Veilig verborgen in
de bodem van de zee
Bij die
schutting was de eerste
hangplek van het dorp
PZC
Daènae nog s
goed naè-douche,
dat was lékker
Nieuwe Raadkaart
c^EK\
to
woensdag 20 februari 2002
Thijs Maarleveld zou dol
graag eens een kijkje ne
men in de zeebodem. Want
daarin moeten nog zoveel
scheepswrakken verborgen
liggen. Ook van de oudste
vissersschepen, waarvan op
z'n hoogst wat 'vage' afbeel
dingen en - van latere datum
- enkele scheepsmodellen
overgeleverd zijn. Vlaamse,
Zeeuwse, Hollandse en Frie
se vissers gingen ermee de
zee op, al in 1295 tot onder de
Engelse kust bij Yarmouth.
Achter de haring aan.
~I\aarleveld leidt de jongste
XVJ.afdeling van de Rijks
dienst voor Oudheidkundig Bo
demonderzoek (ROB) in Amers
foort, de afdeling archeologie
onderwater. Opgericht in 1988,
toen het archeologisch erfgoed
onder water in Nederland wet
telijke bescherming kreeg. Niet
dat er daarvoor niets aan
scheepsarcheologie gebeurde,
integendeel.
De drooglegging van de IJssel-
meerpolders heeft een schat aan
scheepswrakken opgeleverd.
Meer dan vierhonderd. De ken
nis van scheepstypen die op de
voormalige Zuiderzee hebben
gevaren, heeft door al die vond
sten een enorme impuls gekre
gen, een impuls die Zeeland
moet ontberen. Om erachter te
komen met welke visserssche
pen Zeeuwen eeuwen geleden
de zee op trokken, bieden alleen
officiële overheidsstukken, ou
de kronieken, tekeningen en
schilderijen een beetje houvast.
In Antwerpen zijn rond 1884, bij
het graven van nieuwe haven-
dokken, wel vijf vissersscheep
jes gevonden. Uit de elfde,
twaalfde of dertiende eeuw.
volgens oud-conservator Jules
van Beylen van het Nationaal
Scheepvaartmuseum in Ant
werpen. Negen tot twintig me
ter lang en clrie tot vier meter
breed. De naden tussen de plan
ken waren gedicht met mos, een
veelgebruikte techniek. Waar
de scheepjes zijn gebleven, weet
een medewerkster van het Ant
werpse scheepvaartmuseum
niet. ,,Het conserveren van zul
ke houten vaartuigen is niet ge
makkelijk", zegt zij. „Ik vraag
mij af of ze dat eind negentiende
eeuw goed onder de knie had
den."
Speurtocht
illustratie Adri Karman
Of ze er nog zijn of niet, het is al
heel wat dat die scheepjes zijn
gevonden én beschreven. Van
veel andere vissersschepen uit
volgende eeuwen is (nog) hele
maal niets aangetroffen. Het
maakt de speurtocht naar hoe
die schepen eruit hebben gezien
lastig en tegelijkertijd span
nend. Van Beylen heeft zich aan
dat recherchewerk gewaagd.
Iiij is droog begonnen, in over
heidsarchieven, want al heel
vroeg ging de overheid zich met
de visserij bemoeien. Om belas
ting te heffen op vis. Om vissers
te beschermen tegen zeerovers.
En - toen ook al - om jonge vis te
sparen.
De ovei-heid zou de overheid
niet zijn, als die regels niet op
papier waren gezet. Het mooie is
dat daarin vaak ook informatie
wordt gegeven over typen sche
pen. In het eerste reglement dat
Van Beylen heeft opgediept, uit
1163 van de Vlaamse kustplaats
Nieuwpoort, staan er drie: de
schuit (dé benaming voor een
eenvoudig schip), de ever (een
vaartuig met een vierkant zeil)
en de buis (in die tijd een kleine
open boot voor haringvisserij).
Spannend wordt de reis terug in
de tijd, als in de zestiende eeuw
de eerste afbeeldingen van vis
sersschepen verschijnen. Van
grote waarde is een tekening die
de Antwerpse schilder en gra
veur van kaarten Antoon van
den Wijngaerde rond 1550 van
Walcheren maakt, de Zelandiae
Descriptio. In meer dan twintig
aan elkaar gekleefde bladen pa
pier (tien meter lang, vier meter
hoog) schetst Van den Wijngaer
de een panorama van het hele
eiland plus een flink stuk van de
zee. Van den Wijngaerde laat
zien hoe belangrijk visserij in
zijn tijd was. Vrijwel overal
langs de kust van Walcheren
zijn visserijactiviteiten. Net
buiten de stadsmuren van Vlis-
singen hangen netten te drogen.
Ook in dorpen als Dishoek en
Zoutelande wordt volop gevist,
vanaf het strand.
Van Beylen is enthousiast over
het panorama van Van den
Wijngaerde, omdat hij vissers
schepen 'uitzonderlijk klaar'
heeft getekend. Het gaat om al
lerlei typen. Van kleine sloepen,
waarmee op bot en schelvis
wordt gevist, tot en met grotere
haringbuizen en hoekers.
Van een haringbuis is al eerder
een vrij goede afbeelding be
kend, op een schilderij getiteld
Zicht op Zierikzee uit 1604 of
1640, dat in het gemeentemuse
um van Zierikzee hangt. Maar
de masten en de zeilen van dat
schip zijn gestreken. Van den
Wijngaerde schetste de schepen
in volle glorie, met de drie mas
ten onderzeil. Hij laat ook zien
hoe er wordt gevist. Achter de
haringbuizen hangen drijfnet
ten die via openingen (netten-
poorten) halverwege de zijkan
ten van het schip naar binnen
worden gehaald. Waarna de vis
op een ruim, open dek (hét ken
merk van een haringbuis) wordt
gesorteerd. Met hoekers wordt
op andere vissoorten, vooral op
kabeljauw, gevist en dus op een
andere manier. Handlijnen met
haken hangen langszij en achter
het schip, dat voor anker ligt, is
een hoekwant te zien, een net
met haken.
Tot in de negentiende eeuw is
met deze typen schepen geva
ren. Honderden zijn ervan ge
bouwd. In de zestiende eeuw, als
gezouten haring dé consump-
tievis is, moeten er in Zeeland
alleen al tweehonderd zijn ge
weest, plus nog eens vierhon
derd in Holland en honderd in
Vlaanderen. Zij varen tot onder
de Engelse kust, vaak onder be-
schei-ming van konvooischepen
en begeleid door ventjagers, die
de gevangen haring 'vliegens
vlug' naar de markt moeten
brengen.
Terwijl hoekers en haringbui
zen ver de zee opgaan, trekken
kustvissei's er vooral op uit in
pinken; platbodems met een
ronde, brede boeg. Op het schil
derij Gezicht op Zierikzee staat
er één afgebeeld. Ook de hoog
aars - eveneens een platbodem,
met een lange voorsteven - moet
in die tijd al in zwang zijn ge
weest op de Zeeuwse wateren.
De Gentse zeeschilder Jan Por-
cellis (1584-1632) beeldt er in
elk geval begin zeventiende
eeuw één uit, op zijn schilderij
Mosselvissers op het slik.
De hoogaars is als typisch
Zeeuws vissersschip eeuwen
lang in bedrijf gebleven. En er
zijn nog enkele exemplaren van
over, gebouwd volgens oud re
cept-
Dat maakt het volgens onder
water-archeoloog Maarleveld
ook niet zo nodig om driftig op
zoek te gaan naar wrakken van
oude vissersschepen. Hij ziet
wel mogelijkheden. In de Voor
delta voor de Zeeuws-Zuidhol
landse eilanden moeten heel
veel wrakken liggen. Maarle
veld zit erbovenop, als het moet,
zoals bij het baggeren van zand
voor de Westerschelde Contai-
nerterminal (WCT) in Vlissin-
gen-Oost en bij de aanleg van de
Tweede Maasvlakte. Maar
haast heeft Maarleveld niet.
„Veel geld hebben we niet en ze
liggen er toch goed geconser
veerd bij in het zand."
Harmen van der Werf
Over badkaemers mee dou
ches ao m'n daè in Kaere-
kwaereve alleen ma in boeken
eleze. In 't écht ao m'n d'r nog
noait eêne ezie. Da was zó in
dien tied in nie alleêne in Zeê-
land. In Ollaand boven de Moer-
diek konde ze d'r ok mee terech
te. In de nieuwbouw-uzen wiere
de badkaemers gewoon vergete.
In aolle uzen was 't op zaeter-
dagaevend 'n drukte van belang
in de keuken vö de kachel, waè
de kinders in bad estopt wiere.
De groate meissen in joans gien-
ge meêsta naè 'n afgeschote
oekje op zolder mee 'n schaele
waerem waeter, die vroeger ge-
nochte was om j'n eige 's lékker
in bad te stoppe.
Bie oöns tuus was 't nie aanders
in omda m'n nie beter wiste ao
m'n d'r ok wede mee. Toch
brocht mien moeder daè op 'n
zeker oagenblik veraandering
in. Tot dan toe waere onze voe
ten zö noe in dan wè's 'n bitje
groezelig, as m'n in de winter nie
naè Flauwers konden om te
zwèmme.
Die veraandering kwam toen
mien moeder d'r èrreg in kreeg
dat 't groaste uus van 't durp, de
pastorie, leeg stieng omdat d'n
domenie in de pastorie op Seêrs-
kaereke woonde. Toen is ze naè
't kaerekbestuur toe estapt in ei
't vó mekaore ekrege dat oönze
fermielje z'n intrèk kon neme in
de pastorie. Wa za oönze goeie
vaoder, Endrikus Antonius,
goedkeurend naè benee ekeken
toe d'n z'n gezin van 't kleinste
uusje naè 't groaste uus van 't
durp zag veruze.
Ha, dienke julder noe mee z'n
aollen. Noe ze wè 'n badkae-
mer. Moai nie waer ménsen, tien
groate in kleine kaemers in gin
badkaemer zö groat as 'n luci-
ferdoasje. Ma wa waex-e m'n blie
mee die moaie trék-wc in die
breêje gang mee granieten vloer.
In as m'n zö mee z'n aollen in die
groate woonkeuken aan taefel
zaete, m'n oöns wè 's of evroge
oe die domenie in z'n dèftige
vraauwe 'n bad enomen Zeker
ok in de keuken vö de kachel as 't
koud was, want in de slaepkae-
mer mee tien graeden oönder
nul zou j e 't wè uut j 'n oad laete
omin jebloate niks-anvö 't béd
de te gae stae.
In oönze fantasie oax-de m'n me
vrouw zégge: 'Man, was jij eens
even mijn mg.' In dan zaege m'n
in oönze verbeelding de dome
nie stae mee z'n was-andje, pre
cies zö-as dat bie oöns gieng. Bie
oöns moste m'n d'r nie om lache
ma as m'n an d'n domenie in me
vrouw van de domenie doch te,
zaete m'n stiekem 'n bitje te gie-
chele, tot mien moeder opmèrk-
te da m'n 'n bitje respèct moste
vö diemènsen.Maas 'keven naè
mien groate broer keek schote
m'n toch iedere keer opnieuw in
de lach.
Zienken èmmer
De eêste tekenen dat 'r wa te ge-
beure stieng was toen mien
moeder mee 'n splinternieuwe
zienken èmmer deu 't uus liep.
In 't achteruus stieng ze langdu
rig mee de èmmer naè bove ge-
stoke naè te dienken. 'Wa gae je
daè mee doe moe', vx-oege m'n
nieuwsgierig. 'Da's 'n verras
sing', anwoördde mien moeder.
Daènae liep ze de deure uut mee
d'n nieuwen èmmer oönder d'r
aerem. M'n keke d'r naè in zaege
oe ze de straete over stak in deu
de dein-e van de smisse van
Kesteloo verdween.
Gerumen tied laeter kwam ze wï
nae bute. De èmmer ao ze in de
smisse achter elaete. Omda ze
oöns nie wou vertèlle wa de be
doeling was van aol die ge-ei-
men, bostten wilder zowat uut
mekaore, van nieuwsgierigeid.
't Duurde tweê weken tot Kees
van de smid bie oöns an de deure
kwam mee 'n vrimdsoortig
vooi-wèip oönder z'n aerem.
Mee eênige moeite herkenden
wilder nog de nieuwen zienken
èmmer van oönze moeder. Oön
der an de bodum ao d'n 'n puup-
je gesoldeerd mee daer an 'n
soort sproeier mee wè duzend
gaetjes d'r in. D'r zat ok nog 'n
koperen kraene an.
'Ie is klaer', zei Kees gewichtig.
M'n zaege oe groas d'n naè z'n
bouwwèiTek keek. Kommende
zaeterdag za 'k m'n eige, mee
zwembroek, ier vervoege om de
douche in te wijden', zei Kees
nog, vö dat t'n terugliep naè de
smisse.
In 't achteruus zétte mien moe
der 'n trapje neer in ieng d'n èm
mer an 'n spieker an eên van de
balken. 'Gaejiejeuutkleêje'.zei
ze tegen mien. 'Waerom ik aol-
tied eêst?', protesteerde ik. 'Nèt
as toe je zélf oöns aer gieng
knippe. Aoltied bin ik 't proef-
knien.'
Inzeêpe
'Schiet op noe', zei m'n moeder
kort in boöndig. 'Trék dan je
zwembroek ma an. In dat 'k
toen ma edae. Intusse goaide
m'n moeder 'n èmmer waerm
waeter in de douche-èmmer. Ze
wees mien oe 'k eêst de kraene
even ope mos draoie in dan m'n
natte lief inzeêpe. Daènae nog 's
goed naè-douche. Wa was dat
lékker.
't Was 'n eêle groate veraandex-i-
eng in oöns leven. Van d'n eên op
d'aanderedagaom'n 'n badkae
mer inuus,okawas'tma'n oek-
je in de bie-keuken.
Waè zou dat aauwe apparaot
toch ebleve weze? M'n 't vele
ja'eren gebruukt Noe 'k d'r an
dienke komme bienae de trae
nen in mien oagen. 't Za ok wè
mee de golven van de Oaster-
schèlde mee espoeld weze tie-
dens de x-ampe. Misschien komt
t'n over duzend jaer wè bie 'n
opgi'aevingtevoorschien. 'Zèld-
zaeme archeologische vondst'
staet t'r dan in de kraante. Ma
wilder zü 't nie mi meemaeke.
Johan van Zijp
De jongeheer Henk Henkes,
wonende aan het Noox-d-
bolwerk bij de theetuin in Mid
delburg, kreeg omstreeks 1906
van een zekere Sien een ansicht
kaart met daarop de Postweg in
Nieuwland, tegenwooi'dig de
Oude Rijksweg in Nieuw- en
Sint Joosland geheten. „Mijn
hart ging open bij het zien van
de nieuwe raadkaaxt", schrijft
N. Timmerman-Huige uit Vlis-
singen. „Pure nostalgie, deze
kaaxt. Wat was alles nog mooi
groen en wat zag het er gezellig
uit, met al die vei'schillende
hekjes voor de tuinen. Wat
mocht er toen veel; nu is alles zo
uniform geregeld. Hier gaat nog
warmte van uit."
Het smeedijzeren hek op de
voorgrond is van de oude be
graafplaats, meldt Timmerman.
„Met daarnaast het woonhuis
van bode Joosse. Hij onderhield
een bodedienst tussen Nieuw
land en Middelburg. Wat hij be
gon, is later door zijn zoons uit
gebreid tot ti-anspoi-tbedrijf
Joosse, nu nog in Nieuwland ge
vestigd." In het voorname hoge
huis ernaast, kon volgens haar
vroeger op de bus naar Middel
burg of Goes gewacht worden.
„Er was een kapper in gevestigd
en later een wixdceltjein rookar
tikelen en snoep, van de wedu
we Paulussen-Engelsma. Thans
is het huis vernieuwd en lager
geworden, zodat het niet meer
boven de andere huizen uit
komt."
Timmerman geeft aan dat
rechts op de foto, naast het ijze
ren hek, het straatje Achter de
Kerk begint, gemarkeei'd door
een houten schutting. „Deze
plek was de eerste zogenaamde
hangplek van het doxp. Oudex-en
zeiden thuis; ik ga even naar de
driehoek. Daar stonden oudere
mannen met elkaar te praten,
leunend tegen de geteerde hou
ten schutting, een pijpje of
shagje rokend. Ook jongeren
gingen 's avonds even naar de
driehoek om elkaar te ontmoe
ten."
De huisjes op de achtergxxmd
staan op de Molendijk, schrijft
J. de Visser uit Nieuw- en Sint
Joosland. In het huisje achter de
lantax-enpaal (midden op de
foto) woonde volgens hem de fa
milie Knuit en de woning rechts
ernaast was van Sientje Jobse
(misschien wel de verzendster
van de kaart). De Visser wijster-
op dat de voormalige Postweg
eigenlijk uit twee straten be
staat. „Het achterste gedeelte
heet de Korte weg, welke naam
pas weer is veranderd in Kox-te
Weg."
Net niet zichtbaar op de foto
staat tegenover de pastorie (nu
dorpshuis) het voormalige
raadhuis van Nieuw- en Sint
Joosland, sinds vorig jaar eigen
dom van de familie X. van
Glansbeek. Ook niet op de kaart
bevindt zich links van de oude
begraafplaats de voormalige
brandweerkazerne, thans ook
in bezit van de familie Van
Glansbeek. In het voormalige
doktershuis had de schoonva
der van W. van Schaik uit Mid-
delbxxrg een kapperszaak. „Na
zijn overlijden heeft mijn
schoonmoeder er ook een siga-
i-enzaak gehad. Zij stond in het
dorp bekend als Jo van de Kap
per. In de hal van het huis was de
bushalte van Stoomtram Wal
cheren, later ZWN. Mijn vrouw
werd in dit huis geboren."
Eén inzender meende een af
beelding van Wemeldinge te
hei-kennen. De waardebonnen
gaan deze week naar: J. A.
Boogaard, Nieuw- en Sint Joos
land, J. Joose, Aagtekex-ke en P.
Boone, Middelburg.
Rinus Antonisse
H. van Eenennaam uit Nieuw
en Sint Joosland gaat in op de
begraafplaats, waarvan het hek
prominent de kaax-t siert. „Na
bijna twee eeuwen de bewonei-s
van Sint Joosland en Nieuw
land (toen nog twee aparte ge
meenten) begraven te hebben in
en rond de kerk, was daar in
1860 geen ruimte meer. Er moest
een nieuwe begraafplaats ge
creëerd worden. Het gemeente
bestuur verzocht H. P. den
Bouwmeester uit Middelburg
een stuk gx-ond te verkopen aan
de Postweg. Aanvankelijk wil
de die niet verkopen, maar na
hei'haald vex-zoek besloot hij één
gemet (3.924 vierkante meter-)
aan de gemeente te schenken,
onder bepaalde vooi-waarden."
Eén van de vooi-waai'den was
dat er een deel van vier viei-kan-
te roeden voor hemzelf en zijn
familieleden gex-esex-veerd
moest worden. Daar is later een
grafkelder gebouwd. De eerste
begrafenis op het nieuwe kerk
hof had plaats op 7 oktober 1862
van het kind van Elisabeth
Schoolmeester, aldus Van Een
ennaam. Op deze begi-aafplaats
zijn nog maar enkele gekochte
familiegraven beschikbaai-.
Sinds 1940 wordt gebi-uik ge
maakt van de huidige begraaf
plaats aan de Oude Dijk. Deze
inzender vertelt ook dat in het
hoge huis dokter A. Wah-aven
woonde, die in api-il 1873 in zijn
geboorteplaats als gemeente
arts was aangesteld. Het hoge
huis rechts op de foto, met de
kastanjebomen ex-voor, is de
omstreeks 1969 afgebi-oken ou
de pastorie van de hervormde
gemeente. Nu staat er het doi-ps-
huis.
De nieuwe prentbi'iefkaart uit de collectie van
Hans Lindenbergh laat een stadsbeeld zien.
De vraag is: in welke stad poseext de grote groep
mensen?
Natuurlij k mag de juiste naam van de locatie erbij
vermeld worden. Nadere infox-matie over de afge
beelde gebeurtenis en de mensen op de foto is
welkom bij de x-edactie van Buitengebied. Oplos
singen kunnen tot en met uiterlijk maandag 25 fe
bruari worden gezonden naar: redactie PZC Bui
tengebied, postbus 18,4380 AA Vlissingen, fax
0118-470102, e-mail redactie@pzc.nl. Er zijn drie
waardebonnen beschikbaar voor de inzenders
van goede oplossingen.
