in de olie
Hongerwinter kan een leven lang duren
PZC
nSL
RUDEN RIEMENS
zaterdag 15 juni 2002
FOTOGRAFIE
Extreme ondervoeding tijdens de
zwangerschap leidt tot een twee
maal zo grote kans op ernstige psychi
sche stoornissen. Dat blijkt uit onder
zoek van prof. Wijbrand Hoek naar de
gevolgen van de hongerwinter van
1944/1945.
Hij groeide op met de verhalen over de
verschrikkingen van de Tweede We
reldoorlog. Zijn moeder was betrokken bij
het verzet en tijdens de hongerwinter in
1945 woonden zijn ouders in Amsterdam.
„Daar was de hongersnood het ergste. Mijn
ouders weten hoe tulpenbollen smaken.
Hoewel ze nog weieens iets toegestopt kre
gen omdat mijn opa dominee was", vertelt
Hans Wijbrand Hoek.
Ondanks die van oorlogsverhalen door
drenkte jeugd, drong de ernst van de hon
gerwinter pas goed door tot de nu 47-jarige
psychiater toen hij tien jaar geleden metzijn
onderzoek naar hongerwinterbaby's begon.
„We kunnen ons in deze welvarende tijd
geen voorstelling meer maken van de af
schuwelijke honger die de mensen toen heb
ben geleden."
Tijdens de piek van de hongersnood, tussen
februari en mei van 1945, moesten de men
sen in leven zien te blijven op een rantsoen
van minder dan 1000 kilocalorie per dag.
„Dat zijn bijvoorbeeld twee droge boter
hammen en twee aardappels. Zo'n 22.000
mensen zijn gestorven aan de directe gevol
gen van de hongerwinter. Nog eens 200.000
hielden er lichamelijk letsel aan over", somt
Wijbrand Hoek geroutineerd de feiten op.
Maar de klap van cle hongerwinter dreunt
nog steeds door, zo blijkt uit het onderzoek
van de aan het Haagse psychomedisch cen
trum Parnassia verbonden hoogleraar. De
mensen die tussen oktober en december
1945 zijn geboren, hebben een tweemaal zo
grote kans op ernstige psychiatrische stoor
nissen. Hoe eerder in de zwangerschap de
ondervoeding plaatsvond, hoe ernstiger de
stoornis die de hongerwinterbaby's op late
re leeftijd ontwikkelden.
Bij ondervoeding in de eerste drie maanden
van de zwangerschap - waarin het zenuw
stelsel wordt aangelegd - is de kans op het
ontwikkelen van schizofrenie bijvoorbeeld
tweemaal zo groot. Schizofrenie is een chro
nische stoornis waarbij de patiënt lijdt aan
terugkerende psychoses. Tijdens zo'n aan
val heeft hij waandenkbeelden en hoort hij
stemmen. De ziekte is met medicijnen wel te
behandelen, maar nooit te genezen. Wij
brand Hoek: „Ik wil hierbij wel onderstre
pen dat natuurlijk niet alle mensen die in de
hongerwinter zijn geboren deze ziekte heb
ben gekregen. Zo simpel is het niet. Het is
een complex samenspel van erfelijkheid en
omgevingsfactoren dat bepaalt of de schi
zofrenie tot ontwikkeling komt. Maar de
hongerwinter is wél een omgevingsfactor
van belang."
Het was een gigantisch ingewikkelde klus
om vijftig jaar na dato de hongerwinterba
by's op te sporen. Wijbrand Hoek: „Sommi
gen waren al overleden, anderen waren
bijvoorbeeld kinderen van een slager of
bakker waardoor de honger niet zo hard had
toegeslagen." Maar uiteindelijk lukte het
toch om genoeg in de hongerwinter geboren
mensen op te sporen en kon het onderzoek
beginnen.
Bij de mensen die geboren zijn in de periode
oktober-december 1945, bleek niet alleen
het aantal mensen met schizofrenie ver
hoogd maar ook waren er meer geboren met
een open ruggetje of andere aanlegstoornis-
sen van het zenuwstelsel. Ook bleek dat de
voormalige hongerwinterbaby's vaker voor
militaire dienst waren afgekeurd vanwege
een slechte geestelijke gezondheid (s5).
Opzien
De resultaten van het hongerwintei-onder-
zoek baren veel opzien in de psychiatrie.
Wijbrand Hoek: „In de afgelopen decennia
is er veel naar verklaringen voor het ont
staan van schizofrenie gezocht. In de jaren
zeventig ging men ervan uit dat de ziekte
vooral door sociale factoren, zoals de op
voeding, ontstond. Men gaf met andere
woorden de ouders de schuld. Daarna werd
het voor een groot deel toegeschreven aan
erfelijkheid. Nu blijkt dat niet alleen het er
felijk materiaal, maar ook de omstandighe
den tijdens de zwangerschap van grote in
vloed zijn."
De veronderstelling dat de angsten van de
moeder tijdens de Tweede Wereldoorlog
misschien wel een veel grotere invloed op
haar ongeboren kind hebben gehad dan de
ondervoeding, wijst Wijbrand Hoek reso
luut van de hand. „Alleen de kinderen van
Voedseltochttijdens de hongerwinter.
wie de moeders zwanger waren tijdens de
hongerwinter hebben een verhoogde kans
op psychische aandoeningen. Daar zie je al
thans duidelijk een piek die je bij de kinde
ren die in de andere oorlogsjaren zijn gebo
ren niet ziet".
In de jaren zestig werd door het epidemiolo
gen-echtpaar Susser ook al onderzoek ge
daan naar de gevolgen van de hongerwinter.
Zij woonden in Zuid-Afrika en kwamen
voor hun onderzoek speciaal naar Neder
land. Hun hypothese dat ondervoeding zou
leiden tot een lagere intelligentie, kregen ze
overigens niet bevestigd. „Maar hun onder
zoek was desondanks zó opzienbarend dat
het wel in het toonaangevende medisch we
tenschappelijke tijdschrift Science werd
gepubliceerd", vertelt Wijbrand Hoek. De
zoon van het echtpaar, Ezra Susser, groeide
met het onderwerp op en ging er zelf als psy
•mm?'
foto ANP
chiater verbonden aan de prestigieuze Co
lumbia University in New York mee verder.
Wijbrand Hoek is sinds een paar maanden
benoemd tot bijzonder hoogleraar aan deze
universiteit. „Ik leerde Ezra Susser kennen
in 1986 tijdens mijn onderzoek naar chroni
sche psychiatrische patiënten in New York,
kennen. In de jaren negentig hebben we in
tensief samengewerkt aan het hongerwin-
teronderzoek. „Als een soort eerbetoon aan
zijn ouders, die met hun hypothese een heel
eind in de goede richting zaten."
Wijbrand Hoek heeft niet wetenschappelijk
kunnen bewijzen door wélk tekort precies
de verhoogde kans op psychische stoornis
sen wordt veroorzaakt. „We moeten het bij
de hypothese houden dat het foliumzuur is.
omdat een tekort aan deze voedingsstof is
gevonden bij baby's met een open ruggetje."
Foliumzuur is een natuurlijke stof die on
dermeer in groene bladgroenten zit. In Ne
derland wordt vrouwen sinds een paar jaar
aangeraden om een maand vóór de concep
tie en de eerste twee maanden van de zwan
gerschap foliumzuur te slikken.
Of kinderen van ondervoede moeders uit
derdewereldlanden meer kans hebben op
psychische stoornissen, is onbekend. Wij
brand Hoek: „Daar is nog nooit onderzoek
naar gedaan omdat die landen niet over de
informatiebronnen beschikken. Misschien
zit in het weinige voedsel dat ze in Afrika
hebben, bijvoorbeeld wel heel veel folium
zuur. Bovendien heb je daar te maken met
een heel andere situatie. In die landenzijnze
gewend aan weinig voedsel.Voor de wel
doorvoede Nederlanders was de honger
winter een grote uitzondering. „Het klinkt,
raar, maar zo'n extreme omstandigheid
komt bij een goed gevoed lichaam extra
hard aan. Het heeft geen tijd om zich op die
plotselinge verandering in te stellen."
Anorexia
Of kinderen van anorexia-patiëntes meer
kans op psychische klachten hebben, is
evenmin bekend. „Vrouwen die ernstig aan
anorexia lijden, hebben vaak geen menstru
atie en worden in de regel dus ook niet
zwanger. Een natuurlijk beveiligingsme
chanisme van het lichaam", vertelt Wij
brand Hoek die voorzitter is van de Stuur
groep Eetstoornissen Nederland.
Maar ook als de vrouw van haar eetstoornis
is genezen, blijven de jaren van uithonge
ring van invloed op haar lichaam. „Er is on
derzoek dat erop wijst dat het ook gevolgen
kan hebben voor een baby die de vrouw na
haar ziekte krijgt. Reden genoeg om van hei
veel te slanke westerse schoonheidsideaal
af te stappen, vindt Wijbrand Hoek. „In an
dere culturen worden vollere vrouwen juist
mooi gevonden. Een stuk gezonder voor
moeder én kind."
Floor de Booys
