Tourette in de straten van Brooklyn °e™Xbedre|dSlig
M t een cirkelzaagblad in zijn hoofd is acceptabel
Minna-mannen van
Jonathan Lethem
Spannend en truttig
Barbara
Kingsolver
Jonathan
Safran Foer
donderdag 11 april 2002
a romans met een
hoog science-
fictiongehalte -
vrouw wordt verliefd op
zwart gat, een western op
een andere planeet -
publiceert Jonathan Lethem
nu een hardboiled
misdaadroman over een
detective met het Tourette-
syndroom. De Amerikaanse
auteur mag graag aan
branchevervaging doen.
„Het is heerlijk om stijlen af
te breken en volgens mijn
normen weer op te bouwen."
Masturberen, een cheese
burger en muziek van
Prince (met name het nummer
Kiss), daarmee krijgt Lionel
Essrog zijn verbale en fysieke
tics onder controle. Lionel lijdt
aan het syndroom van Gilles de
la Tourette. Af en toe vloekt hij,
maar meer nog herhaalt hij ein
deloos woorden, die hij gaande
weg verbastert. 'Deursukkel!
Deurklem! Sukkeldom!' En hij
heeft de onbedwingbare neiging
om mensen op de schouder te
tikken en kragen recht te trek
ken.
Een hinderlijke aandoening,
vooral als je, zoals Lionel, een
detective bent en mensen moet
ondervragen. Lionel werd, sa
men met drie andere leeftijdge
noten, ooit gerekruteerd door
Frank Minna, die hen van een
jongensinternaat in Brooklyn
plukte. Minna smeedde het
kwartet om tot een hechte op-
sporingsgroep, de Minna-man-
nen, die zich onledig moest hou
den met weinig betekenisvolle
en schemerige zaakjes.
Het echte recherchewerk begint
pas als Frank Minna bloedend
wordt aangetroffen in een vuil
container. Minna sterft zonder
te onthullen wie hem heeft neer
gestoken. De vier gaan op zoek
naar de moordenaar van hun
mentor, waarbij Lionel, on
danks zijn tics, zich ontpopt als
een speurder die door riemen en
ruiten gaat.
Het verhaal van de Minna-man-
nen wordt virtuoos, met verve
en veel humor, verteld door de
38-jarige Jonathan Lethem uit
New York, die in zijn land faam
verwierf met romans met scien-
ce-fictiontrekjes als As She
Climbed Across the Table en
Girl in Landscape. Die boeken
zijn geen SF pur sang, vindt Le
them. ,,Ik heb van jongs af aan
interesse gehad in diverse gen
res. Vanaf het begin ook wilde ik
een combinatie maken van ver
schillende stijlen. Genres afbre
ken en naar mijn smaak weer
opbouwen. Ik heb me nooit op
mijn gemak gevoeld bij het in
delen in hokjes. Dat vind ik te
beperkend. De Minna-mannen
is niet alleen een detectivero
man, maar er zitten ook elemen
ten van andere genres in. Ik heb
het geluk dat mijn uitgever én
de recensenten het geduld kun
nen opbrengen voor mijn ruste
loze zwerven tussen de stijlen.
Ze vinden het leuk dat ik telkens
iets anders probeer. Het enige
hokje waarin ik word geduwd is
het hokje van het onverwachte.
Lethem kwam op het idee van
een detective met het Tourette-
syndroom na het lezen van twee
essays van Oliver Sacks over de
ze aandoening. „Na Sacks las ik
ontelbaar veel andere boeken
over Tourette. Daarin herkende
Jonathan Lethem: „Ik heb de niette stuiten aandrang om dingen op het papierte smijten." foto Roland de Bruin/GPD
ik iets van mijzelf. Ik heb de niet
te stuiten aandrang om dingen
op het papier te 'smijten'. Mijn
gedachten over de wereld, de
taal, niets uitgezonderd. De on
tembare energie van Tourette-
patiënten en het straatleven van
Brooklyn leken mij een uitgele
zen combinatie om in een roman
te gieten. De rest was het uitvo
gelen van de verhaallijn."
Voor het boek pleegde Lethem
naar zijn zeggen enorm veel re
search. Maar praten met Tour-
ette-lijders kwam pas na publi
catie van zijn roman. „Een
schrijver moet ruimte overlaten
voor zijn verbeelding. Het Tour-
ette-syndroom is er een met vele
gezichten. Het komt allemaal
voort uit dezelfde impuls, de on
bedwingbare neiging om iets
ontwrichtends te doen. Maar
het resultaat is vaak verschil
lend, geen enkel geval is hetzelf
de. Toen ik een aantal bladzij
den had geschreven met de
'stem' van Lionel Essrog, wist ik
dat ik op het goede spoor zat."
Nadat zijn roman in de VS was
verschenen kreeg Lethem veel
reacties op zijn boek uit kringen
van Tourette-patiënten, die hun
problemen erkend zagen. „Men
herkende zich erin. Hoewel ik
veel overdreef vanwege het ko
mische effect, kon men eruit op
maken dat het boek met veel
warmte was geschreven." Vol
gens Lethem hebben 'gewone'
mensen totaal geen geduld met
Tourette-lijders. „Lange tijd is
het gezien als een vorm van
krankzinnigheid. En dat is ver
keerd. Het is een neurologische
aandoening, een chemisch pro
ces. Maar het is vaak verwar
rend voor mensen."
In de held schuilt veel van Jona
than Lethem, beaamt de auteur.
„Zijn passie voor New York Ci
ty, zijn nieuwsgierigheid en zijn
prikkelbaarheid. In veel op
zichten is Lionel Essrog een
schrijver. Hij ziet zichzelf zo
niet, maar veel gedachten die bij
hem opkomen, zijn gebaseerd
op mijn ervaringen op literair
gebied. Zijn engagement met
taal, zijn fascinatie voor taal,
het feit dat hij zich soms de ge
vangene voelt van zijn aan
drang om met taal te spelen."
En net als Lionel is Lethem een
verslaafde van White Castles,
kleine cheeseburgers. „Als ze
gezonder waren, zou ik ze voort
durend eten."
In Groot-Brittannië werd Le-
thems misdaadroman bekroond
met de prestigieuze Golden
Dagger Award. Daarnaast ont
ving hij in zijn eigen land de Na
tional Book Critics Circle
Award. „Ik vind het interessant
om te zien hoe in verschillende
landen het boek werd beoor
deeld. In de VS word ik niet be
stempeld als een misdaadau
teur. Voor deze roman kreeg ik
namelijk dezelfde prijs die Phi
lip Roth en Susan Sontag eerder
mochten ontvangen. Ik ben zeer
trots op de Golden Dagger en
het feit dat het boek ook door
collega-auteurs en thrillerre
censenten zo goed wordt beoor
deeld."
Lethem werd geboren - in de fe-
bruariweek van '64 waarin The
Beatles op JFK landden - als
zoon van een activiste en een
beeldend kunstenaar. Die ach
tergrond hebben een 'huge'
invloed gehad op zijn schrijver
schap. „Mijn ouders waren bo
hémiens, onconventioneel, en
de mogelijkheid dat ik voor een
carrière in de kunsten zou gaan,
was levensgroot aanwezig.
Kunstenaar worden was bij ons
allesbehalve een exotische keu
ze, het was een onderdeel van
het leven, dagelijkse praktijk.
Veel mensen mystificeren het
kunstenaarschap. Vinden het
iets religieus: je doet 's nachts
het raam open en de muze vliegt
binnen. Voor mij was het een na
tuurlijk onderdeel van het be
staan."
Aanvankelijk wilde Lethem in
de voetsporen van zijn schilde
rende vader treden. „Maar ik
bekeerde me tot het schrijver
schap toen ik 17 was. Impulsief
voelde ik aan dat ik veel beter
kon schrijven dan schilderen. Ik
ben namelijk erg geïnteresseerd
in tijd die verloopt. Op een schil
derij is de tijd gevangen in een
moment. In boeken kun je de ge
schiedenis laten voortduren."
De Minna-mannen is als een
liefdesliedje over Brooklyn,
vindt Lethem, die er sinds 1996
weer woont. „Ik wilde het ge
voel weergeven van de mix van
levendigheid, humor, conflic
ten, sarcasme en ongediscipli
neerde gang van zaken, waar
aan dit stadsdeel rijk is. Ik kom
uit die omgeving en ik ben er
verslaafd aan geraakt. Het is
een wijk waar groepen immi
granten tegen elkaar op worden
geduwd, waar een prettige cul
turele chaos heerst. Ik haat bui
tenwijken waar dingen af zijn,
of erg gesimplificeerd."
De in Manhattan geboren Le
them verbleef vanaf begin jaren
tachtig tien jaar in Californië
om er aan zijn schrijverschap te
werken. „Ik ging er naartoe om
mijzelf te ontdekken. Of afstand
te scheppen tussen mij en thuis.
Om een schrijver te worden,
moet je experimenteren, tijd
krijgen om fouten te maken. Ik
had de indruk dat er in New
York heel erg op me gelet werd.
Dat ik me moest verantwoorden
tegenover mijn familie en ande
ren. In Californië was ik ano
niem en kon ik mezelf vormen
als schrijver." Lethem heeft zich
er nooit thuis gevoeld. „Califor
nië is heel bezadigd. Als er iets is
van een tegencultuur, dan is die
heel mild. Ik ben nog steeds ver
baasd dat ik me er iets van her
inner. Ik was in de ogen van Ca-
liforniërs vaak ongeduldig,
kwaad en vijandig. Ik leed aan
een Lethem-versie van het
Tourette-syndroom. Ik was al
tijd de luidruchtigste, moeilijk
ste en meest sarcastische per
soon in een gezelschap. Dan
vroegen ze aan mijIs er iets? En
dan zei ik: Niets! Ik ben gewoon
mezelf!"
Lethem is verliefd op de stad die
op 11 september zo zwaar werd
getroffen. Direct na de aansla
gen op de Twin Towers schreef
Lethem de dramatische gebeur
tenis van zich af in essays in de
New York Times en in Rolling
Stone. „Het was een directe re
actie op wat zich had afgespeeld
en wat ik erbij voelde. Het was
een traumatische ervaring. Ik
weet niet of de aanslagen ooit
onderwerp zullen worden voor
een diepgaander boek. Weet je,
journalistiek is de waan van de
dag, romans groeien langzaam.
Ik verliet New York en dat heeft
me tien jaar gekost om een ma
nier te vinden om erover te
schrijven. Wellicht, over vijf of
tien jaar zal 11 september in
mijn fictie binnendruppelen.
Wie weet."
Peter Kuijt
Jonathan Lethem: De Minna-man
nen - vertaling Dons Reerink. Uitge
verij Prometheus, 370 pag., €.16,50.
Misbruik van kinderen doet
het goed in de hedendaag
se misdaadschrijverij, vooral
als dat gepaard gaat met een
reeks onsmakelijke moorden.
Joanne Killbourn, de heldin van
de Canadese schrijfster Gail Bo-
wen (Toronto 1942), wordt in
korte tijd geconfronteerd met
drie moorden, die zijn gepleegd
in de onmiddellijke omgeving
van haar familie. Het gaat om
jonge vrouwen, die alledrie een
getatoeëerde teddybeer op hun
bil blijken te hebben.
Langzaam maar zeker krijgt Jo
anne Kilbourn zicht op het com
plot dat achter de moorden
schuilgaat. Het is een bloedstol
lend verhaal over meisjes die het
verkopen van hun lichaam als
enige middel zien om aan df
kost te komen en het misbrui:
dat cynische mannen daarvan
maken. De teddybeermoordn.
is de derde detective van Bowe
die in het Nederlands vertaal:
is. Het is een boek van uiterstenj
Enerzijds is het gruwelijk ei
spannend, anderzijds is hej
truttig, moralistisch en lan»J
dradig met bijvoorbeeld veelt
lange uitwijdingen over de kiel
ren die mensen dragen. Hetho&
oma-vertelt-gehalte doet afl
breuk aan de aardige plot.
MieskevanEa
Gail Bowen: De teddybeermoorw
- vertaling Edith van Dijk. Uitged
rij De Geus, €18,-.
Na twee eerdere bestsellers,
Varkens naar de hemel en
De gifhouten bijbel, publiceert
Barbara Kingsolver opnieuw
een roman voor een breed pu
bliek: Zomer van overvloed.
Naast een liefdesverhaal is dit
vooral een eco-roman.
In Zomer van overvloed is de na
tuur welhaast een personage. Ze
ademt, groeit lustig, maakt
mensen wellustig en wordt be
dreigd. Was De gifhouten bijbel
behalve een lekker leesboek
over een missionarisgezin in
Afrika ook een aanklacht tegen
religieus fanatisme; Kingsol-
vers nieuwste boek is een
warm, zeg maar gerust zinde
rend pleidooi voor natuurbe
scherming. De meest uiteen
lopende auteurs komen soms
opeens met een eco-roman op
de proppen, naast Kingsolver
ook bijvoorbeeld Jane Smiley,
Paul Watkins en T. Coraghes-
san Boyle.Van hen heeft King
solver zeker niet de meeste fi
nesse, maar ongetwijfeld wel de
meeste lezers.
De roman volgt drie paren, keu
rig afgewisseld in hoofdstukjes:
een woest liefdespaar in de
bergen, een stel onverdraag
zame buren, en een echtpaar
dat over echtscheiding peinst.
In elk van deze paren schuilt
een tegenstelling. Het liefdes
paar bestaat uit een natuurbe-
schermster en een jachtlustige
schapenfokker. Van de ruziënde
buren wil de een zijn tuin netjes
schoon en keurig hebben terwijl
de ander de natuur haar gang
laat gaan en faliekant tegen het
gebruik van onkruidbestrijder
is.
Het echtpaar wordt, maar niet
lang, gevormd door een boer en
een geleerde vrouw uit de stad
die gespecialiseerd is in insect-
kunde. De man, mooi, sterk en
simpel, sterft bij een auto-onge
luk waarna de vrouw zich gelei
delijk ontpopt als een echte boe
rin, zij het een aparte, eentje met
ontzag voor de natuur. De jonge
weduwe heeft bij volle maan on
danks haar verdriet last van
haar natuurlijke verlangens.
„Cole vree als een boer, wat niet
wil zeggen dat hij ruw was. Inte
gendeel, hij had een verfijnd ge
voel voor het lichamelijke,
waarmee hij op haar aardse
geuren afging, en met zijn be
snorde mond vond hij haar
zachte, vochtige plekjes en hij
ploegde haar om als verse aarde
Barbara Kingsolver
voor een nieuwe oogst." Niet
verfijnd, wel duidelijk. i
Op sommige momenten is de
schrijfster al te expliciet, en na-1
drukkelijk politiek correct, zo-1
als waar de geleerde vrouw aan
een werkelijk onnozele boeren-1
zoon de verschillen tussen de ri-1
tuelen van j oden en moslims uit
legt. Wie bereid is dat voor lief te
nemen heeft aan Zomer van I
overvloed een superieure fami-
lie- en streekroman, vakkundig I
verteld.
De drie paren hebben enkele I
raakvlakken, variërend van fa
miliebanden tot zoiets kleins als I
een afgedankte stoel, maar echt
verweven raken ze pas helemaal
aan het eind, als de vrouw van I
het woeste liefdespaar, 47 maar
toch zwanger, afdaalt naar het
dorp om bij de gifhatende buur-1
vrouw haar bevalling af tel
wachten. De vader, 28, is met
zijn geweer verder de bergen in i
getrokken. „De wereld was nul
eenmaal zoals ze was, een plek
waar bepaalde regels golden
voor honger en bevrediging.
Dieren leefden er, ze paarden en
stierven er, kwamen en gingen,
even vanzelfsprekend als de zo
mer. Ze gingen hun eigen weg,
uit eigen beweging."
Enige affiniteit met de natuur, I
en dan op onnederlandse
schaal, is voor het lezen van de
ze roman wel een vereiste. An
ders zouden de uiteenzettingen
over vlinders en vogels, kastan
jebomen en kamperfoelie mis
schien kunnen gaan vervelen, of
de discussies over jacht en na
tuurbescherming. Voor liefheb
bers daarentegen is Zomer uan
overvloed een rijke evocatie van
het stoere natuur- en platte
landsleven in Virginia, merk
baar de vertrouwde geboorte
grond van de schrijfster.
Margot Engelen
Barbara Kingsolver: Zomer m
overvloed - vertaling Maaike Pos:
en Arjen Mulder. Uitgeverij Ben
Bakker, 456 blz., €22,50.
Als er een soort literaire calorieënwaarde
aan boeken zou worden toegekend, dan
zou Alles is verlicht van Jonathan Safran
Foer een heel hoog getal krijgen. Het is een
buitengewoon rijke roman, die van de lezer
de nodige oplettendheid vergt.
Aanvankelijk begon de jonge Amerikaan
Jonathan Safran Foer dit boek als een sober
non-fictieverslag van een reis die hij zelf ge
maakt had door Oekraïne, op zoek naar ge
gevens over zijn joodse voorouders. Maar
zijn fantasie sloeg toe, en hoe. Zijn reisver
slag werd een wervelende roman, waarin
het heden, het verre en het nabije verleden
danig door elkaar heen lopen.
Een voorbeeldje: op dezelfde bladzijde
waar een 15-jarig weesje weent om de dood
van haar 72-jarige adoptievader en haar
seksuele gunsten verleent aan een man die
daarvoor eerst haar verkrachter moet do
den, ziet de eerste man op de maan dat er iets
gaande is in het kleine dorpje Trachimbrod.
De man, 'de Kolker' genaamd, houdt op
recht van het meisje en verwekt drie kinde
ren bij haar, die alledrie Yankel worden ge
noemd, en krijgt in een zaagfabriek het blad
van een cirkelzaag dwars door zijn hoofd.
Hij blijft gewoon leven met de zaag in zijn
hoofd (alleen het hoofdeinde van het bed
moet even aangepast worden), maar houdt
een soort scheld- en mepziekte over, die zijn
vrouw goedmoedig en liefdevol doorstaat
zolang het gaat.
Jonathan Safran Foer
Hopelijk geeft dit voorbeeld een indruk hoe
grenzeloos en onstuitbaar de verbeeldings
kracht van Jonathan Safran Foer is. Een
man die voortleeft met een zaagblad in zijn
hoofd terwijl er in die tijd nog helemaal geen
cirkelzagen bestonden wat de verteller ook
ruiterlijk toegeeft; akkoord, maar hoe kan
de eerste man op de maan de verdwenen
sjtetl Trachimbrod in 's hemelsnaam zien?
Foer ontwikkelde hiervoor een beminnelij
ke theorie die erop stoelt dat elke liefdes
daad een eigen lichtje afgeeft, dat als ware
het een omgekeerd sterrenlicht, veel later
door astronauten waargenomen kan wor
den. Alle liefdesdaden samen vormen een
gloed. „De gloed is samengesteld uit een
grote verscheidenheid aan liefdes - pasge
trouwden en verliefde tieners die opflitsen
als gasaanstekers, mannenparen die kort en
hevig branden, vrouwenparen die urenlang
een zacht en onbestendig schijnsel produce
ren, orgieën als kermisvuurwerk..."
Het tragische element van Alles is verlicht
krijgt slechts enkele bladzijden volledig de
ruimte. Het gaat om het op extreem wrede
wij ze uitroeien van de 1204 j oden in de sj tetl
Trachimbrod door de Duitsers, bijgestaan
door al te behulpzame niet-joodse inwo
ners. Het komische is in deze merkwaardige
roman op veel grotere schaal aanwezig.
De jonge Amerikaan die in Oekraïne pro
beert achter 'de waarheid' van zijn grootou
ders te komen draagt de naam Jonathan
Safran Foer, en hij wordt geholpen door
twee mannen en een blindengeleidehond
die aldoor winden laat of met haar hoofd te
gen de autoramen bonkt. De chauffeur, de
grootvader van de tolk Sjapka of Alexan
der, is blind en zijn hond heet in de gebrek
kige vertaling van de tolk 'uitkijkteef'. Een
groot deel van de humor in dit boek schuilt
in de taalgrapjes van de tolk, die per brief
commentaar geeft op hoofdstukken van de
roman. Het origineel, Everything is Illumi
nated, is in Nederland nog niet te krijgen en
een vergelijking kan nog niet worden ge
maakt, maar bij voorbaat petje af voor Peter
Abelsen, de vertaler.
Een man met een cirkelzaagblad in zijn
hoofd, een blinde chauffeur, een kind dat
verwekt wordt door een gat in de wand, een
jongen van 10 die jarenlang de gigolo van
Trachimbrod is zonder ooit zelf klaar te ko
men - het is allemaal heel acceptabel binnen
deze roman. Het venijn zit in kleine details
waar de schrijver nu juist weer heel zuinig
mee is, zoals het lang achtergehouden feit
dat de blinde grootvader van de tolk
Alexander, een narrige knorrepot die alleen
om het geld bereid is de 'verwende Ameri
kaanse jood' te helpen, zelf bloed aan zijn
handen blijkt te hebben.
Deze debuutroman van Jonathan Safran
Foer verwekteniet onbegrij pelij keen klei
ne sensatie in literair Amerika. Net als in
Chris Adrians roman De machine van Gob
verweeft ook Foer in Alles is verlicht lood
zware historische feiten - respectievelijk de
Amerikaanse Burgeroorlog en de holocaust
- met het meest wonderlijke gefabuleer.
Waarbij toch bij Foer zijn taalmanipulaties
de grootste charme vormen. De radicaal
grappige taalkronkelingen van tolk
Alexander die alles letterlijk neemt, ontlok
ken de lezer geregeld een luide lach. De tolk
vindt zijn eigen fouten uiteraard helemaal
niet grappig: „Ik weet dat je me gevraagd
hebt de fouten niet te veranderen omdat ze
humoristisch klinken, en dat humoristisch
volgens jou de enige ware manier is om een
treurig verhaal te vertellen, maar ik denk
toch dat ik ze ga veranderen. Haat mij alsje
blieft niet."
De schrijver, door de tolk 'de held' ge
noemd, leert Alexander ook enige jiddische
woorden, zoals sjtetl (armzalig dorp), oche-
nebbisj (een armzalige situatie), dalles
(idem) - „Weet jeookjiddisj dat niet armza
lig wil zijn? Nakkedikker. Wat is dat? Een
armzalig persoon die doet alsof hij rijk is.
En weet je ook woorden die écht niet armza
lig zijn? Ik ken vooral veel woorden m
armzaligheid. De eskimo's hebben vierhor
derd woorden voor sneeuw, de joden hebbe
er vierhonderd voor armzaligheid."
De reis van Jonathan Safran Foer is echts:
gelegd. Of hij daarbij geholpen werd dof
een tolk, en of die tolk ook zulke fraaie:
sers maakte is niet bekend. Misschien h(
Foer ze allemaal gewoon zelf bedacht. Hf
dan ook: prachtig. I
'Jouw treinrit was bevredigend?' vroeg lij
'O god, hou op', zei hij. 'Zesentwintigu-
zitten. Zwaar kloten.' Ik vond dit niet ai
normaal na zesentwintig uur zitten. Mi] j
benen waren vol naalden van maar vijf t
staan. 'Kon je ZZZZ?', vroeg ik. 'Wat?' 'H
je veie Zetten gemaakt?' 'Ik begrijp je nif
'Beslapen'. 'Wat?' 'Konjedetreinbeslape
'O, eh, nee', zei hij, 'geen oog dichtgedaai
'Wat?' Enzovoorts, tot in het absurde.
De jonge Oekraïner Alexander smeekte j
even oude Amerikaanse schrijver het
van zijn voorouders gelukkig te laten ziF -c
maar alleen al het dagboek van zijn betbf
betbetovergrootmoeder telt '613 treurigk
den'. De verleiding is groot om ook hierd
uitvoerig te citeren, maar nee: vanaf 15ap' j
ligt Alles is verlicht in de boekhandel. t
f
Margot Engelt j
1
Jonathan Safran Foer: Alles is verlicht - vertel l
Peter Abelsen. Uitgeverij Anthos, 302 t>M
22,90 (vanaf 15 april in de winkel). s
