Het hart
mag weer
hunkeren
Onze maatschappij
is zo op
Het geschenk van
Anna Enquist
PZC kunst CU
donderdag 7 maart 2002
Rembrandt: Isaac en Rebecca (De joodse bruid), detail.
omans zijn lange tijd het domein geweest van
Casanova's en Jan Cremers. Maar de liefde als
allesomvattende passie tussen twee mensen lij kt in
ere te zijn hersteld. Liefde en literatuur, de hele Boekenweek
van woensdag 13 tot en met zaterdag 23 maart, is er aan
gewijd.
De wonderen zijn de wereld
nog niet uit. Vorig jaar ver
scheen op de bestsellerlijsten
van de boekwinkels opeens een
titel, die al vele jaren oud was.
Een bijna vergeten boek begon
aan een tweede leven, en hoe!
Gloed stamde uit 1942 en was
geschreven door een later naar
Amerika geëmigreerde Hon
gaar, Sandor Marai. Het por
tretje van de schrijver achterop
het boek toont een man uit een
andere tijd. Mérai is inmiddels
al enkele jaren dood, hij besloot
een einde te maken aan zijn ver
bitterde bestaan, maar zijn boe
ken worden weer gretig gelezen.
De wereld van Marai spreekt
ons met terugwerkende kracht
weer aan. Net als de schrijver
zelf is dat een wereld uit andere
tijden, toen een man een woord
was, liefde een erekwestie die
het hele leven in beslag nam en
seksualiteit nog niet in de ge
slachtsdelen huisde, maar in het
hart. Gloed is geen liefdesro
man, maar gaat over de mens als
passie-wezen, niet alleen in de
zin van hartstocht, maar ook in
die van het lijden. Het vertelt
hoe mensen volledig in beslag
kunnen worden genomen door
een gevoel voor elkaar. Kom
daar bij de huidige netwerk-
mens nog maar eens om.
Voor hedendaagse Nederlan
ders was het allemaal licht ver
bijsterend te lezen hoe een van
de laatste telgen van de Oosten
rijks-Hongaarse adel, generaal
Henrik, zijn hele leven tot op ho
ge ouderdom laat vergallen
door het feit dat zijn vriend
hem, lang geleden, bedrogen
heeft met zijn vrouw. Henrik
voelt zich smadelijk verraden
en aan het eind van zijn leven
heeft hij, in zijn anachronisti
sche kasteel, nog een confronta
tie met zijn vriend Konrad.
Daarover gaat Gloed; hoe ou
derwetse gevoelens, die wij bij
na dood en begraven hadden
geacht, ons te pakken kunnen
nemen.
Liefde is het thema dit jaar van
de boekenweek. Sinds Ik Jan
Cremer en de seksuele revolutie
durfden wij er niet meer zo vrij
moedig over te spreken, over het
grote, hunkerende hart. Toch is
vanaf de ontvoering van Helena
naar Troje de literatuur het to
neel geweest van heftige liefdes,
maar erotiek en liefde zijn ge
scheiden wegen ingeslagen
sinds een Weense professor op
de gedachte kwam dat alle grote
woorden over liefde, ja dat alle
romantisch verlangen naar ver
eniging met de geliefde, des
noods over de tijd heen, een
verkleedpartij is van de onge
breidelde Lust, van koningin
Geilheid dus. Geen zichzelf res
pecterend schrijver die daarna
nog onbekommerd over de Gro
te Liefde heeft geschreven.
Maar er zijn tekenen dat het tij
keert. Dat komt niet in de laat
ste plaats doordat lust gedegra
deerd is geraakt tot een con
sumptieartikel. Men kan het
inkopen tegenwoordig, zoals je
zorg in kunt kopen. Lust is in
feite een ontregelende harts
tocht (Gerrit Komrij benadruk
te het begin dit jaar met zijn ze
denpreek), waar mensen zich
volledig in verliezen. D.H. Law
rence's Lady Chatterley's lover
ging over dat aspect van de lust.
Maar dat was aan het einde van
het Victoriaanse tijdperk. In on
ze tijd heeft de commercialise
ring het Menno Buch-effect te
weeg gebracht. In een platte,
materialistische samenleving is
seks net zo plat en materialis
tisch geworden. Niemand heeft
dat mooier gehekeld in zijn ro
mans dan de Franse schrijver en
provocateur Michel Houelle-
becq. Nee, het wordt weer tijd
voor de hartverscheurende lief
de.
Een paar voorbeelden. Michael
Ondaatjes The English Patient
scoorde hoog, en niet alleen in
de verfilmde versie. Opeens vin
den de boeken van Tim Krabbé
erkenning in de ogen van critici,
die hem tot voor kort nauwelijks
serieus wensten te nemen.
Krabbé is gespecialiseerd in
plots, waarbij liefdesparen in de
dood eindelijk hun vereniging
vinden. Kan het romantischer?
Eén van de laatste grote liefdes
romans uit de Nederlandse lite
ratuur, groot in de zin dat er een
breed publiek voor bestond en
toch literaire waarde had, is
Turks Fruit geweest van Jan
Wolkers. Uiteraard wordt er in
dit boek op los geneukt, want
het zijn de jaren zestig; en meni
ge adolescent heeft met die scè
nes zijn fysieke voordeel ge
daan, maar het boek is toch
tegelijkertijd een klassiek lief
desverhaal. Het vertelt over een
grote passie van een man voor
een vrouw. En: het loopt tra
gisch af. Want dat laatste moet.
Op deze ijzeren wet is maar een
uitzondering, naar ik weet, en
dat is Garcia Marquez' feno
menale Liefde in tijden van cho
lera. Romans zijn bepaald niet
het medium waarin verteld kan
worden over de hemelse liefde.
De aardsheid van de liefde past
als het ware bij de aardsheid van
de roman, die altijd vertelt over
concrete mensen in een concrete
wereld, over hoe zij elkaar bege
ren, maar ook weer de rug toe
keren.
De ballade, oorspronkelijk 'ro
mance', is veel geschikter voor
het allesomvattende gevoel dat
bij de liefde hoort dan de nuch
tere roman. In de huidige pop
muziek heeft de romance zijn
voortzetting gevonden. Smel
tende liefde, (forever, forever) is
nooit weg geweest te midden
van het gitaargeweld. De inge
bakken aardsheid van de roman
en het simpele feit dat deze een
verhaal moet vertellen maakt de
roman niet de natuurlijke met
gezel van het grote gevoel; een
beetje afstand blijft er namelijk
altijd. Het is daarom gemakke-
lij ker om een pornografische ro
man te schrijven of een frivole,
spannend erotische dan een ro
man over grote liefde, zonder
dat die kitsch wordt.
Maar dat neemt niet weg dat er
prachtige liefdesromans zijn
verschenen. Al die romans, met
in begrip van Garcia Marquez'
Liefde in tijden van cholera,
blinken uit in dramatische en
vaak tragische gebeurtenissen.
Want dat maakt het mooi, het
besef dat het lot wreed is. Het is
het contrast tussen verlangen en
vervulling, tussen scheiding en
vereniging, dat de ware liefde
reliëf geeft. Alleen vanuit de
nacht kan men de dag leren
waarderen. De helende, schep
pende kracht van de liefde is
waar wij naar verlangen, leerde
de priesteres Diotima tweeën
eenhalf duizend jaar geleden al
in Plato's Symposium.
Als aan het eind van Boris Pas-
ternaks Dr. Zjivago de manne
lijke hoofdpersoon na jaren van
gruwelen in Moskou terug mag
keren, ziet hij vanuit de tram op
straat de schim van zijn gelief
de. Vreugde overmant hem en
hij springt uit de tram om haar
achterna te gaan... Op dat mo-
zegd in het Symposium.
Romeo en Julia, Tristan en Isol-
de, Anna Karenina en haar
Wronski, meneer Swann en zijn
vlam uit Een liefde van Swann,
Cathy en Heathcliff uit Woeste
hoogten, hun liefdes zijn te
groot voor deze wereld. Bloed en
geweld komen er aan te pas om
die spanning op te lossen. Wat
dat betreft dragen alle liefdes
verhalen het patroon in zich van
Orfeus en Euridyce, die mythe
van het onvervulbare verlan
gen.
ment wordt hij getroffen door
een hartaanval. Wie kent de scè
ne niet. Liefde en dood horen in
de romantische literatuur bij el
kaar. Hoe schrijnender de ein
digheid, des te groter de liefde.
In Turks fruit sterft de geliefde
aan een hersentumor en ook in
de meest drakerige liefdesfilm
aller tijden - Love story - is het
de kanker van dat mooie meisje,
dat de tranen doet stromen.
Liefde dwars tegen de dood in.
Liefde is verlangen naar onster
felijkheid, ook dat werd al ge
Toen Connie Palmen een paar
jaar geleden I.M. publiceerde is
er heel veel te doen geweest over
het exhibitionisme in deze ro
man, maar dat het om een klas
sieke liefdesroman ging werd
door de recensenten niet zo op
gemerkt. Wel door het publiek,
dat de roman verslond, en niet
alleen omdat het om bekende
Nederlanders ging.
De schok van de dood van haar
vriend Ischa Meijer heeft van dit
boek een rauwe autobiografie
gemaakt, maar de behoefte van
foto Klaas Koppe
Het plezier dat Anna Enquist beleefde
aan het schrijven van het Boekenweek
geschenk werd totaal overschaduwd door
het plotse overlijden van haar dochter Mar
git, die haar nota bene bij het schrijven van
het boek zo goed had geholpen. „Het verlies
van een kind is echt. Het gaat niet weg. Je
wilt ook helemaal niet dat het weggaat."
Ze heeft voor de gelegenheid haar boek nog
eens gelezen. „Het las alsof het onbekend
voor me was. Alleen sommige dingen kwa
men me bekend voor", zegt Anna Enquist.
Toch is het boek nieuw. Ze schreef het in het
voorjaar van 2001, Het heet De Ijsdragers
en het is het Boekenweekgeschenk dat in
een oplage van 747.000 exemplaren aan
boekkopers cadeau wordt gegeven. Maar
het boek raakte geheel uit haar gedachten
toen eind juli haar dochter Margit veronge
lukte op de Dam in Amsterdam.
„Het is het enige wat me bezighoudt", zegt
ze. „Je verliest totaal de interesse in alles.
Zes weken na het ongeluk vlogen die vlieg
tuigen die twee torens in New York in. Het
interesseerde me niks." Ze heeft De Ijsdra
gers opgedragen aan Margit 'die mij met
haar literaire kennis en haar grote gevoels-
begaafdheid hielp het te voltooien'. „Tegen
het eind van het boek wist ik niet hoe het
moest aflopen. Toen heb ik het Margit op
een avond voorgelegd. Er waren allerlei op
ties. We hebben op voet van gelijkheid over
het boek gepraat. Margit wilde een zinde
rende finale. Ze had gelijk. De volgende dag
kon ik het zo afschrijven. Gelukkig heb ik
haar nog een paar keer hartelijk voor haar
hulp kunnen bedanken."
Praten over dit soort diep persoonlijk leed
kan helpen, als er iemand is die het kan we
ten is het de psychoanalytica Anna Enquist
(56). „Maar wat is helpen bij zo'n verlies?
Het is absoluut prettig om er met vrienden
over te praten. Maar helpen? Er is geen hulp
voor zoiets. Helpen is een werkwoord, net
als troosten. Alsof er een actie is waardoor
het ongedaan gemaakt kan worden. Maar
het is een substantief: verlies, pijn. Daar
valt niets aan te doen met acties; dat is zoals
het is. Het verlies van een kind is echt. Het
gaat niet weg. Je wilt ook helemaal niet dat
het weggaat. Ik heb erg de behoefte haar een
plaats te geven, haar actief erbij te houden.
Het is fijn om over haar te spreken. Fijn dat
ze in het boek staat. Fijn dat 750.000 men
sen gaan lezen dat ze me geholpen heeft."
De Ijsdragers gaat over Nico en Loes van
der Doelen. Hij is psychiater, zij is thuis en
probeert met man en macht een tuin aan te
leggen in het droge stuifzand bij hun villa in
de duinen. Nico van der Doelen werkt zich
zelf op tot directeur van het psychiatrisch
ziekenhuis, maar hij wil veelte veel tegelijk.
Het wordt zijn ondergang. Nico en Loes
hebben een kind, een geadopteerde dochter:
Maj. Maar zij is weggelopen. Loes maakt
zich grote zorgen over haar, terwijl Nico zijn
machteloosheid over de verdwijning tracht
weg te drukken door zich op zijn werk te
storten. Over Maj wordt thuis niet gespro
ken.
„Het idee was te laten zien hoe mensen met
onmacht omgaan, hoe onverdraaglijk
machteloosheid is en op welke manieren
mensen daarmee om kunnen gaan. Nico
ontkent zijn machteloosheid. Hij duwt het
weg. Voor hem bestaat het niet. Ter compen
BOEKENWEEK 2002 13 23 MAART
satie gaat hij heel veel macht uitoefenen en
allemaal dingen tegelijk ter hand nemen.
Zij is wat genuanceerder. Ze lijdt ook aan
die onmacht, maar zoekt wegen om daar op
realistischer niveau mee om te gaan. Door
erover na te denken en het in woorden te
vatten."
Enquist heeft, zo zegt ze, altijd 'ervaringen
uit eerdere levensfases' in haar boeken ver
werkt. In De Ijsdragers schrijft ze over 'het
failliet van de geestelijke gezondheidszorg'.
„Je hebt echt een aantal patiënten waar
geen genezen aan is. Dat zijn de zwakzinni
gen en de chronisch psychiatrische patiën
ten. Het zijn deze groepen die uit het be
wustzijn van de bevolking zijn weggewerkt.
Het gaat nu allemaal om snelle ingrepen en
allemaal beter worden. Mensen moeten ge
neesbaarzijn en er moet 'gescoord' worden.
Maar er zijn grote groepen waar 'scoren' he
lemaal niet bij hoort. Voor die mensen moe
ten we gewoon erg goed zorgen."
de schrijfster de liefde weer op
te roepen tilde het ver uit boven
ordinaire sensatiezucht. Naar
mate de tijd verstrijkt en al die
bekende Nederlanders minder
bekend worden, resteert een
tragisch liefdesverhaal over een
psychisch gewonde man en een
vrouw die elkaar gelukkig wil
len maken. Seks speelt in dit
drama een rol van onderge
schikte betekenis, de schrijfster
geeft zelfs hints dat het tussen
de lakens verre van ideaal was.
Maar het allesoverheersende
verlangen naar wederzijdse
harmonie is zo groot dat dat
nauwelijks opvalt in de roman.
Toch is de confrontatie tussen
liefde en dood nergens overrom-
pelender verbeeld dan door Ga
briel Garcia Marquez in Liefde
in tijden van cholera. Hoe goed
de combinatie rampspoed en
liefde werkt, weten wij uit Ge
jaagd door de ivind waar het
decor van de hartstocht de Ame
rikaanse burgeroorlog is. In
Mórquez' roman is het de chole
ra, maar zijn aanpak gaat nog
iets verder. Marquez laat zijn
amoureuze held een leven lang
wachten. Alles ontzegt de man
zich. Hij neemt geen genoegen
met halfheden, kuis als een
hoofse ridder leeft hij te midden
van alle rampspoedEens zal hij
haar krijgen, weet hij. Niets an
ders dan blind vertrouwen
brengt hem tot die overtuiging.
En inderdaad, als het inmiddels
bejaarde stel eindelijk in el-
kaars armen kan vallen laait het
vuur hoog op tussen die kraken
de botten.
Liefde overwint alles, zelfs de
jicht.
Jan-Hendrik Bakker
„Twee maanden geleden verscheen het rap
port 'Een keten van zondagen', Daarin staat
hoe de week van zo'n patiënt eruit ziet. Ze
hebben helemaal niks te doen. Alle bezig
heidstherapie is wegbezuinigd. Ze zitten
maar een beetje te morsen en te roken in zo'n
paviljoen, dag in dag uit. Ik vind dat schan
dalig in zo'n rijke maatschappij als de onze.
Er is helemaal geen aandacht voor. Deze
maatschappij is zo op scoren gericht. Het
gewone zorgen, zonder uitzicht op gene
zing, heeft geen aanzien."
Bij het schrijven van De Ijsdragers heeft ze
voortdurend rekening gehouden met het ge
geven dat het boek een geschenk is, ook aan
lezers die geen literatuur lezen maar het ca
deau krijgen bij bijvoorbeeld een tuinboek.
„De mensen kopen het niet, ze krijgen het
ongevraagd. Dus wilde ik een duidelijke
structuur. Uit respect voor de lezer. Een wis
selend perspectief, dat kon. Maar verder
moest het een verhaal worden van A tot Z.
Niet dat mijn eerdere romans - Het Meester
stuk, Het Geheim - nou zo ingewikkeld zijn,
maar die zijn wel geschreven naar een muzi
kaal model."
Theo Hakkert
Anna Enquist: De Ijsdragers - 96 blztijdens de
Boekenweek, van 13 t/m 23 maart, cadeau bij
aankoop van tenminste €11,11 aan Nederlandse
boeken; uitgave van het CPNB. Boeken van Anna
Enquist zijn verschenen bij De Arbeiderspers.
