Afrika moet zichzelf helpen
Shanksville Pennsylvania, waar helden rusten
27
Jan Jaap Sonke
vice-minister
van Malawi
Vlucht 93 op
11 september
Boedapest
Verandering
is niet altijd
verbetering
zaterdag 22 juni 2002
Een Nederlander die in een rege
ring diént van een arm Afri
kaans land, dat momenteel ook nog
onder vuur ligt van de rijke buiten
wacht vanwege corruptie, misma
nagement en een hongercrisis. Het
kan. Jan Jaap Sonke (57) is vice-
minister van Transport en Openba
re Werken van Malawi. Daarvoor
'deed' hij financiën. Nuchtere kri
tiek heeft hij op collega's maar ook
op de donorgemeenschap. 'De uit
vinders van ontwikkelingstegen
werking'.
Sonke, Sonke, Sonke! Over popula
riteit valt niet te klagen. Als de mi
nister zich zaterdagmorgen in zijn
kiesdistrict vertoont - een arme wijk in
Malawi 's commerciële hoofdstad Blan-
tyre - schieten kinderen tevoorschijn
om de witte man met de witte kuif te
begroeten. De zaterdag staat in het te
ken van contact met de kiezers. Er
wordt gepraat over steun aan de voet
balclub, de bekostiging van doodkisten
voor de talloze aidsslachtoffers, het op
zetten van kleine bedrijfjes.
Een kleine menigte volgt Sonke over de
steile en glibberige hellingen naar het
riviertje, waar hij een brug inspecteert.
Eigen ontwerp, gemaakt van het chas
sis van een oude autobus, ,,Het scheelt
een hoop ongelukken", zegt de minis
ter, van huis uit architect. Verderop
staat een ander ontwerp, de 'water
kiosk' waar een grote emmer drinkwa
ter voor 1 kwacha (ongeveer 1 euro
cent) kan worden getapt. Met het geld
wil Sonke microleningen financieren
die anders onbereikbaar zijn vanwege
de rente van 4 8 procent.,Het geld keert
zo terug in de gemeenschap. Tegelijk
ontwikkel je enig financieel besef en
verantwoordelijkheid.
Sonke gelooft in Afrikaanse oplossin
gen voor Afrikaanse problemen. En als
er één ding is dat hij heeft begrepen na
bijna drie decennia Malawi, is dat lief
dadigheid de grootste vijand is van
ontwikkeling. „Het werkt averechts.
Liefdadigheid is prettig om een slecht
geweten te sussen, maar creëert afhan
kelijkheid en hooguit tijdelijke ver
lichting. Toch is ontwikkelingssamen
werking er voor een groot deel nog
steeds op gebaseerd."
Sonke heeft een titel voor zijn eerste
boek: 'Ontwikkelingstegenwerking'
Het zal gaan over blunders, hobbyisme
en inconsistentie. Het 'helpen van de
armen', wat hijzelf na zijn studie aan de
TH in Eindhoven ook ging doen, blijkt
desastreuze gevolgen te hebben gehad.
„Het was vooral ervaring opdoen over
de ruggen van Afrikanen. Het ministe
rie van Buitenlandse Zaken zei mij ook
na een paar jaar: je moet weg, je roest
vast. Maar dat is het dus: hulp wordt
hulp als er continuïteit is. Na een paar
jaar opstappen, betekent dat je opvol
ger weer opnieuw moet beginnen. Je
moet capaciteit opbouwen. Vandaag
heeft dit land 42 architecten, van wie ik
er één ben. Die verdwijnen dus meteen
naar hoge bestuursfuncties in plaats
dat ze aan het ontwerpen en bouwen
zijn."
Dictatuur
Sonke koos destijds Malawi omdat het
straatarm was en in de verstikkende
greep verkeerde van de brute, rechtse
dictator dokter Hastings Kamuzu Ban-
Jan Jaap Sonke (tweede van rechts) op werkbezoek als vice-minister van Malawi.
foto Eelco van der Linden/GPD
da. Hij had de macht overgenomen na
het vertrek van de Britten in 1964 en
zou pas in 1994, na de eerste democrati
sche verkiezingen, van het toneel ver-
dwijnen. Banda zorgde ervoor dat de
landbouw zo functioneerde dat er te
eten was, maar ontmoedigde elke vorm
van emancipatie en vooruitgang. Be
halve 'Den Haag' frustreerde ook Ban
da Sonke's werk, want hij moest
stoppen met zijn huizenproject voor de
armen in wat nu zijn kiesdistrict is.
Maar de Nederlander bleef in Malawi,
werkte onder meer als zelfstandig ar
chitect en werd actief in verzetsgroe
pen. Hij wist aardig wat geld uit Neder
land te halen voor hun financiering. Na
de tweede verkiezingen, in 1998, werd
hem gevraagd zitting te nemen in het
kabinet van de herkozen president Ba-
kili Muiuzi, een rijke moslim zaken
man. „Ik vond dat een mooie uitdaging,
meewerken aan de wederopbouw van
een zo misbruikt land in een periode
dat Afrika eindelij k geen speelbal meer
was voor de partijen uit de Koude Oor
log."
Het had ook wel wat, een witte minis
ter, wat af en toe voor hilarische situa
ties zorgde.,Ik bezocht een keer in Den
Haag de ontwikkelingsspecialiste van
de WD. Ik zat maarte wachten, terwijl
af en toe een zwart gezicht om de hoek
keek. De vrouw bleek mijn gespreks
partner, die uiteraard een zwarte mi
nister verwachtte." Contact met Ne
derland is er nog vaak, onder meer met
Jan Pronk. „Eerste aanleiding was
mijn stelling dat ontwikkelingshulp
slechts de status quo handhaaft. Een
bewijs daarvoor is dat het besteedbaar
inkomen in Malawi dertig jaar terug
ongeveer op hetzelfde niveau lag als
vandaag."
Schulden
Hulp moet gericht zijn op het creëren
van economische zelfstandigheid en
daarin staat het elimineren en niet
meer aangaan van schulden centraal,
vindt Sonke. Daarmee is hij het eens
met de nieuwe trend zoals gedicteerd
door IMF, Wereldbank en donoren. Die
koppelen financiële steun - Malawi's
budget komt vrijwel geheel voor hun
rekening - aan transparant politiek be
leid en economisch hervormingen die
leiden tot sluitende begrotingen en een
vrije markt.
Maar de relatie met de buitenwacht is
op dit moment volledig verstoord. De
steun is stopgezet vanwege corruptie
en het ontbreken van budgettaire disci
pline. Denemarken is zelfs helemaal
vertrokken uit Malawi, terwijl ande
ren, zoals Groot-Brittannië en Neder
land, wachten op 'betere tij den'. Sonke
reageert gedesillusioneerd. „Er is cor
ruptie, natuurlijk, maar Malawi is geen
corrupt land. Bovendien is er een rede
lijk succesvol anti-corruptieorgaan."
Sonke vindt dat het spel 'dom' gespeeld
is en ergert zich aan de regeringskritiek
dat donoren een 'neo-koloniale hou
ding hebben. „Ik zeg ze elke keer: die
landen hebben hier echt niets meer te
zoeken, dus houd ze te vriend."
Wat nu gebeurt is desastreus meent
Sonke: „Alles ligt stil. Door de stop le
nen we nu weer, 1 miljard kwacha per
maand, wat volgend jaar een extra ren
telast betekent die groter is dan de
gezamenlijke budgetten van onder
wijs, landbouw en gezondheidszorg sa
men."
Straatprotesten
Sonke is tot nu met behulp van veel
flegma en humor door het Afrikaanse
politieke leven gegaan, maar voelt zich
op een tweesprong aangekomen. „Het
kan helemaal mislukken hier. De enige
manier om de ramp af te wenden is de
relatie met de donoren herstellen en
onze schulden kwijtraken." Sonke laat
een brief zien die hij aan president Mu
iuzi heeft geschreven. Hij adviseert als
prioriteiten het afremmen van de be
volkingsgroei en het omlaag brengen
van de binnenlandse schuld. „Dit moet
uiteindelijk de Parijse club overtuigen
die de schulden afkoopt van de armste
ontwikkelingslanden, zoals met Gha
na is gebeurd. Het is onze enige red
ding."
Maar zal Muiuzi luisteren? Sonke heeft
in dezelfde brief geschreven dat dit re
cept de donoren zal bevallen en het hun
verzet kan doen staken tegen Muiuzi's
voornemen om voor een derde ambts
termijn te gaan. Dat plan is zeer om
streden. Er is een grondwetswijziging
voor nodig en het druist in tegen het
credo 'nooit meer een president voor
het leven'. Oppositie, kerken en stu
denten ageren daarom fel, wat Muiuzi
heeft verleid tot een verbod op straat
protesten tegen de derde termijn.
Sonke vindt dat Muiuzi moet door kun
nen gaan. „Er is geen alternatief. Een
door de donoren geschreven grondwet
veranderen, is geen schande en waar
om moet je in een democratisch land
een limiet stellen aan de tijd dat ie
mand president is. In Nederland of
Duitsland doen ze dat toch ook niet."
Het klinkt provocerend, maar Sonke
meent het. „Als die schulden weg zijn
en we onze eigen kleine budgetten goed
beheren, kan in Malawi een gezond
economisch leven ontstaan."
Van handel met de rijke wereld ver
wacht hij echter niets. „Kijk naar wat
westerse landen doen met subsidies,
handelstarieven en hoge producteisen
waaraan wij nooit kunnen voldoen. Zo
blijven ze ons verneuken. Afrika moet
het echt zelf gaan doen."
Eelco van der Linden
Een dorpje in Pennsylvania heeft een plek
gekregen in de wereldgeschiedenis. Nabij
Shanksville rusten de helden van 'Let's Roll'.
Een geïmproviseerde uitkijkpost annex her-
denkingsplek biedt uitzicht op de plek waar
vlucht 93 op die zonnige dag in september ein
digde in een bal van vuur. De stilte is er voor al
tijd verstoord.
Faam schuilt soms in kleine toevalligheden.
Op 11 september stortte om 10.06 uur een
Boeing 757 neer op een verlaten, door gras
overgroeide steenkolenmijn in het gehucht
Lambertsville, in de gemeente Stoystown. Het
dichtstbijzijnde postkantoor lag echter in
Shanksville. „En dus is dat de naam die de ge
schiedenisboeken ingaat", zegt buurtbewoon
ster Cincli Yantus.
Niet dat dit ooit de bedoeling was van de vier
kapers die op de ochtend van 11 september in
Newark aan boord gingen van United Airlines
vlucht 93 met bestemming San Francisco.
Toen zij boven Cleveland het vliegtuig kaap
ten, zetten ze koers naar Washington met het
Witte Huis als waarschijnlijke doel.
Een vertraging in Newark en de mobiele tele
foon doorkruisten de choreografie van de
grootscheepse terreuraanval op Amerika.
Passagiers begrepen na het nieuws uit New
York dat ze op weg waren naar een zekere dood
en deden een alles of niets poging de kapers te
overmeesteren. De laatste woorden van passa
gier Todd Beamer in een gesprek met telefoon
operator Lisa Jefferson „Are you guys ready?
Okay, let's rollzijn inmiddels met hulp van
president Bush veranderd in een patriottische
strijdleuze.
Heroïek
Dit staaltje heroïek van gewone Amerikanen
dreunt nog na op het heuveltje in Pennsylva
nia, 270 kilometer ten noordwesten van Was
hington. Elke week trekken duizenden Ameri
kanen naar de provisorische gedenkplaats aan
de Skyline Drive nabij Shanksville. Ze kijken
eruit op een grasveld, met in de verte het groen
van hemlockdennen en een hekwerk rondom
de plek van de massamoord.
Daar aan de rand van het bos boorde de 757
Bill Wardell en zijn vrouw Genny op de plek waar vlucht 93 neerstortte.
foto GPD
zich met zijn 33 passagiers, zeven beman
ningsleden en vier kapers in de grond. Alles en
iedereen verbrandde in de daarop volgende
verzengende explosie. Van de inzittenden
werden 1500 nauwelijks te identificeren ge
blakerde stukjes weefsel teruggevonden, sa
men nog geen driehonderd kilo. De rest is in
rook opgegaan. Plet heeft dit stukje Pennsyl
vania veranderd in heilige grond. De laatste
rustplaats van veertig helden.
Het duurt nog zeker drie jaar voor hier een of
ficieel herdenkingspark verrijst. In de tussen
tijd heeft het Amerikaanse volk op eigen wijze
bezit genomen van deze plek. Iemand heeft er
een grafsteen met veertig namen neergezet; en
een wilgenkrans met veertig kleine fotootjes.
Er is een kruis geplaatst, weelderig behangen
met rozenkransen. Een inwoner uit Lancaster
heeft veertig rood-wit-blauwe engeltjes ge
maakt, die in twee rijen in de aarde rusten. Om
de engel van Marion Britton hangt een kettin
kje, want ze hield zo van sieraden.
Ijzergaas
De gemeente heeft een parkeerplaatsje aange
legd en een herdenkingswand van ijzergaas
voor alle achtergelaten vlaggen, foto's, plastic
bloemen, stropdassen, poppetjes, geld, petjes,
speldjes, sieraden en gedichten. Het houten
bord;met de laatste groeten is al vijftien keer
vervangen, zegt conservator Barbara Black,
die de gedenktekens bewaart voor het toe
komstig monument.
Overal staan namen, zelfs op de vangrail rond
om de parkeerplaats. Black: „Het is alsof men
sen zich geroepen voelen iets hier te laten. Ze
komen met niets, en ineens is er die dringende
behoefte een band te hebben met deze plek. In
een impuls laten ze iets van zichzelf achter."
Vanwaar die drang, heeft Black al aan veel
bezoekers gevraagd. „Ze blijken zich zo be
trokken te voelen omdat dit het Amerikaanse
platteland is. Het had ook in hun achtertuin
kunnen gebeuren."
De afgelegen plek oefent een rare aantrek
kingskracht uit, meent ook 'h'erdenkingsam-
bassadeur' Cindi Yantus. „Elke keer als ik hier
kom, voel ik de vrede op me neerdalen. Dit is
een rustgevende plek. Je kunt hier rouwen."
Yantus woont aan de andere kant van de heu
vel achter de roestige draglines, een herinne
ring aan de tijd dat kolenmijn Diamond-T nog
in functie was. De tijd placht hier te verstrij
ken als een traag stromende rivier, maar dat is
afgelopen. „Mensen wonen hier vanwege de
rust en stilte. Wie zich niet kan aanpassen, zal
vertrekken", verwacht Yantus.
Shanksville - drie kerken, 245 zielen - heeft
zich voorgenomen zoveel mogelijk zichzelf te
blijven. Ook al kan het niet meer het vlekje zijn
op de kaart dat het nu is, de commercie moet
zoveel mogelijk buiten de deur gehouden wor
den. Bij Ida's Country Store zijn behalve ham
burgers en video's tegenwoordig ook T-shirts
en petjes met Flight 93-opdruk te koop, maar
verder heeft het souvenirwezen nog geen bezit
genomen van het dorp. De meeste mensen wil
len het graag zo houden, ook al zwelt de bezoe
kersstroom aan, nu Shanksville langzaam uit
de schaduw van het WTC.-drama kruipt. Bill
Wardell, gepensioneerd marinecommandant
en oud-piloot uit Las Vegas, is zo iemand die
de weg naar Shanksville heeft gezocht en ge
vonden. Bij de kerk wijst een bord hem de weg
naar een landweggetje. Een afslag verder
wacht de winderige plek, waar hij de rauwe
emotie van Amerika nog steeds kan voelen.
Gedenktekens
„Vijf dagen hebben we gereden om hier te ko
men", zegt hij. „Dit grijpt me aan. Ik zou wil
len dat ik aan boord was geweest. Dat ik deel
had uitgemaakt van de 'good guys' die de 'bad
guys' aanvielen." Hij kijkt peinzend voor zich
uit. Loopt langzaam langs het hekwerk met al
zijn gedenktekens. „Indrukwekkend, al die
persoonlijke dingen. We willen allemaal zo
graag deel hiervan uitmaken", zegt hij.
Voor Wardell doorrijdt naar zijn 89-jarige
schoonmoeder - „die we ook gaan bezoeken" -
neemt hij afscheid van Nevin Lambert (55).
Lambert woont in de witte boerderij die uit
kijkt op deze plek en is hier bijna elke dag wel
te vinden. Lambert leefde voor 11 september
een teruggetrokken leven. Hij had zijn koeien
en zijn land. Hij zag niemand en zocht nie
mand op. Nu heeft hij al vierduizend namen in
zijn adressenboekje, en zijn verhalen hebben
al talloze bezoekers ontroerd.
„Ik was buiten. Ik zag het vliegtuig aankomen
en wist dat er iets niet goed zat. Het gebeurde
zo snel. Ik zag het de grond in gaan. Er was
geen wolkj einde lucht .Maar ineens wasereen
bal van vuur en die dikke zwarte rook. Een
verschroeid stuk van het vliegtuig belandde
op mijn erf." Lambert sprak twee weken niet.
„Ik was echt bang." De nabestaanden van de
slachtoffers hebben zijn leven veranderd. „Li
sa, de vrouw van Todd Beamer, een heel sterke
dame. De familie van Tom Burnett."
Nevin Lambert werd vrijwilliger, een van de
gastheren die in zon, wind of regen op deze ge
denkplaats praat met bezoekers. Gewoon als
mensen onder elkaar, zo lang als het nodig is.
De elfde september heeft niet alleen Shanks
ville maar ook kluizenaar Nevin Lambert in
contact met de wereld gebracht.
Ans Bouwmans
Op de binnenplaats van het
huis waar we in Praag altijd
een kamer huren, was plots een
café verschenen. Van het in ter-
net-type. Ze verkochten echter
niet alleen kilobytes, maar ook
nog eet- en drinkbare zaken. Op
de binnenplaats stond wat me
diterraan ogend meubilair en
kon je koffie, verse fruitcock-
tails en kleine hapjes zoals tos
ti's krijgen.
Wat een vooruitgang, dachten
we, terwijl we na een uurtje in
ternetten vergenoegd aan een
tafeltje gingen zitten, in af
wachting van een lichte lunch.
We konden ons de tijd nog heu
gen dat het middageten in Praag
noodgedwongen bestond uit
een zware warme maaltijd van
broodknoedels, vlees, saus en
doorgekookte kool of een be
zoek aan McDonalds. Die zaak
vonden we destijds al een aan
winst.
We bestelden een kop koffie en
een tosti. „Een wat?", vroeg het
meisje dat ons bediende. Een
tosti, antwoordden we met een
knik naar de muur, waar op een
schoolbord diverse soorten tos
ti's stonden aangeprezen. Ze
haalde haar schouders op. Was
er niet, zei ze. We konden wel
een Mars krijgen, of Snickers.
Nee, een tosti, hielden we vol.
Kon niet, want het brood was
op.
Tomaten
Het was, alsof een film razend
snel terugspoelde, naar die keer
dat we, zo'n dertien jaar gele
den, toen het Oostblok nog het
Oostblok was, om een tomaten
salade vroegen en de ober ons
ook vertelde dat die er niet was.
Aan de overkant was een groen
tezaak. Daar glansden de toma
ten ons tegemoet, maar uiter
aard stak niemand even de
straat over om te zorgen dat er
wel tomatensalade zou zijn.
Communistische bediening,
hadden we gegrinnikt.
Het meisje dat ons nu bediende,
moet in die tijd zo ongeveer nog
in de luiers hebben gezeten (nou
ja, net aan de lagere school zijn
begonnen), dus het kon er niet
aan liggen dat ze het nu eenmaal
zo gewend was.
Een paar uur later stonden we
bij het kabelspoor dat je in lut
tele minuten tot bovenop de Pe-
trin-heuvel brengt, vanwaar je
een prachtig uitzicht over de
stad hebt. We stonden net het
bord met de vertrektijden te be
studeren, toen naast ons iemand
het hek naar het perron dicht
deed, het teken dat het eerst vol
gende treintje korte tijd later
zou vertrekken.
We keken hem wat verbijsterd
aan. „Had u niet even kunnen
waarschuwen?" Hij haalde zijn
schouders op. „Nee. Dat is mijn
werk niet."
Hij zag eruit alsof hij zich net
was begonnen te scheren en
sprak redelijk Engels. Kortom,
ook al niet iemand die het com
munisme nog bewust had mee
gemaakt. Maar weer hadden we
het gevoel, alsof de film achter
uit werd gespoeld.
We dachten net dat er, ondanks
alle nieuwe restaurants en cafés
in Praag klaarblijkelijk weinig
veranderd was, toen we bij de
Praagse burcht aankwamen.
Woonplaats van de president en
een van de belangrijkste toeris
tische trekpleisers van de stad.
Naast een aantal musea biedt
het paleis een kathedraal, een
kleinere kerk, het 'Gouden
Straatje' met piepkleine huis
jes, waar vroeger de boogschut
ters woonden en nu allemaal
souvenirswinkels zijn en een
tuin waardoor je kunt afdalen
naar de Oude Stad onderaan de
heuvel.
Tot voor kort was dat allemaal
gratis. Wie schetste daarom on
ze verbazing, dat je om souve
nirs in het Gouden Straatje te
mogen kopen, een dikke euro
entreegeld per persoon moet be
talen, terwijl je met een gezin
een kleine 7 euro kwijt bent om
door de tuin naar beneden te
mogen lopen. Ook de twee ker
ken kosten geld.
Natuurlijk willen Tsjechen aan
het toerisme verdienen, maar
dit voelde als boerenbedrog.
Niet iedere verandering is een
verbetering. Het was ons zesja
rige zoontje die het gevoel het
best verwoordde, toen we een
paar uur laten op het Oude
Stadsplein naar het beroemde
klokkenspel stonden te kijken:
„Zeg, zijn ze niet vergeten om
hier geld voor te vragen?"
Runa Hellinga
