Kadaster meet met satellieten
PZC
Tolkien houdt een spiegel voor
Nieuw systeem om kavels in het landschap te markeren
Kaneel kan foetus schaden
Oorzaak darmafwijking ontdekt
Marihuana tegen hersenschade
Afrikaanse oogst steeds beter
postzegels
Middeleeuwse vrouw
was slechts ruilobject
dinsdag 23 april 2002
Landmeetkundig cartograaf Martin Bommeljé (rechts) en meetassistent George Lobbezoo zetten hun ontvanger neer op een eerder opgemeten plek. foto Dirk-Jan Gjeltema
DEN HAAG - Zwangere vrouwen moeten uit voorzorg zo i
weinig mogelijk producten met kaneel eten. De stof coumarP
ne die in kaneel zit, is misschien schadelijk voor het ongebo^
ren kind volgens het Voedingscentrum.
Het centrum wil dat er onderzoek komt naar het effect van I
coumarine en heeft daarvoor een verzoek ingediend bij het 'i
Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM).
Aanleiding voor de ongerustheid is dat verschillende stoffen
die in chemische samenstelling sterk lijken op coumarine, wel
schadelijk voor een foetus zijn. „We weten dus niet zeker of
kaneel ook schadelijk is, maar er is nog nooit specifiek onder- 1
zoek naar verricht", aldus een woordvoerster. li
Coumarine is een natuurlijke stof, maar kan ook kunstmatig1
worden gemaakt. Behalve voedingswaren zit de stof ook in I
cosmetische producten als parfum, deodorant en bodvmilk
ANP I
DEN HAAG - Veranderingen op 'slechts' drie plaatsen op het
menselijk DNA zijn bepalend voor de ziekte van Hirsch
sprung. Daarmee is een belangrijke stap gezet op de weg naai
de erfelijke ontrafeling van deze aangeboren afwijking.
De ziekte van Hirschsprung is een aandoening van vooral het I'
laatste deel van de dikke darm. Door een erfelijke stoornis I
ontbreken zenuwcellen in de darmwand.
„Veranderingen in drie genen zijn nodig én voldoende om de
ziekte van Hirschsprung te krijgen", zegt dr. Robert Hofstra, i
als moleculair bioloog verbonden aan de afdeling Medische!
Genetica van de RU Groningen. Met de Groninger hoogleraar
Antropogenetica prof. Charles Buys heeft hij met Ameri-I
kaanse en Franse onderzoekers aan de studie meegewerkt
,,Het was al bekend, dat een verandering in een gen op chro-1
mosoom 10 van groot belang was om de ziekte te krijgen
GPD
UTRECHT - Door ratten van tevoren in te spuiten met een stof
uit marihuana is het mogelijk om de schade aan hersencellen
na een beroerte te beperken. Dat stelt Mario van der Stelt in
zijn proefschrift, waarop hij onlangs aan de Universiteit
Utrecht promoveerde. Van der Stelt heeft met name gekeken
naar THC, de meest actieve stof in marihuana.
Volgens de promovendus bieden de gevonden resultaten mo
gelijk een aangrijpingspunt voor het ontwikkelen van ge^
neesmiddelen tegen vooral acute hersenschade. Bescherming
van hersencellen is ook te bereiken, denkt hijdoor de afbraak
van een THC-achtige stof die de hersenen zélf produceren, tel
gen te gaan. Deze manier lij kt hem in principe gunstiger. „Het
blokkeren van deze afbraak zal waarschijnlijk tot een ver-1
minderde beleving van het 'high-zijn' leiden", aldus Van den
Stelt. GPD
WAGENINGEN - Het gaat goed met de landbouw in de SaheL
De boeren halen twee keer zoveel van hun land, dankzij eenrl
voudige landbouwtechnieken.
Bodemkundige Albert Zougmoré doet studie naar de dam71
men en promoveert binnenkort in Wageningen. Door bij de I
aanleg rekening te houden met de hoogtelijnen spoelt de top7
laag van de bodem niet weg bij een fikse bui en blijft de bo-1
demvruchtbaarheid behouden. „Omdat elke boer zo'n muuiv j
tje wil, dreigt er een tekort aan het rode natuursteen in de
regio", zegt hij. Hij zoekt daarom naar alternatieven. Erosie
kan ook worden voorkomen door de velden af te zetten met I
dichte acaciastruiken of brede grasstroken, zo blijkt uitzijn
experimenten. „Van het manshoge gras kan de boer tevens j
dakbedekkingmaken of matrassen, hoedenen mandenvlech- I
ten." GPD
door Ben Jansen
MIDDELBURG - Automobilis
ten hoeven niet meer te worste
len met het 100.000-straten-
boek, schippers schieten geen
zonnetje meer met een sextant
en bergwandelaars kunnen het
zonder een kompas stellen. En
dat allemaal dankzij het Ameri
kaanse ministerie van Defensie
van de Verenigde Staten, dat in
de jaren 70 en 80 van de vorige
eeuw een wereldwijd plaatsbe
palingssysteem (in het Engels
global positioning system, afge
kort GPS) met satellieten ont
wikkelde.
Het systeem bleek ook toepas
baar voor niet-militaire doel
einden, zoals navigatiesyste
men voor auto's en schepen en
handzame plaatsbepalers voor
wandelaars. Het Kadaster in
Zeeland gebruikt het GPS om
op kaarten getekende scheidin
gen tussen percelen en kavels in
het landschap te markeren en -
omgekeerd - punten in het land
schap op kaart over te brengen.
De 24 GPS-satellieten die voor
civiele toepassingen bruikbaar
zijn, volgen elk een vaste baan
om de aarde. Het patroon van
deze banen is zodanig dat op elk
moment minstens vier van die
satellieten boven de horizon uit
komen. Precies bekend is op
welk tijdstip zo'n ruimtesonde
zich boven een bepaald deel van
de aarde zal bevinden. Met dat
gegeven gaan navigatie- en an
dere plaatsbepalingssystemen
aan het werk. Ze pikken de sig
nalen van de satellieten op en
uit de combinatie van de posi
ties valt te berekenen waar de
ontvanger zich bevindt.
Het Kadaster in Zeeland is ruim
een jaar geleden met het GPS
aan de slag gegaan. Samen met
het Kadaster in Rotterdam en in
de regio Noord-Nederland
loopt de Zeeuwse vestiging
daarmee voorop. „Ach", zegt
teamleider Hans Markensteijn
van het Kadaster in Middel
burg, „we hadden toevallig veel
werk waarvoor het GPS heel
goed toe te passen is. De ruilver
kaveling op Walcheren bijvoor
beeld. Je moet op een gegeven
moment de grenzen van kavels
en de plaatsen van sloten en wa
tergangen in het gebied uitzet
ten. Daarvoor is het GPS bij
zonder geschikt. Het systeem
wijst de mensen die de punten in
het landschap moeten aange
ven, precies naar de plek waar
ze moeten zijn. Dat scheelt soms
wel de helft van de tijd."
Speling
Eenvoudige GPS-toepassingen
bepalen een positie tot op 10 tot
100 meter nauwkeurig. Dat is
voor gebruik in een auto of op
een schip doorgaans wel vol
doende. De klanten van het Ka
daster nemen evenwel geen ge
noegen met zo'n speling. Grond
is duur en dus moet tot op de
centimeter worden bepaald
waar het eigendom van de één
eindigt en dat van de ander be
gint. Daarom gebruikt de GPS-
ontvanger waarmee de landme
ters werken, niet alleen de sig
nalen van de satellieten die bo
ven de horizon staan. Het
mobiele apparaat, dat hand
zaam in een rugzakje is te ver
voeren, pikt ook het signaal op
van een tweede ontvanger die de
landmeters op een plaats neer
zetten waarvan de positie pre
cies bekend is. Dat levert de ge
wenste nauwkeurigheid tot op
de centimeter op. Landmeet
kundig cartograaf Martin Bom
meljé en meetassistent George
Lobbezoo laten zien hoe het
werkt. Ze zijn bezig in de Gent
sestraat in Rilland, waar het
patroon van de onlangs aange
brachte bestrating en groen
voorzieningen in kaart moet
worden gebracht. Ze zetten
door Wilfred Simons
LEIDEN - Hij schreef het 'boek
van de eeuw', maar toch worden
zijn persoon, zijn leven en zijn
werk nauwelijks wetenschap
pelijk bestudeerd: J.R.R. Tol
kien (Bloemfontein, 1892-
Oxford, 1973). Historisch taal
kundige Bart Veldhoen (56) van
de Leidse universitaire Oplei
ding Engels is één van de weini
gen in Europa die dat wel doen.
En dan eigenlijk nog vooral per
ongeluk.
Veldhoen is gespecialiseerd op
precies hetzelfde terrein als de
grote filoloog: oud-Engelse tek
sten en Arthurromans. Hij komt
Tolkien dus voortdurend tegen
en besloot daarom zich in hem te
verdiepen. Veldhoen is echter
niet van plan iets over Tolkien te
publiceren. „Het moet een aar
digheidje blijven."
Het epos In de Ban van de Ring
heeft Tolkien wereldfaam be
zorgd. Maar ook als hij dat boek
niet had geschreven, was hi] -
althans in filologenkringen -
beroemd geweest. Zijn grootste
wetenschappelijke prestatie is
zijn bezorging van het ridder
verhaal Sir Gawain and the
Green Knight. „De editie die hij
daarvan in de jaren '30 heeft ge
maakt, is nog steeds dé stan
daard", zegt Veldhoen uit Lei
derdorp. „Het is geschreven in
een heel moeilijk Middel-En
gels dialect, dat van de West-
Midlands. Veel woorden in die
tekst komen nergens anders
voor. Over de betekenis van dui
zenden wooi'den heeft hij een
beslissing moeten nemen. De
definities van slechts twaalf
woorden zijn sindsdien verbe
terd. Dat is tekenend voor zijn
kwaliteit."
Een tweede tekst waarmee Tol
kien grote faam verwierf, is de
religieuze tekst The Ancrene Ri-
wle (de Regel van de Veranker
den). „Dat waren religieuzen
die zich, vooral in de twaalfde
eeuw, in een cel tegen de kerk
muur lieten inmetselen. Vooral
in Engeland was die. orde een
tijdlang populair."
Veldhoen kwam in 1972 in aan
raking met Tolkien toen hij in
het Engelse Leeds studeerde.
Hij las daar het Oud-Noorse
epos Edda. Het is een fragmen
tarisch overgeleverde tekst die
grofweg hetzelfde verhaal ver
telt als het Duitse Nibelungen-
lied. Zijn docent Arnold Taylor
liet aan de hand van verhalen
van Tolkien zien hoe de hiaten in
de Edda opgevuld konden wor
den. „Die drang om verhalen af
te maken, had Tolkien altijd al",
legt Veldhoen uit. „Hij heeft ook
een toneelstuk geschreven, The
eerst hun vaste ontvanger neer
op een eerder ingemeten plek.
Het schermpje van het apparaat
laat zien welke satellieten be
schikbaar zijn. Nu nog even
ijken. Lobbezoo plaatst de van
een antenne voorziene meetstok
dertig meter verder op een buis
die het Kadaster vroeger in de
grond heeft geslagen. De coör
dinaten ervan zijn in het GPS-
apparaat ingevoerd. Zodra
Lobbezoo de stok heeft neerge-
zet, klinkt een piep. Alles klopt.
Nu kan het eigenlijke meetwerk
beginnen. Bommeljé en Lobbe
zoo zetten de meetstok op de be
tonnen banden die de perken en
andere groenvoorzieningen in
de Gentsestraat omgeven. Ze
hoeven de stok alleen maar op
Homecoming of Beorhnoth. Het
is een vervolg op een Oud-En
gels epos, The Battle ofMaldon,
waarin die Beorhnoth een rol
speelt."
Gandalf
In die van Tolkien doordrenkte
sfeer werd in Leeds vooral het
begin van de Edda gretig gele
zen. Het boek begint met het
profetische gedicht 'Voluspa',
waarin lange rijen dwergenna
men voorkomen. „Daar zitten
ze alle dertien al in: Thorin, Ba-
lin en Dwalin, Ori, Nori, Dori,
Oi'n en Gloi'n, Fi'li en Ki'li, Bi-
fur, Bofur en Bombur, maar ook
Gandalf. Je hoort Tolkien den
ken: 'hé, die naam heeft de uit
gang alf. Is dat wel een dwerg?
Hij keert in In de Ban van de
Ring dan ook terug als tovenaar
de hoeken te plaatsen en op het
aan de stok bevestigde toetsen
bord een code in te geven. Daar
mee worden alle noodzakelijke
gegevens vastgelegd. De com
puter zal er straks op kantoor
een mooie kaart van maken.
Voordeel
Een groot voordeel van landme
ten met GPS boven het gebruik
van de bestaande tachymeters
(die werken met behulp van een
laserstraal) is dat de Kadaster
medewerkers hun werk kunnen
vervolgen om de hoek van de
straat zonder dat ze apparatuur
hoeven de verplaatsen. De vaste
GPS-ontvanger kan moeiteloos
een cirkel met een straal van 5
kilometer bestrijken. Bij het ge
en als een elf.Tolkien putte zijn
meeste inspiratie uit drie bron
nen. De Griekse mythologie en
dan vooral die van Plato is de
eerste. „Plato heeft het over een
scheppende oerkracht die 'Er'
heet. Tolkien heeft een schep
pingsmythe geschreven die is
opgenomen in de Silmarillion.
Hierin is de god Eru de oor
sprong van de wereld", geeft
Veldhoen als vorbeeld. Een
tweede bron is de vroeg-christe-
lijke filosofie van de Romein
Boëthius (480-524). „In diens
scheppingsmythe zingen de en
gelen de schepping. De wereld
komt voort uit harmonie. De
duivel verstoort die harmoni
sche schepping door vals te zin
gen", zegt Veldhoen.
Tolkien volgt dat stramien door
Melkor, Tolkiens tegenstreven
bruik van de tachymeter moet
het baken dat de laserstraal
uitzendt, altijd in zicht blijven.
Toch is teamleidei Marken
steijn niet van plan alle tachy
meters zo snel mogelijk door
GPS-apparatuur te vervangen.
„Ik zie niet in waarom we volle
dig op GPS zouden overstap
pen. Ook met tachymeters kun
je heel nauwkeurig meten.
Daarvan hebben we er r.u zes en
één GPS-unit. Ik denk dat we er
op den duur wel wat meer zullen
krijgen, maar de ander? meet
methode zullen we tcch ook
blij ven gebruiken. Entrcuwens,
waar dat het handigst is nemen
we gewoon het meetlirt of de
duimstok. Dat gaat sons nog
het allersnelst."
de goddelijke kracht, heizelfde
te laten doen. „Melkor wil iets
anders zingen, uit nieuwsgie
righeid om te weten wat daar
van komt." De derde hoofdbron
is de Oud-Noorse literatuur.
Kenmerkend hieraan is dat
goed en kwaad niet strikt ge
scheiden zijn, maar in eikaar
overlopen. „Melkor lijkt op Lo-
ki, de god van vorst, kou en
sneeuw. Hij werkt de andere go
den tegen, maar schept ook zelf.
■Hij is dus niet puur slecht, zoals
de christelijke duivel."
Tolkien heeft het conflict tussen
een dubbelzinnige figuur als
Loki en een inslechte figuur als
Satan opgelost door zijn
verhaal over vele tijdperken
uit te smeren, waarin Melkor
en zijn dienaren Morgoth
en Sauron steeds slechter wor
den.
Macht
Het werk van J.R.R. Tolkien
gaat primair over macht en de
perversie daarvan. Van De Hob-
bit tot de Silmarillion stelt Tol
kien goede machten tegenover
slechte. Er is volop gediscussi
eerd over de vraag in hoeverre
Tolkien een politieke bood
schap uitdraagt, maar op de ke
per beschouwd laat hij daar
weinig over los. „In de figuur
van Aragorn ontvouwt Tolkien
een summiere politieke filoso
fie", meent Veldhoen. „Hij be
waakt ongezien de grenzen van
De Streek, opdat de hobbits on
gestoord hun brave leventjes
kunnen leiden. Hij vertegen
woordigt een macht die niets
voor zichzelf doet.
Tolkien wordt vaak genoemd
als vader van het 'fantasy-gen
re': van a tot z verzonnen verha
len die een vlucht uit de werke
lijkheid bieden en doorgaans
een sterk moraliserend karakter
hebben. Veldhoen is het daar
niet mee eens. „Tolkien vult aan
en maakt af. Soms transfor
meert hij een tekst, maar hij ver
zint weinig. Hij haalt zijn stof
uit bestaande literatuur." Ook
biedt Tolkien geen vlucht uit de
werkelijkheid en moraliseert hij
niet. „Hij wil zijn lezers een
spiegel van de werkelijkheid
voorhouden."
Volgens Veldhoen is het juister
om Tolkiens werk te omschrij
ven als 'a key to all mytholo
gies'. Meer Engelse schrijvers
hebben aanvechtingen gevoeld
om zo'n sleutel te schrijven. „In
George Elliots roman Middle-
march komt een zeker Kazolbon
voor, die dat probeert. Elliot
maakt hem een beetje belache
lijk. Het is natuurlijk ook een
onmogelijk project, maar ik
denk dat Tolkien erin geslaagd
is." GPD
Op 9 april nam het Bitse volk
afscheid van de Queen Mo
ther, op 25 april wordt ze her
dacht met een serie van vier pot-
retzegels met als titel 'Life of the
Queen Mother' en de opdruk
'HM Queen Elizabeth the Queen
Mother 1900-2002'. Op de ze
gels de koningin-moeder in
blauwe japon en met een blauwe
hoed (1st), de koningin met ko
ning George VI, 1948 (E), als
hertogin van York, na haar hu
welijk in 1923 (45p) en als Lady
Elizabeth Bowes-Lyon (65p).
In de afgelopen weken kwam
Groot-Brittannië met de vol
gende drie series. Net als vorig
jaar verscheen (5 maart) een se
rie gelegenheidszegels. De ze
gels (vijf stuks, alle van 1st) to
nen: a new baby, LOVE, 'hello'
Moving Home en 'best wishes'.
Britse zegels blijven bijzonder,
getuige de twee series van 19
maart en 9 april. Tien 27p (ge
drukt in een zogenoemd se-
tenant velletje) verbeelden ver
schillende aspecten van de
kustlijn. Vanuit de lucht vliegen
we over zandstranden, rotskus
ten, kustwegen, haventjes en de
witte kliffen van Dover.
De Britse bijdrage aan de Eu
ropa/circusemissie kwam 10
april uit (een dag later dan ge
pland wegens de begrafenis van
de koningin-moeder).Vijf ze
gels, waarvan twee met het Eu
ropalogo. Net als bij veel Eu-
ropazegels treden ook hier
clowns, acrobaten en leeuwen
temmers opmaar er is in de mo-
tieven toch iets meer fantasie
gelegd dan in veel andere zegels
Waarden 2nd, 1st (Europa), E
(Europa), 45p en 65p.
Na 26 jaar is de op 1 januari een i
einde gekomen aan de door Wim
Crouwel ontworpen cijferzegel-
serie. Het merendeel van de ze
gels was overigens al lang in
onbruik geraakt door tariefsri
wijzigingen. Alleen de zegels I
van 5 cent (grijs), 10c (blauw) en
25c (lila) waren nog in roulatie.'
Op 18 juni vorig jaar werd de se
rie voor het laatst uitgebreid.
Dat gebeurde met de nog gang
bare zegels (5c, 10c en 25c dus);
in een velletje met tien zelfkl£1
vende zegels. Maar op 1 januari)
bij de invoering van de euro, is
definitief het doek gevallen ovrt
de Crouwelzegels.
Er is echter een nieuwe cijferse}
rie aan het ontstaan. Op 2 janu»
ari verscheen, als onderdeel van
het zogenoemde basisassorth
ment, een groene zelfklevend!;
bijplakzegel van 12 eurocent iii
een velletje van vijf stuks (om
daarmee voor de juiste franke?
ring de restanten decemberzei
gel s op te maken) .Deze werd ge}
volgd door een rode 2c-zegel.
Inmiddels staat er een nieuwe
cijferzegel op stapel, een blau*
we van 4 cent. Walter Nikkelsj
die ook de 2c- en 12c-zegels ont
wierp, heeft er de laatste hand
aan gelegd. Na de Crouwel- nu
dus de Nikkelzegels. Walter
Nikkels is ook de ontwerper van
de kunstserie met schilderijen
van Nederlandse landschappee
door de eeuwen heen, die voor
11 juni staat gepland (velletje
met tien verschillende zegels).
Hero Wit
door Johan Lamoral
GENT - De Bourgondische
tijd mag voor onze gewesten
dan een periode van politieke
en culturele bloei zijn ge
weest, voor de vrouwen wa
ren deze schijnbaar hoofse en
elegante Late Middeleeuwen
een periode van onderdruk
king en rechteloosheid. Uit
gerekend bij de intellectueel
toch iets meer ontwikkelde
adel en de welgestelde patri
ciërs waren vrouwen in de
eerste plaats sociale ruilob
jecten, die kapitaal, goede
ren en nakomelingen moes
ten produceren.
Zo luidt de stelling van dr.
Jan Dumolyn van de vak
groep Middeleeuwse Ge
schiedenis aan de universi
teit Gent in de reeks lezingen
van het Centrum voor Gen-
derstudies.
„De sociale rol van de vrouw
in de Late Middeleeuwen,
dus ruwweg de periode van
1300 tot 1500, wordt bepaald
door haar inzetbaarheid als
object om de bestaande soci
ale velden te stabiliseren of
uit te breiden", zegt Dumo
lyn. „Het was een patriar
chaal seksisme, waarin de
mannelijke macht werd
voorgesteld als de natuurlij
ke sociale orde en waar de
vrouwen noodgedwongen en
tegen beter weten in mee in
stemden. Om de vrouwen te
dwingen, werd zelden
gebruik gemaakt van echt
geweld. De mannelijke do
minantie was er een van
'zachte' onderdrukking, de
zogenaamde ijzeren hand in
een fluwelen handschoen. De
vrouwen werden materieel
verwpnd, maar moesten hun
weinig opwindend leven slij
ten in een gouden kooi en
werden uit de publieke ruim
te geweerd."
Erfgenamen
De belangrijkste werktuigen
in deze sociale orde zijn de
familiale en huwelijksstrate
gieën Hu welij ken dienden in
de eerste plaats om het fami
liepatrimonium door te ge
ven en erfgenamen te produ
ceren die op hun beurt het
familiebezit zouden uitbrei
den en doorgeven. Van een
vrije keuze van een huwe
lijkspartner kon dus weinig
of geen sprake zijn. De patri
archale autoriteit bepaalde
de huwelijksstrategie. Vrou
wen werden door de stamva
der nooit bij een huwelijks
beslissing betrokken, maar
met de toekomstige schoon
zoon werd wél intensief on
derhandeld. Voor de vrouw
betekende het huwelijk dat
zij er een nieuwe meester bij
Afstamming
Dumolyn: „De belangen van
het huis of geslacht kregen de
hoogste prioriteit en stonden
vaak boven de loyaliteit aan
kerk en vorst. Wij noemen dit
het lignage-systeem, naar
het Franse woord voor af
stamming en geslacht. In dit
systeem had de vrouw vrij
wel geen enkel recht. Alleen
de man bepaalde de bezits
overdracht in het erfrecht.
Alle goederen, bezittingen en
kapitalen gingen naar de
man. De vrouw erfde alleen
wanneer er geen mannelijke
erfgenamen waren. In dit
laatste geval betekende het
dat de vrouw bij het uithu
welijken een hogere ruil
waarde had, omdat zij een
forse bruidsschat of goede
ren meebracht."
Klooster
„In werkelijkheid werd de
vrouw altijd gemarginali
seerd, ook al kwam zij uit een
welgestelde familie, was zij
rijk en leidde zij een comfor
tabel leven. En er was nog al
tijd het klooster, waar vrou
wen om een of andere reden
in weggestopt konden wor
den. Of omdat zij als
huwelijkspartner niet inte
ressant waren, of als onder
pand voor familiebelangen
op het gebied van kerkelijke
ambten of goederenover
dracht."
„Je kan ten slotte stellen al
dus dr. Dumolyn, „dat met
het opkomen van het kapita
lisme de vrouw steeds meer
wordt teruggedrongen in de
rol van object bij kapitaal
overdracht. Politieke macht
en invloed worden steeds
meer verbonden met grond
bezit en dus wordt de ligna-
ge-huwelijksstrategie steeds
belangrijker, met alle nadeli
ge gevolgen van dien voor de
vrouw. Zij wordt herleid tot
een producent van kapitaal,
goederen, nakomelingen en
huiselijke taken. Je zal tot de
Verlichting en de Franse Re
volutie moeten wachten om
daar enige verandering in te
zien komen." GPD
Tolkien haalt zijn stof uit bestaande, oude literatuur.
