Iedere dag
iets groens
Op de ra' s wordt hard gewerkt
Nieuwe raadkaart
In een vrij korte tijd
werden honderden
kazematten gebouwd
Zeeland
Natuurland
Zeeland nadrukkelijker
in beeld brengen aïs na-
tuurland. Dat is de opdracht
die het Convenant Natuur en
Recreatie zichzelf gesteld
heeft. Duidelijk maken dat
de provincie het hele jaar
rond veel te bieden heeft aan
natuur, die ook nog met de
jaargetijden mee wisselt.
Zeeland Natuurland is een
verbreding van de in 1996 in
gevoerde Natuurmaand. Die
blijft in de maand juni overi
gens bestaan. Dan is de na
tuur in Zeeland ook op haar
mooist. In die periode neemt
het aantal natuurgerichte
activiteiten gestaag toe. Zo
wel voor de inwoners zelf, als
voor de (vroege) toeristen is
er vrijwel elke dag wel wat te
beleven.
Peter Brouwer, die namens
het Bureau voor Toerisme in
Zeeland de activiteiten van het
Convenant Natuur en Recreatie
coördineert, is blij met de de rui
mere aanpak van Zeeland als
natuurland. ,,De provincie heeft
altijd iets te bieden op natuur
gebied. Dat willen we breder
uitdragen. Juni blijft als specia
le natuurmaand, maar ook voor
en na die maand is Zeeland aan
trekkelijk. Daarom ook Zeeland
Natuurland. Dat heeft een bre
der kader en je bent minder ge
bonden aan een bepaalde tijd."
Hij herinnert eraan dat zo'n zes
jaar geleden het convenant tot
stand kwam. Een samenwer
kingsverband tussen de Zeeuw
se natuurbescherming en de
toeristisch-recreatieve organi
saties. Doelstelling is een duur
zame ontwikkeling van de
recreatie in de provincie te be
vorderen. Vernieuwing en ver
hoging van de dynamiek van het
'toeristisch product Zeeland',
die ook moeten leiden tot ver
sterking van de natuur en het
landschap. Beide sectoren kun
nen daar profijt van trekken.
Eén van de eerste activiteiten
van het samenwerkingsverband
was het opzetten van de Na
tuurmaand in juni. Bedoeld als
verlenging van het zomersei
zoen, net als de Cultuurmaand
aan de andere kant van de zo
mer. Brouwer: „Er werd gerede
neerd: we doen wat evenemen
ten en de mensen komen wel
naar Zeeland. Daar geloof ik
eerlijk gezegd niet zo in. De
mensen komen niet speciaal
voor de evenementen. Ik denk
dat ze kiezen voor juni, omdat ze
weten dat het dan nog rustig is
en de activiteiten zijn dan een
leuke bijkomstigheid. Zo werkt
het mijns inziens wel."
De verbreding tot Zeeland Na
tuurland betekent onder meer
dat ook buiten de maand juni
aandacht voor natuurgerichte
recreatie gevraagd wordt. Zoals
voor de Week van de Zee, een
van oorsprong Zeeuws initiatief
dat dit jaar voor het eerst op lan
delijke schaal werd gehouden.
Brouwer wil met die Week van
de Zee volgend jaar nog nadruk-
kelijker aan de slag, samen met
het IVN-consulentschap en de
gemeente Vlissingen, 'die zich
zo duidelijk profileert met de
zee'. De website www.zeeland-
natuurland.nl neemt een be-
Bij bunkers gaan de eerste ge
dachten uit naar de verdedi
gingswerken die de Duitse
bezetter in de Tweede Wereld
oorlog over Nederland ver
spreidde. Her en der zijn de
overblijfselen van de soms om
vangrijke bouwsels nog in het
landschap te vinden. Minder
bekend is dat voor het uitbreken
van de oorlog Nederland zélf
honderden kazematten bouw
de. Ze werden overal op strate
gische plaatsen neergezet.
In Zeeland ging het om de
Bathstelling in de Hals van
Zuid-Beveland, de Zanddijk
stelling bij het kanaal door
Zuid-Beveland en een klein
aantal bouwsels bij Vlissingen.
Vlak tegen de provinciegrens
liep de Linie van de Eendracht.
Vergeleken met bijvoorbeeld de
Maas- en de IJssellinies en de
Grebbelinie weinig imposante
en korte weerstandslijnen. Ze
waren in de meidagen van 1940
niet van invloed op het krijgs
verloop.
In het boek Kazematten in het
Interbellum gaanH. R. Visser en
J. S. van Wieringen uitvoerig in
op de betonnen verdedigings
werken die tussen Eerste en
Tweede Wereldoorlog gebouwd
werden. Een naar verhouding
goedkoop beschermingsmiddel,
dat op eenvoudige wijze en
daardoor op grote schaal toege
past kon worden. Ze waren
doorgaans klein van afmetin
gen en dienden als gevechtsop
stelling voor mitrailleurs, een
pantserafweerkanon of voor
beide. Ook werden betonnen ge
bouwtjes geplaatst, die bestemd
waren als schuilplaats voor de
soldaten. De bouw kwam overi
gens pas in de jaren dertig van
de 20e eeuw goed op gang, toen
Duitsland onder Hitier zich ont
wikkelde tot een bedreigende
natie.
Aan de vooravond van de Duitse
inval van 10 mei 1940 beschikte
Nederland over een linie achter
de IJssel, door de Overbetuwe,
achter het Maas-Waalkanaal en
de Maas. In Groningen en Dren
the lagen 63 kazematten in twee
lijnen en in Zuid-Limburg 76 in
drie lijnen, met het Julianaka-
naal als derde lijn. Op de Af
sluitdijk bij Kornwerderzand
en Den Oever waren zware be
tonnen werken aangelegd. Meer
landinwaarts beschikte het
Veldleger over de Grebbelinie
en lagen er verder de Betuwes-
telling in de Neder-Betuwe, 31
kazematten in het Land van
Maas en Waal en de Peel-Raam-
stelling met ongeveer 340
bouwwerken. Rond de Vesting
Holland was het Oost- en Zuid-
front gesitueerd.
Dat Zuidfront lag langs Hol-
landsch Diep en Haringvliet en
was bedoeld om een aanval van
uit de Delta te weren. In Zeeland
zelf dus de Bath- en Zanddijk
stellingen, met totaal 17 kleine
kazematten en bovendien 15
kazematten langs de Zeeuwse
kust (onder meer bij Vlissingen,
Breskens, Oostkapelle en Vee-
re). De auteurs noemen het een
opmerkelijke prestatie dat in
een betrekkelijk korte periode,
nog onderbroken door een lange
en strenge vorstperiode, enkele
duizenden kazematten en
schuilplaatsen zijn gebouwd.
In het boek veel aandacht voor
de bouwtechnische ontwikke
lingen. Aan een goede camou
flage ontbrak het nogal eens.
Om de neutraliteit van Neder
land te onderstrepen, werd in
het zuiden een aantal kazemat
ten gepland met het front zowel
naar het oosten als naar het zui
den. De Bathstelling werd vier
kilometer lang en had een aan
eengesloten vuurfront. Hier
werden ook vier kazematten
van een afwijkend type, name
lijk met een gietstalen koepel,
gebouwd.
De auteurs stellen vast, terug
kijkend op de oorlogsdagen in
mei 1940, dat de betonnen kaze
matten uit de jaren 30 voldeden
aan de verwachtingen. In een
volledige stelling, met infante
rie en artillerie zoals de Grebbe
linie, verhoogden ze de verdedi
gingskracht. Waar artillerie
vrijwel ontbrak, konden de
Duitsers de kazematten vrij snel
uitschakelen door ze van dicht
bij met pantseraf weergeschut te
bestoken.
Moreel
De gevechten om kazematten
hebben nergens, met als uitzon
dering de Afsluitdijk, de Duit
sers gedwongen hun plannen bi]
te stellen. De kazematten bij
Bath en Zanddijk speelden nau
welijks een rol. De stellingen
werden op 14 en 15 mei na een
kort bombardement ontruimd.
Het meeste nog hebben de kaze
matten, constateren de schrij
vers, een positieve bijdrage ge
leverd aan het moreel van de
verdedigers. Zeker op plaatsen
waar de betonnen constructies
eerder gemaakte veldverster-
kingen vervingen.
Het boek bevat een overzicht
van de plaatsen waar nu nog ou
de kazematten te vinden zijn.
Bij Bath ligt een kazemat die ja
renlang met grond was bedekt
en inmiddels is uitgegraven. In
de voormalige Zanddijkstelling
staan bij de kruising met de
spoorlijn twee kazematten voor
zware mitrailleurs. Door aan
passing van de spoorbaan staan
ze niet meer op hun oorspronke
lijke plek. Op de oostelijke zee
dijk bij de Buitenhaven van
Vlissingen liggen twee koepel
kazematten met een 10 centime
ter dikke koepel.
Rinus Antonisse
Kazematten in het Interbellum.
Door H. R. Visser en J. S. van
Wieringen. Redactie T. de
KruijfMet uitgebreide over
zichtskaart. Serie vesting
bouwkundige bijdragen. Uitga
ve Buijten en Schipperheijn,
Amsterdam en de Stichting
Menno van Coehoorn, Utrecht.
Prijs 22,50.
Inlaag uit 1887 bij Ellewoutsdijk.
zon, zee en strand. Zeeland
heeft veel meer te bieden." Hij is
zich ervan bewust dat voor het
tussen de oren krijgen van de
natuurwaarden enig geduld
vereist is. „Met de natuur kun je
nu eenmaal niet één groots op
gezet evenement organiseren.
Dat zou de natuur teveel belas
ten. Je moet het dus spreiden."
Voor het eerst is er een Zeeland
Natuurland-krant verschenen,
in een oplage van 125.000 exem
plaren. „Daarmee mikken we
niet zozeer op de echte natuur
vorsers. Die hebben toch wel
hun eigen bronnen. De krant is
meer voor mensen die de natuur
als decor gebruiken en het leuk
vinden ergens aan mee te doen",
stelt Brouwer. Het activiteiten
programma voor juni is er van
dag tot dag in opgenomen. Er
zijn die maand maar drie dagen
blanco, voor het overige is er een
ruime keus, variërend van uit
waaien op Neeltje Jans, varen
naar de Haringvreter, vogels
kij ken bij de Inlaag 18 8 7tot een
natte laarzentocht en een
avondwandeling met spookver
halen.
En dan zijn evenementen als de
Zeeuwse Dijkendagen en de
Week van het Platteland, die
ook in juni plaats grijpen, ernog
niet eens in opgenomen. Brou
wer heeft geprobeerd zoveel
mogelijk alle informatie te ver
garen en allerlei organisaties
aangemoedigd die ook aan te le
veren. „Er slipt nog wel eens wat
doorheen. Jammer, want we
langrijke plaats in. Daarop zijn
het jaar rond alle natuurgerich
te activiteiten op te vinden. Er is
voor gezorgd dat de site steeds
de actueelste informatie ver
meldt.
De organisaties op het gebied
van natuur- en milieu-educatie
kunnen er hun informatie op
kwijt. De vernieuwde site draait
nog geen half jaar. Het aantal
bezoekers ervan bedraagt in
middels zo'n 2500 per maand.
Brouwer vindt dat nog niet su
per, maar wel een leuk begin.
„Ik hoop echt dat de mensen er
in de toekomst veel op kijken.
Zo van: we willen even naar
Zeeland en even nagaan wat er
te doen is aan activiteiten met
een groene omlijsting. Met die
site kun je ook actueel blijven,
dat is veel makkelijker dan op
papier."
Peter Brouwer wijst erop dat
met Zeeland Natuurland niet
alleen gemikt wordt op de be
zoekers van de provincie. „Het
is ook voor de eigen bevolking.
De Zeeuwen zelf overtuigen van
het feit dat ze in een prachtige
provincie wonen. Als ze dat be
seffen, zullen ze het ook wel ver
der vertellen. Het gaat om een
ander beeld dan alleen maar
dinsdag 28 mei 2002 j* »r>
foto's Dirk-Jan Gjeltema
Open tuin in Kats.
willen graag zo compleet moge
lijk zijn. Maar daarvoor kan de
website juist goede diensten be
wijzen." De speciale krant be
vat ook informatie over onder
meer 'groen uitgerust', een acti
viteit van 24 campings en over
de open dag op de recreatiebe-
drij ven (15 juni). Verder wordt
de aandacht gevestigd op de
Zeeuwse tuinen en het daarover
pas verschenen gidsje, op de be
zoekerscentra voor natuur- en
milieu-educatie en op het wan
delevenement Helden van de
Oosterschelde. Peter Brouwer
noemt het opvallend dat de
groene activiteiten, zeker ver
geleken met de culturele sector,
erg prijsvriendelijk zijn. „De
prijzen zijn echt schattig. Zo'n
natte laarzentocht bijvoorbeeld
kost maar 1,35 euro. Daarvoor
ben je wel twee uur op pad in een
prachtige omgeving en is er een
gids die zich er helemaal voor
inzet."
Rinus .Antonisse
het hartje van Middelburg. En
wel in de kaai van de Dambrug
(verbinding van de Dwarskaai
met de Rotterdamsekaai) tot de
Dam. Het was het eerste opzet
tingsdroogdok in Nederland,
naar een ontwerp van Rijkswa-
terstaat-ingenieur J. Dirks.
In zijn boek Scheepswerven in
Zeeland geeft A. F. Franken een
uitvoerig overzicht van de
geschiedenis van het dok, waar
voor het initiatief werd geno
men door scheepswerf Van Zeij-
len Decker, die elders in
Middelburg al actief waren. De
werf had hoge verwachtingen
van de ontwikkeling van de
scheepvaart door het pas aange
legde Kanaal door Walcheren en
wilde investeren in de aanleg
van een droogdok, waarin sta
len schepen na elke reis schoon
gemaakt konden worden. De
gemeente trok er 50.000 gulden
subsidie voor uit.
Het dok bestond uit twee delen.
In het achterste stuk het eigen
lijk dok, voorzien van een (nog
altijd onder water aanwezige)
houten vloer. Het voorste, die
pere stuk werd afgesloten door
een sluisdeur van de toegangs
haven en door middel van een
valdeur van het droogdok. Voor
aandrijving van de pompen
werd een stoommachine ge
plaatst in een gebouwtje ter
hoogte van de latere Beatrix-
brug. In 1876 werd het dok fees
telijk geopend, met het fregat
schip Minister Fransen van de
Putte in de hoofdrol.
Franken verhaalt dat enkele da
gen later al een overstroming
optrad; herstel vergde tijd en
pas één jaar later kon het dok
echt gaan draaien. In 1893 werd
de exploitatie van het dok over
gedragen aan de Koninklijke
Maatschappij De Schelde. Het
laatste schip werd in 1927 in het
dok behandeld. De exploitatie
eindigde officieel in 1930 en ne
genjaar later werd de schipbrug
vervangen door de Beatrixbrug.
In de dokmuur aan de achterzij
de van het parkje waarin een
standbeeld van koningin Emma
staat, bevindt zich een tegel met
de namen van de mensen die in
1876 de eerste steen legden.
Verschillende inzenders melden
dat in het dok na het verdwijnen
van de schepen, boomstammen
werden opgeslagen. Kinderen
speelden graag (gevaarlijke)
spelletjes op de houtvlotten. De
bomen waren bestemd voor de
houtzagerij Albers, die geves
tigd was aan Achter de Houttui
nen. „De jeugd van Middelburg
maakte er een sport van om van
de ene kant naar de andere kant
van het droogdok te komen over
de houten palen. Menigeen
heeft een nat pak gehaald; an
deren waren er zeer behendig
in", schrijft J. M. Hangoor uit
Oost-Souburg.
J. W. P. Cornelissen uit Yerseke
geeft aan dat de fotograaf des
tijds met zijn rug naar de Korte
Delft heeft gestaan. Volgens
hem wordt op de bovenste ra's
van het schip hard gewerkt om
de zeilen te bergen „Naar links
zien we de Dam. Het plantsoen
voor het dok is nog altijd aan
wezig. Boven de huizen van de
Dam (noordzijde) is de lantaarn
te zien, die de koepel van de
Oostkerk bekroont." Cornelis
sen noemt het een nostalgisch
plaatje, „maar tegelijk voor
Middelburg een monument van
vergane glorie: scheepvaart,
handel en scheepsbouw."
Van de stad vorige week naar een klem dorp nu.
Een dorp zoals er vele in Zeeland zijn, met in
het midden een kerk en rondom huizen en vaak
ook een school. In het bewuste dorp zijn kerk en
school inmiddels afgebroken. De vraag is uiter
aard: hoe luidt de naam van het dorp? Nadere in
formatie is, als altijd, welkom.
Oplossingen kunnen tot en met uiterlijk zaterdag
1 juni worden gezonden aan:
redactie PZC Buitengebied, postbus 18,4380 AA
Vlissingen,
fax 0118-470102, e-mailredactie@pzc.nl.
Voor de inzenders van goede oplossingen zijn drie
waardebonnen beschikbaar.
C. Hendriks uit Oost-Souburg
vertelt dat op de hoek
Dam/Korte Delft de bakkerij
van Van der Meijlen gevestigd
was en iets verderop het siga
renwinkeltje van De Ruyter.
„Daarnaast de Graanbeurs en
in de Lange Giststraat het poli
tiebureau. In die straat ook het
zaaltje van De Boer, waar je bij
de bond je vakantiezegels kon
verzilveren."
De kaart is in 1910 door de
militair J. de Bel (2e compag
nie/26 bataljon/3e regiment in
fanterie) verzonden aan mej.
C. J. Kramer te Goes.
Enkele lezers werden op het ver
keerde been gezet. Ze noemden
als plaatsen Zierikzee, Terneu-
zen en Vlissingen.
De winnaars van de waarde
bonnen zijn: P J. Simpelaar,
Middelburg, H. Willemse, Arne-
muiden en P. P. J. den Boer,
Middelburg.
Rinus Antonisse
Een flink aantal inzendingen
op de raadkaart van vorige
week, waarop het ijzeren fre
gatschip Cromartyshire uit
Glasgow in volle glorie prijkt.
Dit zogenaamde driemastvol-
schip, met aan alle masten vier
kante zeilen, ligt in het Prins
Hendrik-dok (genoemd naar de
broer van koning Willem III) in
