Multinational
met almacht
PZC
Er zijn weieens mensen jaloers
Compagnie geboekt
dinsdag 19 maart 2002
Stel, Philips verklaart de oorlog aan
Japan, omdat Sony de markt verpest met
goedkope tv's. Philips huurt een leger en
stuurt er oorlogsschepen heen. In
samenwerking met Unilever en Shell,
omdat premier Kok vindt dat het
Nederlands bedrijfsleven eensgezind
moet optreden. Raar verhaal? Toch niet,
want zo deed de VOC het een paar
honderd jaar geleden wel.
et moet een zwoele tropen
avond in zeventiende-ecu wi
Batavia geweest zijn. Het Ne
derlandse meisje Saartje Specx
is toevertrouwd aan de zorgen
van Jan Pieterszoon Coen, de
gouverneur-generaal van Nederlands-Indië.
Die avond glipt ze de gouverneurswoning uit
en haast zich de tuin in Daar. tussen de strui
ken, wacht haar vriend de soldaat Pieter Cor-
tenhoeffDe hormonen doen hun werk.
Een bediende ziet de omhelzing en Coen hoort
ervan. Hij is genadeloos. ..Verdrinkt haar in
een ton"zegt Coen. maar hij laat zich vermur
wen en bestraft Saartje met een zware gese
ling. Voor Pieter is er geen pardon. Hij wordt
onthoofd. De reactie van Coen is een voor
beeld van zijn almacht en van de macht van de
Verenigde Oost-Indische Compagnie, die in
Azië onder zijn leiding staat. Coen is de koop
man, diplomaat, manager, wetgever, rechter
en generaal. En de VOC is een multinational
die opereert met de macht en met de middelen
van een soevereine staat.
Hoe heeft de VOC dat voor elkaar gekregen?
Voor een deel van het antwoord moeten we
naar het jaar 1590, een keerpunt in de Neder
landse geschiedenis. Rond 1590 heeft prins
Maurits de grenzen van de Nederlanden min
of méér vastgelegd en daarmee de thuisbasis
beveiligd, een garantie voor investeringen op
lange termijn. In steden als Middelburg en
Amsterdam hoopt het handelskapitaal zich
op, mede onder invloed van uit Antwerpen ge
vluchte kooplieden. Er is een vrij aan te wen
den overschot aan militaire macht op zee plus
een gedetailleerde kennis van zeeroutes.
Het initiatief laat niet op zich wachten. Het
komt uit Middelburg in het jaar 1593. Daar
woont de uit Antwerpen gevluchte koopman
Balthasar de Moucheron. Hij verdient veel
geld met de aanvoer van specerijenvooral pe
per. uit Lissabon, maar de prijzen stijgen. Met
collega's vergadert De Moucheron over de
vraag of ze de handel op Indië, tot dan toe een
monopolie van de Portugezen, in eigen hand
moeten nemen. En hoe ze zich toegang kunnen
verschaffen tot de Indische Oceaan
In 1594 vertrekt een mede door het handels
huis De Moucheron gefinancierde expeditie
naar het noorden met de opdracht een nieuwe
vaarweg naar Indië te zoeken. De resultaten
Gezicht op de haven van Middelburg, 17e eeuw, uit Cronyck van Smallegange 1696.
zijn veelbelovend In 1595 vertrekken nog eens
zeven schepen Een expeditie met een even
spectaculair als ongewenst resultaat: de over
wintering van Willem Barentsz en Jacob van
Heemkskerck op Nova Zembla.
Concurrerende Amsterdamse kooplieden rus
ten. met meer succes, een vloot uit om een zui
delijke zeeweg te vinden. In augustus 1597
valt de gehavende retourvloot van Pieter de
Houtman binnen op de rede van Texel: met
drie van de acht schepen en met 87 van de oor
spronkelijke 240 bemanningsleden. Ze zijn op
de Mol ukken geweest
Met alle tegenslag is dat ene succes en de hoop
op hoge winsten doorslaggevend. Binnen en
kele jaren vertrekken 65 schepen verdeeld
over vijftien vloten om de zuid richting Indië.
In Amsterdam en Middelburg worden com
pagnieën opgericht.
Ze maken winsten tot 400 procent. Dat ge
beurt allemaal in een land dat elke november
na een paar regenbuien half onder water gaat
om zichzelf in de lente weer droog te pompen.
Dat terloops nog een Tacht igjange Oorlog met
Spanje uitvecht en ondertussen op weg is naar
een economische wereldheerschappij
Amsterdamse en Zeeuwse compagnieën gaan
een felle concurrentieslag aan. Tegen 1601 da
len de prijzen en winsten scherp. Raadpensio
naris Johan van Oldebarnevelt, de sterke man
van de Nederlanden, ziet de versnippering
met lede ogen aan. Hij dwingt de compagnieën
tot samenwerken. Alleen de Zeeuwen liggen
dwars Oldebarnevelt moet zelfs Maurits in
schakelen om hen te overreden mee te doen
met de Verenigde Oost-Indische Compagnie
Die wordt op 20 maart 1602 opgericht De Sta
ten-Generaal staan de VOC toe forten te bou
wen en soldaten in dienst te nemen Zo wordt
de handelsvereniging vrijwel direct omge-
De VOC-pakhuizen tn de Breestraat, Middel
burg. illustratie Zeeuws Archief/Zeeuwsch
Genootschap
Naam: Jeanet Duvekot, Hedda
Oosterhout en Kees van Praag,
Truus van Overbeeke, Jopie van
de Ven
Adres Maisbaai 2,4,6 en 8,
Middelburg
VOC-verleden: Het pand is in
1616 gebouwd en was tot 1798
het onderkomen van de opper-
equipagemeester van de VOC
Deze was verantwoordelijk
voor de bouw, het onderhoud en
de uitrusting van de schepen en
had toezicht op het werven van
varensgezellen en soldaten.
Vanuit het pand, dat wat hoger
ligt. had de opper-equipage-
meester goed zich op de dokha
ven, waar de VOC-schepen ge
bouwd werden.
Ik denk dat we allemaal wel
het gevoel hebben dat we in
een bijzonder huis wonen", zegt
Kees van Praag Samen met
Hedda Oosterhout bewoont hij
een van de zes appartementen in
het voormalige VOC-gebouw
aan de Maisbaai. Dne andere
bewoners van het pand zijn Jea
net Duvekot, Jopie van de Ven
en Truus van Overbeeke
De huidige bewoners stellen het
zich wel eens voor hoe het ge
weest moet zijn, een paar hon
derd jaar geleden Hedda ,.Als
in de zomer van die schepen van
de bruine vloot hier vlak langs,
de haven binnenvaren, dan
denk je 'Zo was het hier vroe
ger Dat is zo n mooi gezicht."
..Straks komt de Duyfken m
Middelburg Dat zal ook bijzon
der zijn", vult Jopie aan En
Truus Je vraagt je af hoe de
mensen hier woonden, hoe dat
was hier Zonder stromend wa
ter. zonder centrale verwar
ming."
Allemaal weten ze van de VOC.
Dat verleden spreekt tot de ver
beelding, zeker als je woont in
Jeanet Duvekot, Hedda Oosterhout, Kees van Praag, Truus van Overbeeke en Jopie van de Ven (vlnr)
foto Ruben Oreel
een gebied waar de schepen
werden gebouwd, waar ze bin
nenvoeren en weer vertrokken
voor verre reizen Tbch raak je
gewend aan het feit dat je in zo n
historische omgeving woont en
dan zijn het vooral anderen die
je attenderen op het bijzondere
van je huis, zo ervaren de bewo
ners van het pand aan de Mais
baai. Het huis ligt in de Middel
burgse VOC-wandeling, dus er
zijn veel mensen die ernaar kij
ken En ook bezoek wijst de be
woners op het bijzondere van
hun woning. „Maar het is ge
woon ook zo mooi hier", zegt
Truus. Jopie: „Er zijn weieens
mensen die zeggen dat ze jaloers
zijn."
De meesten wonen nu zeven jaar
aan de Maisbaai Alleen Jeanet
is een jaar later gekomen Het
zijn de eerste bewoners sinds
lange tijd. Na de ondergang van
de VOC werd de woning van de
ópper-equipagemeester ge
bruikt door de Mtddelburgsche
Commercie Compagnie en van
1893 tot 1985 was het kantoor
van Vitrite Daarna heeft het ge
bouw jaren leeg gestaan Het
raakte in verval, maar zo n acht
jaar geleden werd dan toch be
gonnen met de renovatie
Van het verre verleden is in het
pand niet zoveel terug te zien
Alleen het stoepjebijdedeur.de
kelder, de hoge kamers, dikke
muren en oude balken herinne
ren nog aan vroeger Verder is al
les modern Je kunt wel zeggen
dat de restauratie niet met veel
gevoel voor het verleden is uit
gevoerd", zegt Kees. Maar ulle
bewoners wonen graag in het
pand en in de Maisbuaiomge-
ving. ook omdat er altijd wel ie
mand in de buurt is „Daardoor
voel je je niet zo snel eenzaam
Er zou wel iets gedaan moeten
worden aan de oude Dokbrug,
die bijna op instorten staat,
maar vooral behouden moet
blijven, zo vinden ze. „Het is
zo n mooie brug. maar die ijze
ren platen erop. dat is toch
niks", zegt Truus Jeanet „Die
hoor je altijd klapperen als er
een auto over de brug njdt
Maar Middelburg is wat dat be
treft toch een rotstad met slech
te bestrating en veel te weinig
groen Kees „Middelburg zou
ait VOC-jaar aan kunnen grij
pen om verbeteringen in de stad
aan te brengen."
Carla van de Merbel
smeed tot een militair wapen tegen Spanjaar
den en Portugezen
Het oorspronkelijke kapitaal van de VOC
bedraagt 6.4 miljoen gulden De eerste divi
denduitkering vindt pas in 1630 plaats. Het
compagnie-management bestaat uit zeven
tien bewindhebbers, de Heeren Zeventien.
Acht van hen vertegenwoordigen de VOC-ka-
mer van Amsterdam, vier komen er uit Zee
land (VOC-Middelburg), de rest uit de kleinere
Hollandse steden. De heren weten zich de aan
deelhouders list ig van het lij f te houden, al zijn
er jaren met uitkeringen tot 10 procent Door
de schraalheid richting participanten slagen
de bewindhebbers er wel in om in Azië een per
manent handelskapitaal te vormen Dat wordt
de sleutel tot het succes van de VOC in de Oost.
De VOC streeft naar een monopolie op de ha n -
del in specerijen vanuit Azië naar Europa. Om
dit zo efficient mogelijk te organiseren, wordt
een 'lokaal' bestuur geïnstalleerd in Azië: een
raad van ministers onder leiding van een gou
verneur-generaal Er moet ook een centrale
haven en een overslagcentrum komen Aan
vankelijk was dat Bantam In 1613 fungeert de
omstreden Jan Pieterszoon Coen daa r a Is gou
verneur-generaal De inlandse machthebber
voelt er niets voor de Hollanders een u ïtzonde-
ringspositie te geven Daarom sticht de onder
nemende Coen m 1619 Batavia. Die handels
post heet nu Jakarta en is de hoofdstad van
Indonesië
In bet Aziatische gebied heeft de VOC twintig
kantoren dat wil zeggen als forten gebouwde
havens met administratieve centra. De sporen
van de VOC vinden we, na 400 jaar, nog altijd
terug langs de Afrikaanse kust en in Azië Aan
de kust van het huidige India drogen vrouwen
illustratie Zeeuws Archief/Zeeuwsch Genootschap
de was op de grafzerken van Middelburgse
kooplieden Ook in eigen land is de erfenis van
de VOC nog nadrukkelijk aanwezig. Door toe
doen van de VOC concentreert de economische
wereld zich in Amsterdam. Een reiziger
schrijft in 1738 „Het is onmogelijk om zich
voor te stellen hoe grandioos het is om 2000
schepen in dezelfde haven te zien, schepen
waarvan masten en touwen een woud vormen,
zo dicht dat de zon moeite heeft er doorheen te
breken
Datzelfde geldt voor steden als Delft. Enkhui
zen, Hoorn En voor Middelburg, waar weel
derige grachtenhuizen van VOC-kooplieden
nog altijd het stadsbeeld bepalen Amsterdam
was voor de helft eigenaar van de VOC. Zee
land voor een kwart Niet minder dan 50 000
Zeeuwen hebben op schepen van de VOC ge
varen. Alle belangrijke Zeeuwen waren be
trokken bij de VOC
De VOC stond voor ondernemingslust en in
novatie. voor nieuwe ideeën De compagnie
stimuleerde het maatschappelijk leven en de
ontwikkeling van de handelssteden en zorgde
mede voor de grote economische bloeiperiode
die we nu kennen als de Gouden Eeuw Zo
werd Nederland een agressieve commerciële
natie, waar de koopman koning was In Azie
bewaakte de VOC haar specenjenmonopolie
met forten en met een oorlogsvloot, zoals de
Amerikanen nu met een vloot waken over hun
oliebelangen in de Golf.
Genadeklap
De Vierde Engelse Oorlog geeft in 1780 deal
zieltogende en door corruptie ondermijnde
VOC de genadeklap De Engelsen veroveren
een belangrijke VOC-handelspost aan de
oostkust van India Het boekjaar 1781 toont
nog een normaal bedrijfsresultaat, maar in
1783 verliest de VOC het specerijenmonopo
lie De Staten-Generaal willen de VOC onder
curatele stellen Zeeland voelt daar niks voor,
maar moet bakzeil halen De komst van de
Fransen in 1795 maakt een einde aan de VOC
Reddingspogingen mislukken. Op 24 decem
ber van dat jaar wordt het Decreet tot vernie
tiging van het tegenwoordig bewind van de
VOC aangenomen
Na twee eeuwen gaat de tot dan toe grootste en
meest agressieve multinational uit de Neder
landse geschiedenis ter ziele
Paul de Schipper
In de stroom publicaties die de VOC-herden
king heeft losgemaakt, is De kleurnjke we
reld van de VOC het kroonjuweel De uitgave
sluit aan bij de nationale exposities in de mari
tieme musea van Amsterdam en Rotterdam
Qua uitvoering is die link duidelijk zichtbaar
veel fraaie illustraties en korte informatieve
teksten Inhoudelijk valt het boek uiteen in
twee delen 'Azië in Europa' - vooral de in
vloed op het dagelijks leven door de invoer van
thee. specerijen, porselein en kimono's - en 'De
VOC i n Azie - over de organisatie van de Com
pagnie inde Oost.
Een tweede uitgave die in Zeeland extra aan
dacht verdient is Het VOC-flutUchip Stave-
nuse en de ontdekking van Terra Natal. De
Stavemsse lengte 130 voet) liep op nieuw
jaarsdag 1682 in Middelburg van stapel. Vier
jaar later strandde het schip op de kust van het
huidige Kwa-Zulu Natal en IVanskei Schip
breukelingen die over land de Kaapkolonie
bereikten, verhaalden over grote rijkdommen
in de A f nkaanse binnenlanden I >e VOC- be -
stuureiers waren onder de indruk en vestigden
in 1721 een handelspost in het huidige Mapu
to. De verwachte winsten bleven uit, in 1728
werd de faktorij alweer opgeheven Het uit -
voerig gedocumenteerde relaas over de onder
gang van de Stavmissc en de daaropvolgende
stichting van een handelsnederzetting zegt
veel over de ondernemingslust van toen
I>c kleurrijke wereld \an de VIM" Nationaal
Jubileumboek 1 reductie I eo
AkveldenKUM Jacobs l itgexerij TIIOTII.
192 pag.. paperbark €17,99. gebonden
11 M
Ruud Paesie liet V(K -fluitschip Stasrnivse
en de ontdekking van Terra Natal - 1'itgeverij
I>e Bataafsche Druw. 237 pag.. gebonden
f» .Ml
