pzc
Beestenboel
aan boord
sm
14
Foelie
Nootmuskaat
Kruidnagels
Peper
dinsdag 19 maart 2002
Hoge VOC-dienaren op weg naar het kampement van een plaatselijke Indiase bestuurder.
De eerste olifanten en giraffen die in
Nederland poot aan land zetten kwamen
uit een VOC-schip. De dodo op Mauritius
verdween voorgoed door toedoen van de
Vereenigde Oost-Indische Compagnie.
En de rijke koffiecultuur in Zuid-
Amerika begon met één schamel stekkie
dat de VOC vanuit Ethiopië naar de
Amsterdamse Hortus Botanicus bracht.
JT' "N e banaan werd hier door de
VOC geïntroduceerd. Maar de
VOC zorgde ook voor wereld-
Jp wijde verspreiding van vlooien,
J!(schaam)luizen. kakkerlakken.
maagdarmwormen, en ander
klein gespuis met een lage aaibaarheidsfactor.
Niet voor niets stonden de Hollanders ('rode
barbaren') bij de Japanners bekend als grote
viespeuken De Japanners hadden destijds al
een verfijnde badcultuur, vandaar
De impact van de Vereenigde Oost-Indische
Compagnie op het gebied van flora en fauna is
volgens Artis-directeur Maarten Frankenhuis
enorm geweest. In de Hortus Botanicus gedij
en nog altijd bomen en struiken die stammen
uit de VOC-periode 1602-1799) Zoals een
grote cycaspalm, die inmiddels ruim driehon
derd jaar oud is. Frankenhuis: ..Altijd als ik in
de Hortus ben moet ik even aan die palm voe
len Het idee dat die boom als nietige zaailing
door de VOC hier is afgeleverd, heel bijzon
der Uit verre streken kwamen ook vele soor
ten geneeskrachtige planten naar de Hortus.
De aandeelhouders van de VOC werden schat
rijk door de handel in specerijen van de Mo-
lukken, tin uit Malakka. katoen en zijde uit
India, porseleinen thee uit China. Maar de
handelsvloot zorgde ook voor een druk ver
keer van Europese en exotische planten en
dieren. Handel was nu eenmaal handel. Met
name de exotische dieren en planten vonden
gretig aftrek in botanische tuinen, in vorstelij
ke menagerieën (voorlopers van dierentuinen
),en - geprepareerd - in naturaliënkabinetten
Frankenhuis:,Op de schepen was veel voedsel
nodig In totaal hebben bijna één miljoen sol
daten. zeelieden, predikanten, kooplieden en
l>estuurders de oversteek gewaagd In de circa
200 jaar van huur bestaan gebruikte de VOC
zo'n 500 schepen. De koks moesten, gedurende
de acht tot negen maanden die de reis duurde,
tussen de 200 en 300 personen per schip van
voedsel voorzien. Daartoe werden levende
dieren als proviand mee aan boord genomen.
Varkens, kippen, geiten en schapen vooral. Er
gingen ook paarden mee en runderen Als ge
schenk voor inheemse vorsten en ten behoeve
van koloniale troepen
Frankenhuis kan boeiend verhalen over de
tergende honger en dorst aan boord, omdat de
schepen lang niet overal tijdig voorraden aan
konden vullen. Er waren oorlogen, er waren
kapers, en er waren aan vreemde kusten vaak
onvriendelijke heersers. Het water aan boord
bedierf, het gebrek aan verse groente zorgde
voor scheurbuik Als de nood aan de man
kwam aten de zeelieden de scheepsratten en -
katten op, soms ook de scheepshonden
Stilaan werden er onderweg handels- en ver-
versingsposten ingericht )nder andere op ei
landen Zieke zeelui konden er herstellen, er
werden voedselgewassen geteeld. Franken
huis ..Als zich op die eilanden geen bruikbare
- eetbare - dieren bevonden, lieten de VOC'ers
er dieren los Soms ontsnapten die dieren per
ongeluk, en verwilderden Bij schipbreuken
wisten niet alleen drenkelingen de kust te be
reiken, soms slaagden dieren daar eveneens in.
Dan was de pluatselijke fauna weer een soort
rijker"
Tot op de dug van vandaag heeft een en ander
gevolgen voor de oorspronkelijke planten- en
dierenwereld op de eilanden en van de kusten
langs de handelsroutes. Vaak werden geïso
leerde populaties dieren plotseling geconfron
teerd met krachtige concurrentie, waar ze niet
tegenop konden. De 'nieuwkomers' verwoest
ten het fragiele ecosysteem, in het bijzonder
op de eilanden. Ratten bijvoorbeeld richtten
grote schade aan, maar ook geiten konden er
wat van door de eilanden kaal te vreten. Fran
kenhuis spreekt van 'catastrofale gevolgen
voor de unieke inheemse soorten'.
In het wild levendeeetbaredieren waren langs
de routes van de VOC-schepen hun leven niet
zeker. Frankenhuis: „Zo ongeveer alles dat
vloog, zwom of liep werd geschoten of dood
geknuppeldBejngi ng eiste een zware tolHet
bekendste voorbeeld is de dodo op Mauritius.
De dodo was eetbaar en makkelijk te vangen.
Want deze vogelsoort kon niet vliegen. De zee
lieden peuzelden de volwassen dodo's op,
verwilderde varkens groeven de eieren uit, en
verwilderde katten vergrepen zich aan de kui
kens. Einde verhaal voor een dier dat nota be
ne niet eens erg smakelijk was, gelet op de
naam die de zeevarenden er aan gaven: walg-
vogel.
De dodo staat niet op zichzelf. Door de activi
teiten van de VOC zijn volgens Frankenhuis in
de loop der tijd vele tientallen soorten planten
en dieren langs de handelsroutes uitgestorven.
„Voor de exotische dieren die de VOC naar Eu
ropa bracht was op de terugreis vaak voldoen
de plek aan boord Niet zelden was de halve
bemanning overleden, of achtergebleven als
soldaat of bestuurder", aldus Frankenhuis
„Op Ceylon fokte de VOC olifanten Ruim 150
jaar hadden ze het monopolie Met de export
van Ceylonese olifanten verdiende de VOC
enorme bedragen Ze werden verkocht aan
vorsten in India, of als ruilhandel benut om
bijzondere handelspnvileges te verkrijgen."
In de Ceylonese stad Jaffna had de VOC een
speciale kade om de dikhuiden makkelijk in te
kunnen schepen.
Veel exotische dieren belandden in privé-coi-
lecties van vorstelijke families Onder andere
de Oranjetelgen hebben altijd veel belangstel
ling voordieren gehad Prins Frederik Hen
drik bijvoorbeeld kreeg in 1640 van de VOC de
eerste chimpansee die Europa levend bereikte.
Een cusuarisvogel kostte in 1614 al 600 gul
den, en een olifantje 2.000 gulden. Voor die tijd
reusachtige bedragen, die alleen de rijken
konden betalen.
Frankenhuis: „Er ging ontzettend veel dood.
Vaak al onderweg aan boord Men had geen
kennis van voeding en verzorging. Hier fok
ken met dieren lukte heel lang niet door on
kunde Ze werden dus opgebruikt, waarna
nieuwe exemplaren gekocht werden
Bert de Jong
Melchior d'Hondecoeter: Menagerie van stadhouder Willem III, circa 1680.
eetlustbevorderend en - de In
diërs wisten het eeuwen geleden
al - helpt bij incontinentie en
winderigheid.
Nootmuskaat wordt van
daag de dag bijna automa
tisch geassocieerd met bloem
kool. De lucht van treurigheid,
de geur van de saaie keuken
Overigens ligt dat eerder aan de
kool, dan aan het kruid. Noot
muskaat, de gemalen zaadkem
van de nootmuskaatvrucht,
verdient beter
Columbus ging in 1492 al op
zoek naar de abrikoosgrote
vrucht, maar voer met zijn drie
scheepjes de verkeerde kant uit
en belandde tussen de tomaten
en aardappelen. Ook mooi mee
genomen, maar Hollanders
troffen het, nadat ze de Portuge
zen uit hun vaarwater hadden
geschopt, wat beter
De Myristica fragrans, de La
tijnse benaming voor het kruid,
groeide buitensporig op de Mo-
lukken.
Inde 17e eeuw waren er jaren bij
dat de VOC-schepen meer dan
350.000 pond noten meebrach
ten uit de Oost. De harde zaad
kernen werden in Holland tot
poeder vermalen of onbewerkt
verhandeld tegen uitermate ho
ge prijzen. Nootmuskaat is ver
want aan foelie, omdat de spe
cerij afkomstig is van dezelfde
plant, maar is veel goedkoper
Het bruine poeder past goed bij
hart ige en zoete gerechten. Het
wordt gebruikt in romige sau
zen en soepen, groenten en in
pastagerechten met kaas. Ove
rigens worden kleine en bescha
digde noten ook builen de keu
ken gebruikt. In de cosmetica-
industrie wordt nootmuskaat
ook verwerkt in parfum, zeep en
shampoos Nootmuskaat geeft
de bloemkool wat cachet, maar
dat is niet al, het goedje werkt
Eikels worden meestal bo
men, maar sommige eikels
blijven eeuwig eikels. Diestel
ling gaat op voor de VOC-be-
stuurders in de 17e eeuw die
dachten meer geld te kunnen
verdienen met de handel in foe
lie in plaats van nootmuskaat.
Ze gaven hun vertegenwoordi
gers op de Molukken de op
dracht om alle nootmuskaatbo
men te rooien en er foeliebomen
voor in de plaats te zetten. Er
niet bij stilstaand dat beide spe
cerijen afkomstig zijn van de
zelfde plant. Foelie wordt ge
haald uit de zaadrok van de
nootmuskaat en niet uit de noot
zelf. Hierdoor heeft de stof in
poedervorm een andere kleur
(oranjegeel in plaats van bruin)
en een andere smaak. Gevolg is
dat de specerijen - al komen ze
van dezelfde boom - verschil
lende toepassingsmogelijkhe
den hebben.
Foelie kan net als nootmuskaat
verwerkt worden in sauzen en
soepen maar heeft een veel fij
nere smaak. In tegenstelling tot
het goedkopere broertje wordt
foelie veel verwerkt in vleesge
rechten. Een fijne runderstoof
pot wordt met een vleugje foelie
een tongstrelende hap. Voor
waarde is dan wel dat de kok de
poeder op het laatste moment
uitstrooit.
In de natuurgeneeskunde wordt
foelie ook regelmatig aange
wend. De stof werkt volgens de
deskundigen wonderwel bij
kleine darmstoringen en diar
ree. In de Oost wisten ze het lang
geleden al ..Bij diarree een
vleugje foelie en je loopt weer
als een koelie."
De handel in kruidnagels be
staat al meer dan tweedui
zend jaar Dekruidnagelboom,
een twaalf meter hoge boom met
een grijze stam en grote licht
groene bladeren, wordt al eeu
wen op plantages gekweekt.
Oorspronkelijk komt de boom
van de Molukken, waar hij nog
steeds in het wild groeit. De hcl-
n>de bloemknoppen die op de
boom komen maakten de kruid
nagelboom al van het begin van
onze jaartelling tot een gewild
«•conomisch gewas. De gedroog
de bloemknoppen worden sinds
jaar en dag gebruikt als specerij
en als bestandsdeel bij de pro
ductie van kruidensigaretten,
de zogenaamde kreteks-siga-
retten. waarvan er in Indonesië
jaarlijks miljarden gemaakt en
verhandeld worden. De sigaret
ten danken hun naam aan het
knetterend geluid dat ze maken
zodra ze aangestoken worden.
Het geknetter wordt veroor
zaakt door de olie die in de
bloemknoppen zit.
Die olie wordt verder ook ge
bruikt in de cosmetica-indu-
strie en zit in parfums en make
up. Ook in de natuurgeneeskun
de wordt de kruidnagel olie
veelvuldig aangewend. Het
geurende goedje lijkt een won
dermiddel en helpt bij kiespijn,
ontstoken tandvlees, reumati
sche klachten, schimmelinfec
ties, zweren, verminderde ge
slachtsdrift, spijsverterings
klachten. griep en verkoudhe
den. Zelfs motten, muggen en
muizen! laten zich door de ethe
rische kruidnagelolie verjagen.
Het is maar een weet.
In het eten kan een kruidnagel-
tje gebruikt worden in soepen,
hartige producten, vleeswaren
en worsten.
De schepen van de Vereenig
de Oost-Indische Compag
nie voeren tussen 1595 en 1795
4800 keer op en neer tussen Ne
derland en de Gordel van Sma
ragd in het verre Az;ië.
Op de tocht oostwaarts lagen de
ruimen gevuld met laken, ande
re textielproducten, spiegels,
barnsteen en geld. Veel geld en
goud. want aan andere Europe
se ruilmiddelen hadden de oos
terlingen destijds weinig ge
brek.
Andersom, richting Europa,
werden de schepen volgestouwd
met porselein, tin. sandelhour,
rijst en specerijen. Veel specerij
en. Muskaatnoten, kruidnagels,
kaneel, foelie, peper en saf
fraan. Tonnen natuurlijke
smaakmakers werden via de
Hollandse steden verhandeld en
ten gelde gemaakt. Doordat de
concurrentie - Portugezen,
Spanjaarden en Arabieren - na
drukkelijk buitenspel kon wor
den gezet verdiende de VOC
goudgeld aan de gedroogde en
gemalen natuurprodukten.
Peper was duur in de I8e eeuw,
niet voor niets werd de term pe
perduur dan ook gangbaar in
onze taal.
Tegenwoordig staat in elke keu
ken naast het zoutvaatje wel
eentje gevuld met gemalen pe
per. Wit of zwart of gemengd
Zowat elke keukenprins heeft
de beschikking over een potje
groene of gekleurde peperkor
rels, al dan niet in azijn. Peper is
gemeengoed geworden, terwijl
het goedje - in wat voor toestand
ook - vier eeuwen terug de
waarde van goud naar de kop
stak.
In de Oost groeide peper des
tijds als. nou ja. kool De pe
perstruik, een klimplant, gedijt
het beste bij een constante tem
peratuur van rond de 26 graden
Celsius. De plant is vruchtdra-
gerni
De kleine besjes zijn rijp wit van
kleur (groene zijn niet rijp,
zwarte zijn gedroogd)
Peper pept gerechten niet alleen
op. maar stimuleert ook de
spijsvertering. Overmatig ge
bruik kan overigens wel scha
delijk zijn Nieren en darmen
kunnen niet zo goed tegen grote
hoeveelheden. De ogen al hele
maal niet. Reden waarom de
pepperspray tegenwoordig als
verdedigingswapen opgang
maakt
Die handelsmogelijkheid heeft
de VOC destijds niet onderkend.
Conny van Grcmberghf
