Alle koeienhersens onder de loep
Gekke koe
nummer 32
Feiten over BSE
Diermeel
de ovens in
Creutzfeldt
en Jakob
zaterdag 23 februari 2002
De letters BSE staan voor 'Bovine
Spongiforme Encephalopathie',
ofwel gekkekoeienziekte. De infectie
ziekte is ontdekt door wetenschapper
Stanley Prusiner. BSE wordt veroor
zaakt door een defect eiwit in de her
senen: de hersens versponzen, er val
len gaten in, tot de dood er op volgt.
Een medicijn tegen BSE is nog niet
ontdekt.
1985: BSE wordt voor het eerst ont
dekt. In Groot-Brittannië.
1989: Diermeel is verdacht. Het ge
bruik van kadaverresten in kracht
voer voor rundvee wordt verboden.
1992: Hoogtepunt van de BSE-epide-
mie met 37.000 gekke koeien in Groot-
Brittannië.
1995: De eerste mens, de negentienja
rige Engelsman Stephen Churchill,
sterft aan de aan BSE-verwante vari
ant van de hersenziekte Creutzfeldt -
Jakob.
1995: De EU verbiedt export van Brits
rundvlees.
1997: De eerste gekke koe, Anja 3, in
Nederland wordt aangetroffen in het
Gelderse Wilp.
2001De EU verbiedt per j anuari 2001
gebruik van diermeel in het voer voor
alle landbouwhuisdieren. Uitgebrei
de BSE-tests starten in heel Europa.
2002: Een Amerikaans bedrijf denkt
een enzym te kunnen isoleren uit kip-
penveren waarmee BSE kan worden
bestreden.
Diermeel. Dat klinkt lekker ano
niem. Maar het zijn de vermalen
resten van kadavers. Risicomateriaal,
zoals hersens van slachtvee en kada
vers var. BSE-koeien die de besmet
ting kunnen verspreiden, moet in
Nederland worden verbrand. Het ma
teriaal wordt bij het destructiebedrijf
Rendac in Son vermalen tot diermeel.
Dat diermeel wordt opgestookt in de
verbrandingsoven van AVR (Aival
Verwerking Rijnmond) en in de loop
van dit jaar ook in een energiecentrale
op de Maasvlakte.
Vorig jaar betaalde het rijk 48,5 mil
joen euro aan destructiekosten. Het
diermeel bestaat uit een categorie
specifiek hoog risico materiaal (srm),
zoals kadavers en hersens van her
kauwers, en laag risico materiaal
(lrm) zoals slachtafval. Het gaat in
Nederland om duizenden tonnen
diermeel. Momenteel ligt er nog
47.000 ton oud diermeel opgeslagen.
Vorig jaar moest het ministerie van
Landbouw nog eens extra opslag vin
den voor 70.000 ton srm-diermeel.
Voor een deel werd dat gevonden op
het terrein van Corus (Hoogovens).
Daar kan 25.000 ton diermeel worden
opgeslagen. Ook bij het voormalige
mobilisatiecomplex in Egmond is
ruimte voor 15.000 ton diermeel. In
het Verenigd Koninkrijk wordt crea
tief omgesprongen met de BSE-kada-
vers. Er is een overschot van 394.000
ton vlees en 212.000 ton talg. Groot-
Brittannië heeft plannen om diermeel
te verbranden om elektriciteit op te
wekken, waarmee dan dierlijke talg
en plantaardige afvalolie kunnen
worden omgezet in 'groene diesel'.
Rendac, dat als destructor altijd dier
meel maakte als grondstof voor vee
voer, wil liever terug naar de tijd van
voor de BSE. Op zijn website schrijft
het bedrijf: „Het verbod op het ge
bruik van dierlijk eiwit als ingrediënt
voor de veevoerindustrie is een on
doordacht besluit. Dierlijke eiwitten
zijn een onmisbare component in het
veevoer. Dierlijke eiwitten kunnen
veilig worden gebruikt, indien de j uis-
te voorzorgsmaatregelen en procesei-
sen worden toegepast."
Het had niet veel gescheeld of de
namen van Creutzfeldt en Jakob
waren niet veel verder gekomen dan
een ver uithoekje van de medische we
tenschap, waar de zeer zeldzame aan
doeningen liggen te verstoffen.
Immers, het aantal mensen dat we
reldwijd lijdt aan de naar de Duitsers
Hans-Gerhard Creutzfeldt en Alfons
Jakob genoemde hersenaandoening,
is met een lampje te zoeken. Toen ech
ter enkele jaren geleden de verwante
dierziekte Bovine Spongiforme En
cephalopathie (BSE), beter bekend
als de gekkekoeienziekte, in verband
werd gebracht met de ziekte van
Creutzfeldt-Jakob bij mensen, lagen
de namen van beide heren plots op ie
ders lippen. Hoewel Creutzfeldt en
Jakob al zo'n tachtig jaar in één aan
doening verenigd zijn, hebben zij
nooit met elkaar samengewerkt. Het
had wel gekund; zij waren nagenoeg
even oud en hun wetenschappelijke
interesses en carrières liepen vrijwel
parallel. Zo werkten beiden enige tijd
bij Alois Alzheimer. Hun paden kruis
ten zich slechts éénmaal toen beiden,
onafhankelijk van elkaar, artikelen
publiceerden over de hersenaandoe
ning die hun namen voor eeuwig met
elkaar zou verbinden.
Verscherpt onderzoek moet voorkomen dat BSE inde voedselketen terecht komt. foto Cor Mulder/ANP
Het aantal gekke koeien in Ne
derland is de dertig gepas
seerd. Gisteren werd het 32e geval
van BSE sinds 1997 ontdekt.
In het Centraal Instituut voor
Dierziekte Controle Lelystad
worden honderdduizenden run
deren op BSE gecontroleerd. Deze
hersenziekte wordt gezien als ver
oorzaker van een dodelijke vorm
van de ziekte van Creutzfeldt-Ja
kob bij mensen. Die ziekte eiste in
onder meer Groot-Brittannië en
Frankrijk al meer dan honderd
doden. De Nederlander eet er geen
biefstukje minder om.
Ze staan gewoon op het menu in di
verse restaurants. Kalfsher-
sentjes en zwezerik zijn nog altijd fa
voriete gerechten onder de culi's. Voor
velen is de BSE-crisis echter reden ge
noeg om even te bedanken voor org
aanvlees. Zieke hersens, gekke koei
en. Voor je het weet, versponst je
bovenkamer. Je kunt beter een bief
stuk van een rund met mond- en
klauwzeer eten, dan de hersens van
een gekke koe. Toch blijft het opmer
kelijk stil, als in het lab in Lelystad
wéér een BSE-geval is aangetoond.
Mond- en klauwzeer (mkz) leidde vo-
i'ig jaar bijna tot massahysterie; de
duizenden geruimde koeien waren
geen prettig gezicht. Ook al weet iede
re consument dat koeien altijd wor
den gedood, want een boer houdt geen
koeien uitsluitend ter stoffering van
het weiland. Ook al verdwenen de ka
davers van de mond- en klauwzieke
runderen in de destructiemolen, een
mkz-lapje laat zich zonder gevaar
consumeren. Maar voor de hersens
van een gekke koe moet je oppassen.
„BSE is eng omdat er geen weg terug
is. Er zijn 104 mensen in Engeland en
een paar in Frankrijk en Ierland ge
storven aan de aan BSE verwante her
senziekte Creutzfeldt-Jakob. Die
relatie is wetenschappelijk niet be
wijsbaar, maar niemand twijfelt. De
stammen die geïsoleerd worden bij de
mens lijken verdacht veel op die in het
rund. Om de besmetting van koe op
mens wetenschappelijk te bewijzen,
zou je BSE-materiaal moeten inbren
gen bij een proefmens en dat proces 20
jaar volgen. Maar je kunt geen experi
mentele infectie uitvoeren", zegt on
derzoeker Fred van Zijderveld.
In de verlatenheid van de Flevopol-
ders leidt Van Zijderveld bij het Cen
traal Instituut voor Dierziekte Con
trole Lelystad de onderzoeken naar
BSE in koeienhersens. In Nederland is
er nog niemand ten onder gegaan aan
de menselijke vorm van de hersen
ziekte. Dus maken we ons geen zor
gen. Van Zijderveld: „In Nederland
heeft BSE amper invloed op de con
sumptie van rundvlees. In Duitsland
en Frankrijk is door BSE de consump
tie aanvankelijk gehalveerd. Maar ei
genlijk is salmonellabesmetting in
eten veel erger. Per jaar sterven tien
tallen mensen, vaak ouderen en kleine
Na Engeland stak de gekke koeienziekte vooral in Portugal en Zwitserland de kop op. foto Matthias Schrader/EPA
kinderen, aan infectie door salmonel
la."
Het aantal BSE-gevallen in Neder
land valt de onderzoeker mee. „Je
mag het best wat relativeren, want in
wezen is BSE hier een sporadisch
voorkomende aandoening." De kans
dat frequente biefstukkeneters
Creutzfeldt-Jakob oplopen, is gering.
Van Zijderveld zélf eet er in elk geval
geen steak minder om. „Biefstuk is
nog steeds m ijn favoriete hap. De kans
dat je op de fiets wordt aangereden, is
groter. De kans dat je de Staatsloterij
wint trouwens ook. Gelet op mijn leef-
tijd - ik ben 53 en de incubatietijd ligt
tussen de tien en twintig jaar - maak
ik me dus geen zorgen."
Gehaktmolen
De oplettende boer kan een gekke koe
herkennen aan gedragsverandering;
het dier zondert zich af, raakt overge
voelig voor geluid en andere prikkels;
de koe kan onhandelbaar worden, in
paniek raken en soms agressief
worden. Andere verschijnselen zijn
tandenknarsen, spiertrillingen, raar
lopen en omvallen. Tenslotte volgt al
tijd de dood.
Zo'n zieke koe verdween in het verle
den evengoed in de gehaktmolen. Ze
ker wanneer een boer een 'verdacht
dier' niet bij de veearts meldde, maar
afleverde op het slachthuis. Sinds 1
januari 2001 is er een Europese veror
dening voor 'actieve bewaking'. De
hersens van alle slachtdieren ouder
dan 30 maanden worden onderzocht
op BSE. Ook de hersens van alle ge
storven dieren ouder dan 24 maanden
die bij de destructor terecht komen,
moeten worden bekeken. Zo werden
vorig jaar 480.000 slachtdieren en
30.000 kadavers getest op BSE. Daar
naast werden nog honderd beesten
onderzocht die 'verdacht' waren. Ze
hadden klinische verschijnselen van
BSE. Uit die groep van honderd die
ren hadden er uiteindelijk zes BSE. De
30.000 kadavers leverden nog eens
drie BSE-gevallen op en in de hersens
van elf runderen die ter slacht waren
aangeboden, werd de hersenziekte ge
constateerd.
Het verscherpte onderzoek moet
voorkomen. datBSE-vlees in de voed
selketen terecht komt. Van Zijder
veld: „Het effect van al die maatrege
len wordt pas over zes jaar zichtbaar.
Misschien zijn we over tien jaar van de
BSE af, als al het mogelijk besmette
veevoer ook is verdwenen.
De vraag is of er ondanks alle onder
zoeken wel eens een geval tussendoor
slipt. „Ja, per definitie. Alle tests die
we gebruiken, herkennen BSE-be-
smetting tot zes maanden voordat de
dieren ziek worden. Voor die tijd kun
nen ze al wel besmet zijn, maar dat is
niet op te sporen. En dan kunnen ze
dus geslacht zijn. Aan de andere kant
hoef je je geen zorgen te maken. Want
alle risicomateriaal zoals de kop, her
sens, ogen, darmen en ruggenmerg
wordt niet gegeten. Al dat hoog risico
materiaal gaat de verbrandingsoven
in. In de rest van de koe, zeg maar het
vlees, is nog nooit BSE aangetroffen."
Waar de ziekte vandaan komt? Nie
mand die het exact weet. Er bestaan
legio verhalen over hersenetende
kannibalen die ziek werden van het
oplepelen van eikaars bovenkamer.
Bij schapen zou spontaan de verwante
hersenaandoening scrapie voorko
men.
Om dat in kaart te brengen laat de EU
nu ook schapen testen. In het lab in
Lelystad worden wekelijks de hersens
van zo'n vijfhonderd schapen onder
zocht. Verband tussen de schapen
ziekte scrapie en BSE is waarschijn
lijk. Verband tussen sci-apie en de
hersenziekte Creutzfeldt-Jakob bij
mensen is niet aangetoond. Gelukkig
maar, want scrapie verspreidt zich in
het gehele schaap. Dan ben je er niet
met het wegsnijden van risicomateri
aal als hersens en ruggenmerg.
De hersenaandoening BSE kon een
epidemie worden, onder meer doordat
in de jaren tachtig en negentig in En
geland slachtafval bij een te lage tem
peratuur werd verbrand. Daarover is
de wetenschap het eens. Bovendien:
slachtafval dat werd gebruikt om
weer veevoer van te maken (de een
noemt dat 'kannibalisme', de ander
spreekt eufemistisch van 'recycling')
zorgde voor een verdere verspreiding
van de ziekte.
Van Zijderveld: „Er is geen gewone
ziekten verwekker die bestand is te
gen twintig minuten verhitting bij 120
graden. BSE wel. Daarom kon het
worden verspreid. Nu is die
temperatuur verhoogd en moeten we
kleine brokken afval dertig minuten
bij 133 graden verhitten onder een
druk van vier bar. Daarmee wordt de
besmetting door ziekmakende eiwit
ten van BSE uitgeroeid."
Voordat die methode werd toegepast,
verspreidde BSE zich over de wereld.
Na Engeland stak de gekkekoeien
ziekte vooral in Portugal, maar ook in
Zwitserland de kop op. Mogelijk via
besmet veevoer of de import van be
smette dieren uit Engeland. Volgens
Van Zijderveld is hier zelfs een tweede
generatie BSE-besmetting ontstaan.
Van de kadavers van besmette dieren
werd weer op ondeugdelijke wijze
veevoer gemaakt. Een BSE-explosie
als gevolg.
De meeste Nederlandse BSE-gevallen
komen voor in Gelderland en Overijs
sel. „Het moet te maken hebben met
de voerleverantie. Maar bewijzen is
moeilijk", zegt de onderzoeker. De Al
gemene Inspectie Dienst trekt bij
BSE-besmettingen het 'voerspoor' na
en ziet overeenkomsten in leveran
ciers. „En de komende twee jaar doen
we een uitgebreid onderzoek om an
dere overeenkomstige factoren op be
smette boerderijen op te sporen. We
willen dingen ontdekken die verge
lijkbaar zijn, om te verklaren waarom
bij de ene boer wel BSE wordt gevon
den en bij de ander niet."
Als de onderzoekers van Van Zijder
veld de hersens van een gekke koe sig
naleren, wordt alarm geslagen. De
complete veestapel van de boer wordt
dan geruimd. „Maar toch hebben we
nog nooit een tweede geval gevonden
in dezelfde veestapel. Sinds juli heb
ben boeren daarom de keus. Ze mogen
alles laten ruimen, óf alleen het vee
dat in dezelfde leeftijdscategorie als
het besmette rund valt (van een jaar
jonger tot een jaar ouder). Formeel
heb je dan een vrije keuze. Maar je
mag dan zeven jaar niet exporteren en
de melk wordt niet afgenomen. Dat is
in de praktijk onmogelijk, dus wordt
nog steeds alles geruimd."
Immense klus
Alle koeienhersens van Nederland
onder de microscoop. Dat kostte aan
BSE-testen vorig jaar 21,8 miljoen
euro. Een immense klus waar veel on
derzoeksruimte voor is gevonden in
Lelystad. In het lab van Centraal In
stituut voor Dierziekte Controle Lely
stad kunnen 5000 monsters per dag
worden getest. Die capaciteit moet
van de EU gegarandeerd zijn, terwijl
er gemiddeld 2000 monsters per dag
worden onderzocht. Binnenkort wor
den de BSE-tests voor slachtvee uit
besteed bij commerciële laboratoria.
Van Zijderveld en zijn onderzoeksstaf
blijven nationaal referentielab. Zij
onderzoeken de kadavers, de koppen
van koeien met klinische verschijnse
len en doen het tegenonderzoek als
een commercieel lab een BSE-geval
heeft gevonden.
In een jaartijd 500.000 monsters van
koeienhersens. Bijna 500.000 maal
niks aangetroffen. Bijna hersendo-
dend werk dus.
Van Zijderveld: „Voor de boer is het
een ramp, maar als bij ons een onder
zoeker iets vindt, roept hij al gauw:
Hoerawe hebben er één
Rien Floris
