PZC
Lichtvervuiling groot probleem
Van salaris
tot salami
Dino op zijn achterste benen
Nieuwe diode
leidt tot betere
beeldschermen
Proefpersonen
aan de wandel
12
Sterrenhemel dreigt te verzuipen in stadslicht
*5
postzegels
zaterdag 18 mei 2002
door Ben Apeldoorn
DEN HAAG - Amateur- en be
roepsastronomen luiden de
noodklok. De sterrenhemel
dreigt te 'verzuipen' in het
steeds verder om zich heen grij
pende stadslicht. Op nog maar
een paar plaatsen in West-Euro
pa is de sterrenhemel in volle
glorie te aanschouwen. Neder
land kent, in tegenstelling tot
andere landen, nauwelijks re
gelgeving om het stadslicht te
beperken, terwijl ons land nu al
de meeste lichtvervuiling ter
wereld heeft. Inmiddels lijkt de
overheid aandacht aan het pro
bleem te willen schenken. Want
niet alleen sterrenliefhebbers
ondervinden hinder van de
nachtelijke lichtgloed.
,,Ik ben onlangs verhuisd van
Delft naar Santpoort, en het
valt me op dat ik de sterren weer
kan zien", aldus een reactie op
de website van de enkele jaren
geleden opgerichte Nederland
se afdeling van de International
Dark-sky Association (IDA).
Volgens IDA-Nederland-voor-
zitter en amateurastronoom
Wim Schmidt bestaat er vooral
overlast in gebieden met glas
tuinbouw, zoals rond Delft.
De helder stralende assimilatie
lampen in de kassen, bedoeld
om gewassen zo snel mogelijk te
laten groeien, zetten de nacht
hemel tot kilometers in de om
trek in een geeloranje gloed.
Maar ook de overdadige ver
lichting in steden en van ver
keerswegen is een grote boos
doener,
Schmidt gaf in het Nederlandse
maandblad Zenit de stand van
zaken weer van lichtvervuiling
in Nederland, en de rest van de
wereld. Hij beschreef hoe Itali
aanse en Amerikaanse deskun
digen, om een mondiaal beeld
van de lichtvervuiling te krij
gen, eind vorig jaar een atlas sa
menstelden op basis van nacht
opnamen door satellieten van
het Amerikaanse Defense Mete
orological Satellite Program
(DMSP).
Op die foto's is Nederland zicht
baar als één grote lichtvlek; Bel
«Af»»
M
V:
V
V*
'■V
;"S
Eoith Night
More information avulabk at.
hop: '/artwip.jrfc.itm.tov/apod/apOO t U7.U
AKrooooty Piaure of D*y
20Ó0 November 27
uk ([«.'«poi'mtryptc .haul
De wereldomvattende 'lichtkaartdie door Amerikaanse en Italiaanse onderzoekers werd samengesteld, aan de hand van nachtopnamen van weersatellieten. Elk lichtstipje
en -vlekje is het gecombineerde licht van honderdduizenden, miljoenen lampen. foto: N ASA/DMSP/C.Mayhew R.Simmon.
gië is 'goede' tweede met een
bijna even grote vlek. De vele
bevolkingscentra elders in de
wereld zijn ook overduidelijk te
zien. Kortom, vanuit de ruimte
lijkt de nachtzijde van onze aar
de op een met vuurvliegjes over
dekte bol.
Overmaat
De onderzoekers schatten dat
de toename van lichtvervuiling
in West-Europa de laatste 25
jaar zes tot tien procent per jaar
was. Als dat zo doorgaat, zullen
vanuit West-Europa uiteinde
lijk geen sterren meer te zien
zijn, en dat tot groot verdriet
van de duizenden actieve ama
teurastronomen in Nederland.
„Lichtvervuiling is een gevolg
van overmaat", zegt Schmidt.
„Daardoor komt het licht te
recht op een plaats waar het niet
voor bedoeld is. Neem de popu
laire lichtbollen, die je overal
ziet. Die stralen meer dan de
helft van hun licht naar boven.
Onzin, want dat licht komt ge
woon in de atmosfeer terecht.
Daarnaast is ook sprake van ge
reflecteerd licht; wegverlich-
ting bijvoorbeeld, dat vanaf de
weg naar boven straalt."
Met andere woorden: lampen
met minder lichtopbrengst, in
combinatie met toepasselijker
armaturen (die het licht alleen
naar beneden richten), zouden
al veel lichtvervuiling schelen.
Zo blijft er 's nachts op straat
toch voldoende licht over om
probleemloos je weg te kunnen
vinden. Nederlandse organisa
ties en de overheid maken nu
aanstalten om de lichtvervui
ling aan te pakken. Dat gebeurt
niet omdat de sterren verdwij
nen, maar omdat men negatieve
effecten voor flora en fauna
vreest.
Zo werden glastuinders in het
Westland, bij een controle door
het Milieubureau Westland en
de Algemene Inspectiedienst
(AID), gesommeerd hun kasver-
lichting tot middernacht uit te
laten, zoals de voorschriften
sinds vorig jaar luiden. De licht-
overvloed zou het dag- en
nachtritme van mens en dier
verstoren, aldus een vorig jaar
verschenen overzichtsrappor
tage van de Nederlandse Ge
zondheidsraad. Bovendien zou
de assimilatieverlichting in de
kassen, vooral bij nat weer, au
tomobilisten kunnen verblin
den.
Uit statistisch onderzoek,
waarbij mensen gevraagd werd
naar hun leefomgeving, kwam
naar voren dat velen klaagden
over storend licht in hun directe
omgeving. Ook het ministerie
van Volksgezondheid, Ruimte
lijke Ordening en Milieu
(VROM), en het Rijks Instituut
voor Volksgezondheid en Milieu
(RIVM) hebben het probleem in
middels gesignaleerd. „Wij wil
len op lichtvervuiling hetzelfde
beleid toepassen als dat met be
trekking .tot geluidshinder,
stankoverlast en luchtvervui
ling",aldus een woordvoerder
van het RIVM in Bilthoven.
„Het probleem is alleen hoe we
het precies moeten meten. Je
hebt te maken met erg veel fac
toren, net als bij geluidshinder.
De één slaapt heerlijk in zijn
woning naast een drukke ver
keersweg; een ander ergert zich
dag en nacht dood aan elke pas
serende auto."
IDA-Nederland wil, om de in
vloed van lichtvervuiling voor
een zo breed mogelijk publiek te
visualiseren, ooit een 'Nacht
van de Duisternis' organiseren.
In die nacht zouden zoveel mo
gelijk burgers, gemeenten, pro
vincies en andere instanties op
een bepaald moment al hun bui
tenverlichting uit moeten doen.
GPD
Websites:
www.lichtvervuiling.nl en
www.darksky.org/ida/index.
door Ben Apeldoorn
AMSTERDAM - Een laptop,
waarvan het beeldscherm ook
van opzij gezien een duidelijk
beeld geeft, behoort binnenkort
tot de mogelijkheden dankzij
een vinding van de Amsterdam
se chemicus Marijn Goes. Voor
zijn promotieonderzoek ont
wikkelde hij een diode die
blauw licht geeft en dat is essen
tieel voor de nieuwe generatie
platte beeldschermen.
De huidige laptops werken op
basis van vloeibare kristallen
(lc, liquid crystal) en hebben -
onder meer - als nadeel dat je er
recht voor moet zitten om te zien
wat er op het scherm staat. Dat
komt door de polarisatie van het
licht. Blauw licht producerende
diodes (LED's) kennen dat na
deel niet, maar bleken een stuk
moeilijker te ontwikkelen dan
gedacht.
Goes is er - met financiële steun
van de stichting Nederlands
Wetenschappelijk Onderzoek
(NWO) - in geslaagd juist zo'n
diode te ontwikkelen. Led's zijn
halfgeleiders waarbij energie
wordt omgezet in (meestal)
roodachtig licht. Zij worden
toegepast in digitale instrumen
ten voor het weergeven van cij
fers en letters. Het is daarbij no
dig dat de achtergrond verlicht
is, omdat je de letters/cijfers
daarop anders niet kunt zien.
Kunststof led's, die blauw licht
geven, kunnen gebruikt worden
als beeldscherm. Zij zijn alleen
moeilijker te maken dan voor
rood, groen of geel licht. Als dio
de gebruikte Goes een laagje
plastic met daarin opgelost een
fluorescerende stof. Nadeel was
wel dat deze diode slecht enkele
minuten tot maximaal een uur
bleef werken.
Ultraviolet
„De eigenschappen van de ma
terialen, die we voor dit onder
zoek gebruikten, worden nor
maal gesproken met ultraviolet
licht bestudeerd legt Goes uit i
„De energie van het uv-licht
zorgt dat de elektron oplicht".
Lichtgevende polymeren voor
de vlakke beeldschermen van de
toekomst bieden het voordeel
dat ze ook een helder beeld te
zien geven als er onder een
schuine hoek naar gekeken
wordt. „Bij led's wordt het licht
opgewekt in een amorfe 1
(amorf wil zeggen: zonder kris
tallen), waardoor het licht on
der alle hoeken verdeeld wordt','
aldus Goes. GPD
DELFT - Links of rechts op het
trottoir. Deze week deden on
derzoekers van de Technische
Universiteit Delft een proef met
120 mensen om te zien hoe voet
gangersstromen zich bewegen.
Die kennis is van belang voor de
inrichting van stations.
Het was de eerste keer dat een
dergelijk experiment plaats
had. „Het is vreemd dat onder
zoek naar voetgangersverkeer
pas de laatste jaren aandacht
krijgt", vindt ir. W. Daamen.
„Bij alle verplaatsingen wordt
ook een stukje gelopen." Het on
derzoek moet bijvoorbeeld uit
wijzen hoe lang het duurt om
van het ene naar het andere per
ron te komen als het erg druk is
De proef vond plaats in de grote
hal van de faculteit Civiele
Techniek.
De deelnemers kregen bijvoor
beeld de opdracht om te lopen
alsof ze snel een trein moeten
halen. ANP
door James McGoniqal
DEN HAAG - Wat hebben zout,
salaris, soldaat en salami met
elkaar te maken? Het Latijnse
woord voor zout is sal. Zout was
vroeger zo belangrijk, dat het
ook werd gebruikt als betaal
middel. Wat iemand verdiende,
rekenden de Romeinen uit in
zout, sal: salaris. Een krijger die
zich verhuurde verdiende dus
aan de strijd en via de verbaste
ring solde werd dat soldaat.
Zout was ook conserveermid
del, onder andere bij de verwer
king van vers vlees tot worst: sa
lami.
Zout is het enige gesteente dat
de mens eet, zegt de Amerikaan
se journalist en schrijver Mark
Furlangsky, die de wereldge
schiedenis van zout heeft opge
tekend. Dat zoutzo belangrijk is
voor de mens, is zowel logisch
als onbegrijpelijk.
Logisch: zonder zout kan het
menselijk lichaam niet functio
neren. Het is een essentieel be
standdeel van de fysieke huis
houding, van het transport van
voedingsstoffen en afvalstoffen.
De mens verliest voortdurend
zout door zweten en andere li
chamelijke uitingsvormen. Dat
moet dus aangevuld.
Het lijkt het curieus dat het zout
door de eeuwen heen zo kost
baar is geweest. Het is namelijk
niet schaars: de zeeën zitten ei
vol mee, er zijn zoute meren, de
aardkorst bestaat er voor een
deel uit. Kortom, er is eerder te
veel dan te weinig zout.
Schaarste
Maar, legt Furlansky uit, zout is
al eeuwenlang een klassiek
voorbeeld van de wet van de re
latieve schaarste: hoewel er zat
van is, is het zelden op de juiste
plaats. Bovendien ligt het
meestal niet voor het opschep
pen: het moet worden gedolven,
gewonnen, opgekookt uit zout
water, gezuiverd, getranspor
teerd. Een vergelijking met olie
ligt voor de hand. In de Arabi
sche woestijn is aan olie geen
gebrek, maar kan niemand het
gebruiken: het is relatief waar
deloos. In het Westen is amper
olie, maar wel een schreeuwen
de behoefte en daar heeft het
dus waarde.
De waarde van zout is nog on
omstreden. In de jaren twintig
van de vorige eeuw gaf een bro
chure van een zoutleverancier
nog 101 mogelijkheden voor
zoutgebruik, variërend van
vlekkenverwijderaar, blussen
van brandend vet en als middel
tje tegen ooipijn. De moderne
chemische industrie noemt
14,000 toepassingen, van vorst-
bestrijding op wegen, medicijn-
productie tot waterontharding.
Zover waren de Chinezen,
Egyptenaren, Phoeniciërs, Ro
meinen en andere volkeren uit
vervlogen tijden lang niet, al ge
bruikten zij ook zout voor heel
wat meer dan strooien over een
eitje. Vanwege het vermogen
voedsel te conserveren was
zout ook een militair product.
Het maakte het namelijk moge
lijk een rondtrekkend leger be
voorraad te houden. Nog tot ver
na de Middeleeuwen was een
van de eerste tekenen die in de
internationale politiek wezen
op oplopende spanning, het
aanleggen van zoutvoorraden
door een ruziemakende partij.
Zonder zout geen oorlog! Ook
hier ligt een vergelijking met
aardolie voor de hand.
In China werd volgens de over
levering 6000 jaar voor Christus
al zout gewonnen. De Egypte
naren zagen zout als prima mid
del om lijken schoon te spoelen
alvorens die te balsemen. En zo
danst Furlansky anekdotisch
door de wereldgeschiedenis
heen: zouden de Vikingen en na
hen de Basken Noord-Amerika
vér voor Columbus zonder zout
hebben kunnen ontdekken?
Neen: want omdat zij onderweg
gevangen kabeljauw met zout
konden conserveren, konden zij
lekker lang van huis blijven.
Furlansky schreef eerder boe
ken over de geschiedenis van het
Baskische volk en over nut en
belang van de kabeljauw voor
de moderne beschaving. Schijn
baar triviaal, net als dit zout-
boek, maar vol van weetjes en
feitjes die leuk en grappig zijn
en soms een ander licht werpen
op de wereldgeschiedenis. Zo
speelde zout een cruciale bete
kenis in de vrijheidsstrijd van
Mahatma Gandhi: als de Britten
geen domme zoutbelasting had
den ingevoerd, zag het Indiase
subcontinent er nu heel anders
uit. Zonder zout zou er ook geen
Brits pond sterling zijn geweest
om maar te zwijgen van corned
beef. GPD
Mark Kurlansky, Salt, a luorld his
tory, 484 pag., uitg Jonathan Cape,
adviesprijs 37,50 euro.
Evenals de hagedis konden de grootste dinosauriërs het gemakkelijkst en snelst rechtop lopen op hun twee achterste poten.
foto GPD
door Johan Lamoral
UTAH - Uit de opgegraven fossielen van
dinosauriërs blijkt dat zwaargewichten
als de Allosaurus en de beruchte tonnen-
zware Tyrannosaurus zich als tweepoti-
gen en niet als vierpotigen voortbewogen.
Zoals bij alle grote theropoden zijn de
voorste ledematen veel kleiner dan de
achterste en konden deze reuzendino's
onmogelijk op vier poten hebben gelopen.
Hoe zij zich met hun zware lichaamsge
wicht op twee poten toch enigszins ge
zwind konden voortbewegen en vooral
bochten konden nemen, was tot hiertoe
een discussiepunt onder deskundigen.
Amerikaanse biologen van de University
of Utah i n Sa It La ke City menen nu na een
fantasievol experiment te kunnen bewij
zen dat de meterslange krachtige staart
van de dinosauriërs hun loopgedrag
ingrijpend heeft bepaald.
In hun verhaal in het vaktijdschrift The
Journal of Experimental Biology be
schrijven de onderzoekers hoe zij bij ge
brek aan eigentijds vergelijkingsmateri
aal eerst menselijke proefpersonen met
een draagstel op de rug uitrustten, waar
op zij aan beide zijden zware gewichten
net boven het lichaamszwaartepunt aan
brachten. Zij verdeelden de last zodanig,
dat het aldus veroorzaakte traagheids
moment in de beweging op dat van een
jonge Allosaurus moet hebben geleken.
Het traagheidsmoment is de constante
verhouding tussen enerzijds het moment
dat veroorzaakt wordt door een op het li
chaam inwerkende kracht en anderzijds
de optredende hoekversnelling. De verde
ling van het lichaamsgewicht en het
traagheidsmoment van de Allosaurus
hadden de biologen eerst op het skelet van
een Allosauruus berekend. De proefper
sonen moesten vervolgens al lopend een
slalomparcours afleggen. Al vlug bleek
dat de lopers viermaal trager waren dan
normaal en wanneer zij bij een sprong van
richting moesten veranderen, haalden zij
amper een vijfde van de draaihoek.
Indien hij wilde overleven en zich tegen
zijn vijanden verdedigen, moet de Al
losaurus dus een andere en meer gezwinde
looptechniek hebben gehad. De biologen
onderzochten daarom de voortbeweging
van de grote Zuid-Amerikaanse konings
hagedis of basilisk. Ofschoon hij vier po
ten heeft, waarvan twee korte voorpoten,
loopt hij rechtop op zijn achterste poten.
Bij het nemen van een bocht brengt hij
met een slag van zijn krachtige staart zijn
lichaam in de juiste richting en om zijn
evenwicht te bewaren beroert hij met zijn
voorpoten heel even de grond.
Hagedis
Aan de hand van berekeningen van het
traagheidsmoment bij de koningshagedis
kwamen de biologen tot de conclusie dat
de hagedis het gemakkelijkst en het snelst
rechtop loopt. Zij leidden daaruit af dat
ook de Allosaurus en de Tyrannosaurus
rechtop op hun twee achterste poten en
met hun kop omhoog moeten hebben ge
lopen - en niet half horizontaal opgericht
en met hun kop naar voren gestrekt zoals
tot nu werd aangenomen. Hun staart
speelde bij hun voortbeweging, bij het
veranderen van richting en voor hun
evenwicht een doorslaggevende rol.GPD
De onvrede in filatelistische
kringen over de oplagen
van de Provincievelletjes neemt
per emissie toe. Deze variëren
van 100.000 tot 120.000 en ze
zijn alleen te verkrijgen in de
desbetreffende provincie. Ver
der wordt verwezen naar de
Collect Club in Groningen. Het
Frieslandvelletje dus alleen in
Friesland, het Drenthevellctje
alleen in Drenthe, en zo verder.
Door deze wereldvreemde uit-
giftepolitiek met haar beperkte
oplagen, zitten intussen al heel
wat filatelisten in de proble
men. Immers, je reist niet om de
veertien dagen naar een bepaal
de provincie en niet iedereen
heeft in alle provincies familie
of kennissen wonen. Het komt
er dus bijna op neer dat iedereen
(al vanaf het begin, 12 maart,
Friesland) op de Collect Club is
aangewezen. Maar wat blijkt
nu. De eerste vier velletjes zijn
zelfs in Groningen al uitver
kocht. Verzamelaars die op ver
zoek van de Collect Club nota
bene een doorlopende opdracht
hadden gegeven, krijgen hun
bestel ling niet eens.
Een verzamelaar: „Ik heb in
Groningen een doorlopende be
stelling. De eerste twee velletjes
werden keurig geleverd. Toen ik
daarna een acceptgiro voor Gel
derland (de vierde in de reeks)
ontving, heb ik Groningen ge
beld met de vraag waar Noord-
Holland bleef (de derde). Tot
mijn verbijstering zeiden ze dat
de eerste vier al zijn uitverkocht
en dat ik voor Noord-Holland
was uitgeloot."
Het komt er dus kortom op neer,
dat ook al heeft men ingeschre
ven men helemaal niet zeker is
vanlevering. De vraag blijkt ve
le malen groter te zijn dan het
aanbodMaar wat wil je ook met
een oplage van 100.000 en zo'n
half miljoen serieuze verzame
laars.
Men kan dus iedere keer op
nieuw worden uitgeloot. En als
je de handel opbelt krijg je te ho
ren: „Dit is een ramp. Wij heb
ben ze ook nauwelijks. Alleen
een paar velletjes voor vaste
klanten." Kortom: de puinho
pen van PTT Post.
FÖRENtNCiS
IR£V
Werelderfgoed en gemeen
schappelijke emissies hebben
zich de laatste jaren ontwikkeld
tot hooggewaardeerde bijcol
lecties. Zweden heeft daar de
laatste weken weer naadloos op
ingespeeld met deel II van mo
numenten die op de Werelderj-
goedlijst staan, een gemeen
schappelijke uitgifte mêt
Nieuw-Zeeland en als toegift
twee nostalgische zegels gewijd
aan het 750-jarig bestaan vêjr
Stockholm.
De werelderfgoedemissie vat
uiteen in twee delen. Het is eer
ste deel (vier brev-inrikesze- d
gels) is een portret van het mid
deleeuwse Hanzestadje ViSfl}'
(eiland Gotland), het tweed?
deel (drie brev-rolzegels) toont
archeologische vondsten ge
daan in Birka (eiland Björkö)|
De gemeenschappelijke emissie
met Nieuw-Zeeland verscheen
onder de titel 'kunst ontmoèt
handwerk'. De Zweedse serie
bestaat uit 4 x 10 kr.-zegels
(twee daarvan als gemeen
schappelijke uitgifte); de
Nieuw-Zeelandse serie telt ze
ven zegels. Ook daarvan twee
gemeenschappelijk. Op de twee
Stockholm-zegels (een brevze-
gel en een waarde van 10 kr.) de
oudst bekende afbeelding var. j
Stockholm.
Hero Wit
