Als een suukerpee
op een zingende mis
PZC
Poëtische reis door Zeeland
Martien
de Jong
Hay der niet voor tere zielen
Literair testament Herman Brood
27
Bloemlezing
Ballustrada
donderdag 31 januari 2002
.I1 1.'
BO"*"' 'U
Het kanaal van Terneuzen naar Gent.
foto Peter Nicolai
"t/wij
C4*
De wereld achter een Zeeuws
gedicht. Dat is het thema van
de serie gesprekken, die elke twee
weken in de bijlage Kunst Cul
tuur wordt gepubliceerd. Lou
Vleugelhof kiest samen met de
dichter een gedicht. Een gedicht
dat zijn wortels in Zeeland heeft en
zonder Zeeland ongeschreven was
gebleven.
Vandaag: Lou Vleugelhof in ge
sprek met Martien J. G. de Jong.
en van de gedichten van
Martien de Jong is me
altijd bijgebleven. Zijn
gedicht, dat als titel draagt:
'Zeeuws-Vlaanderen' gaat over een
boot die door het kanaal van Gent
naar Terneuzen vaart en waarin een
onvergetelijk, maar niet voor de
handliggend beeld voorkomt, dat me
altijd is blijven intrigeren. Over het
ontstaan, de betekenis en de
achtergronden van dit gedicht gaat
ons gesprek.
Een gesprek met prof. dr. Martien J.G.
de Jong - geboren 1929 te Steenber
gen (West-Brabant) - over zijn leven, zijn
meer dan dertigjarig professoraat in de
Nederlandse Literatuur en de vergelij
kende literatuurwetenschappen aan de
Waalse Universiteit in Namen, leverde
een urenlang gesprek opwaarin Martien
de Jong zich een onderhoudend
causeur en verteller toonde, die met veel
anekdotes smaak en kleur gaf aan zijn
verhaal.
Het is onbegonnen werk om zijn talloze
publicaties op essayistisch enliterair-
wetenschappelijk terrein te vermelden.
Voor wie alles daarover wil weten, ver
wijs ik naar het boek: Over en van Mar
tien J.G. de Jong uitgegeven door de Fa-
culté et lettres van de Universiteit van
Namen (1994), bij gelegenheid van zijn
emeritaat. Daarin worden zijn persoon
en zijn wetenschappelijk en literair werk
uitvoerig belicht.
Als dichter publiceerde hij onder andere
de bundels: Aardbeien uit een blauw ver
giet (1972 Sijthoff), Tweesprong en Een
onschuldig land (1975 Nijgh en Van Dit-
mar), In de nieuwe wereld{ 1979 Nijgh en
Van Ditmar).
Vertel eens iets over het ontstaan van
het gedicht?
,Dat gedicht is ontstaan in het begin van
de jai'en zestig. Ik heb het tijdens het sur
veilleren in de klas geschreven; ik was
destijds leraar Nederlands aan het Pe
trus Hondiuslyceum in Terneuzen. Ik
vermoed althans dat het zo gegaan is. In
die tijd kon dat, je gaf dan een proefwerk,
of ik gaf tijdens een deel van het lesuur
vrij werk op. En dan schreef ik wel eens
een gedichtje. Zo heb ik wel eens een ge
dicht geschreven over de mooie lange be
nen van een meisje uit de vijfde, die ik
onder de bank zag hangen, maar dat pu
bliceer je niet hé?"
„Maar nu wat serieuzer: Ik herinner me
dat ik op een zondagmiddag met mijn
vrouw ging fietsen. Plotselingzag ik in de
verte boven de akkers een zeeschip
voortglijden. Ik wist niet dat daar een ka
naal lag. Ineens zag ik tussen de bieten
velden en het vlas de witte brug van dat
schip varen, dat ik herkende als een coas
ter. Ik ben geboren in West-Brabant,
waar je ook uitgestrekte bietenpolders
hebt. Dan is het een volkomen a coté de la
plaque. Dat klopt niet."
„Toen ik pas in Zeeuws-Vlaanderen
woonde, overkwam mij het dat ik er een
stuk schip zag, er naartoe fietste en ont
dekte dat daar een kana'al lag. Toen ber
greep ik dat het een coaster was op weg
naar Gent."
Hoe kwam je aan het beeld van de
Pauselijke draagstoel, die je over de
hoofden van de massa in de Sint-Pie-
ter ziet voortgolven.
„In 1960 heb ik er een audiëntie meege
maakt met de toenmalige Paus in de
Sint-Pieter. De Paus werd gedragen op
een draagstoel. Dat kon Loen nog. Je zag
vanuit de verte die witte Paus boven de
koppen van de massa voortbewegen. Die
vent die zweefde over de koppen, net als
dat schip over die suiker-bieten!
In de tekst heb ik de Paus naar voren ge
zet. Regel 2: Je kunt natuurlijk zeggen:
'boven suikerbietvelden en vlas schuift
soms de bovenste helft van een witte
coaster, als de Paus in zijn draagstoel.'
Maar dan heb je van het begin af aan de
spanning opgegeven. Zodra ik zeg: 'bo
ven suikerbietvelden en vlas als de Paus
in zijn draagstoel, schuift soms de boven
ste helft.Dan weet die lezer nog steeds
niets hé. Vandaar dat ik die Paus naar vo
ren heb geschoven. Door die Paus naar
voren te plaatsen, stel je de oplossing uit
en houd je de spanning erin. Ik zet de le
zer dan ook nog eens op het verkeerde
been.
Wat heeft die Paus met suikerbietvelden
te maken? Dat slaat als een tang op een
varken, of zoals ik wel eens zei: 'als een
suukerpee op een zingende mis'. Een uit
drukking die door sommige jongens in de
klas werd overgenomen. Knots hé?, maar
even knots als een tang op een varken."
Ik zie een tegenstelling tussen het eer
ste en het tweede couplet. Het eerste is
visueel, het resultaat van een waarne
ming. Het tiveede berust op kennis, op
iets watje weet.
„Het zit zo: toen ik dichterbij kwam, ging
ik naar die coaster toe, me afvragend hoe
dat nou in Godsnaam mogelijk is dat hij
hier vaart? En toen zag ik dat kanaal!
En dat was het kanaal van Gent naar Ter-
Boven suikerbietvelden en vlas
als de paus in zijn draagstoel
schuift soms de bovenste helft
van een witte coaster
alleen wie dichter bij komt
ruilt zijn verbazing voor herinnering
aan die les over de koning - koopman
en het kanaal van Gent naar Terneuzen
poezie
Bertram Mourits: Zestig. Een
nieuwe datum in de poëzie. Het
verhaal van de Zestigers is in de
literatuurgeschiedenis tot op
heden snel verteld: na de moei
lijk toegankelijke poëzie van de
Vijftigers kwamen de relative
rende grappen van de Zestigers.
Maar wie de poëzie zorgvuldig
bekijkt, ziet dat de Zestigers
meer doen dan alleen grappen
maken. Dichters als Armando,
Hans Sleutelaar, C.B. Vaandra
ger, Hans Verhagen, Cees Bud-
dingh', J. Bernlef en K. Schip
pers leggen in hun werk
verbanden met de beeldende
kunst en Amerikaanse poëzie,
maar ook met uitingen van po
pulaire cultuur: televisie, recla
me, popmuziek. Neerlandicus
Bertram Mourits (1969) promo
veerde met het proefschrift Zes
tig aan aan Universiteit van
Utrecht. Uitgeverij Podium, 198
blz., €16,75.
Eric BindervoetAap. Na zijn
autobiografische trilogie in
prozagedichten werkt Binder
voet nu met een andere vers
vorm: het kwatrijn, gebaseerd
op een schema van Dylan Tho
mas. Over het leven op het
schoolplein, in vier delen, en
met Bindervoets persoonlijke
geschiedenis van de Nederland
se poëzie. Uitgeverij De Harmo
nie, 154 blz., €16,90.
Elly de Waard: Van cadmium
lekken de bossen. Nieuwe ge
dichten, de elfde bundel van El
ly de Waard. De gedichten be
slaan een breed register, van
Sturm-und-Drang tot beschou
welijkheid, van uitgewerkt ge
heel tot en met fragment. Uitge
verij De Harmonie, 97 blz.,
14,90.
Jacob Groot: Zij Is Er. Nieuwe
gedichten. Jacob Groot (1947)
publiceerde poëzie, proza en een
boek over Herman Gorter. Zijn
meest recente poëziebundel Na
tuurlijke Liefde verscheen in
1998. Uitgeverij De Hax-monie,
69 blz., €14,90.
neelstukken en speelde in films
en televisieseries. Uitgeverij
Veen, 192 blz., €15,50.
thriller
proza
Rob van Essen: Kwade dagen.
Rob van Essen debuteerde in
1996 met de roman Reddend
zwemmen. In 2000 verscheen
zijn tweede roman Troje. In
Kwade dagen ondervindt de
hoofdpersoon aan den lijve dat
een gebeurtenis uit het verleden
niet alleen diepe sporen achter
laat in het leven van de betrok
kenen, maar bovendien in de
loop der jaren is verworden tot
het middelpunt van een absurd
labyrint, waarin hij vertwijfeld
op zoek gaat naar de uitgang.
Uitgeverij De Bezige Bij, 365
blz., €22,50.
Geert van der Kolk: De smokke
laar van de Exuma's. De nieuwe
roman- van Geert van der Kolk
speelt zich af op zee en in een
tropische archipel die een toe
vluchtsoord is voor moderne pi
raten en ballingen van de wes
terse wereld, waar een schipper
op zoek gaat naar een verloren
vriend. De smokkelaar van de
Exuma's is Van der Kolks acht
ste boek. Uitgeverij Veen, 175
blz., €14,-.
Lukas Dijkema: Hakken in het
zand. Debuutroman over men
taliteit, waarin de hoofdper
soon weigert mee te gaan in de
decadente consumptiedrift en
de niets ontziende ambitie-
drang die naar zijn idee de laat
ste jaren van de vorige eeuw
kenmerkten. Lukas Dijkema
(1954) was vanaf de oprichting
negen jaar acteur bij het
spraakmakende theatergezel
schap De Trust, regisseerde to-
T. Jefferson Parker: Littekens
van de nacht. De 24-jarige Joe
Trona is een getekend man. Zijn
gezicht draagt letterlijk de litte
kens van een traumatische ge
beurtenis uit zijn kinderjaren,
maar hij draagt ook veel niet-
zichtbare littekens. Als wees
wordt Joe door de illustere poli
ticus Will Trona geadopteerd.
Hij adoreert zijn stiefvader en
wordt zijn lijfwacht. Wanneer
Will Trona wordt vermoord, laat
Joe zich door niets weerhouden
zijn stiefvaders dood te wreken.
Nieuwe thriller van Jefferson
Parker, auteur van onder ande
re. De engeltjes van Horridus en
Complot in Orange County. Uit
geverij Van Buuren, 384 blz.,
19 euro.
Robert Harris: Enigma. Filme
ditie van de succesthriller die
Harris na drie jaar research in
1995 publiceerde. Bletchley
Park, een streng bewaakt huis
op het platteland is tijdens de
Tweede Wereldoorlog de meest
geheime plek van Engeland.
Daar proberen honderden man
nen en vrouwen de Duitse Enig
ma-codes te kraken. Onder hen
bevindt zich de briljante wis
kundige Tom Jericho. Hij heeft
tevens zijn eigen raadsels op te
lossen: de vrouw van wie hij
houdt is verdwenen en ergens
bevindt zich een Duitse spion
die alleen hij kan ontmaskeren.
De film met Kate Winslet en
Dougray Scott in de hoofdrol en
geproduceerd cloor Mick Jag-
ger, gaat deze week in première.
Uitgeverij De Boekerij, 342 blz.,
€11,34 euro.
neuzen natuurlijk. Als je goed leest, zie je
dat ik dichterbij gespeld heb, als 'dichter
bij'. Je komt er als dichter bijDan ga je
daarmee spelen. Dit is natuurlijk ge
praat achteraf. Ik schreef het toen ge
woon opHet is schijnbaar een eenvoudig
gedicht, maar er zitten verschillende
trucs in. Zoals: 'je ruilt je verbazing voor
herinnering'."
„Eerst was er die verbazing en dan volgt
de daarop rijmende herinnering van de
kennis uit de les over de Koopman Ko
ning, op school. Bovendien speelt de 'ui'
in 'suiker, schuift en ruilt' een rol in de
klank van het gedicht.
Koopman Koning Kanaal is ook zo'n
truc, een alliteratie. Nu realiseer ik me
wel dat men nu niet meer weet wie de.
Koopman Koning was. Voor de huidige
lezer zal dit gedicht wat historische toe
lichting nodig hebben. Je moet weten dat
die Koopman Koning Koning Willem I
was, die onder andere dat kanaal heeft
laten graven.
De geschiedenisleraren vroeger vertel
den niet alleen feiten, maar voerden his
torische verhalen op in de les. Soms hele
historische redevoeringen met theatrale
effecten. Dat bleef hangen. Leraren Ne
derlands bespraken in die tijd gedichten
zonder zich af te vragen of de inhoud wel
tot de zogenaamde 'leefwereld' van de
adolescent behoorde. De les die wij eruit
leerden was: 'wij moeten nog veel leren,
om dit te kunnen begrijpen'. Toen ik zelf
literatuurles begon te geven, probeerde
ik mijn eigen ervaring, bewondering of
enthousiasme voor zo'n gedicht op de
leerlingen over te brengen."
Ik vind de bovenste helft van het ge
dicht mooier dan de tweede helft.
,Het tweede is niets meer dan mijn inter
pretatie van mijn verwondering, van de
gegevens die in het eerste staan.
Wanneer je zou stoppen na het eerste
couplet was het raadselachtiger geble
ven. Nu wordt het ontraadseld, als de le
zer tenminste een beetje zijn Nederland
se geschiedenis kent. Zo'n moment van
herkenning en inzicht bepaalt mede de
werking van een heel eenvoudig versje
als dit. Alleen vrees ik dat erbij het huidi
ge ontstellend gebrek aan parate histori
sche kennis misschien wel jonge lezers
(of parlementsleden!) zullen zijn, die
eerst nog even internet moeten raadple
gen..."
Lou Vleugelhof
Een seriemoordenaar die le
vende zebra vinkjes achter
laat in de stoffelijke overschot
ten van zijn slachtoffers, was
Het Grote Kwaad in het drie
jaar geleden verschenen thril
lerdebuut van Mo Hayder, De
vogelman. Op plastische wijze
beschreef de Britse auteur de
misselijkmakende modus ope
randi van de geschifte dader.
Nare-dromen-literatuur van de
bovenste plank.
In een interview vertelde Hay
der dat De vogelman werkte als
therapie voor haar. Zo kon ze de
schokkende ervaringen die ze
had opgedaan als hostess in To
kio (een collega werd verkracht,
ze zag een arbeider van een stei
ger vallen) verwerken. De tekst
verwerker als psychiater.
Kennelijk was één gruwelijk
boek geen therapie genoeg,
want recent verscheen Hayders
tweede, De behandeling, op zijn
minst even afschrikwekkend als
het debuut. Rechercheur Jack
Caffery, de getroebleerde held
uit De vogelman, krijgt hier met
een onsmakelijk gevalletje van
ritueel kindermisbruik te ma
ken. Een complicatie hierbij is
dat Caffery zelf nog steeds
wordt achtervolgd door de nooit
opgehelderde verdwijning van
zijn broer Ewan, waarvoor hij
zijn achterbuurman, de pedofiel
Penderecki, verantwoordelijk
houdt.
Plaats van handeling is een van
oorsprong vriendelijke woon
wijk in Zuid-Londen. Daar
wordt een echtpaar aangetrof
fen dat op sterven na dood is:
vastgebonden, mishandeld en
compleet uitgedroogd. In hun
huis hangt de stank van urine en
erger. Hun achtjarig zoontje is
zoek. Het lijk van het kereltje
wordt later gevonden in een
boom. Kinderen in de omgeving
spreken van 'een trol', die leef
tijdgenoten zou hebben lastig
gevallen. Het is deze trol waar
op Caffery verbeten jacht
maakt.
Aan fijngevoelige zielen is ook
deze 'Hayder' niet besteed,
want andei'maal laat ze geen
gruwelijk detail onbelicht. Het
is even slikken als een beschrij
ving woi'dt gegeven van een ge-
x-echtelijk laboratorium, waar
ingewanden uit lichamen wor
den getild als linnengoed uit een
wasdroger. Weinig vx-olijk stemt
ook hoe de trol te werk gaat met
zijn slachtoffertjes. Maar Hay
der houdt de zaak tot aan het
einde spannend. En eindelijk
komen we ook te weten wat er
met Caffery's broer is gebeurd,
voor wie Hayder nog een mooi
open einde heeft verzonnenDat
vex-goedt veel, zelfs de vele tik
fouten en onmogelijkheden.
Hayder verdient een betei-e re-
dacteur dan degene die in de ene
zin een hond een reu laat zijn en
in de volgende een teef
Peter Kuijt
Mo Hayder: De behandeling - Uitge
verij Luitingh-Sijthoff, 384 pag.,
16,95.
Uitgeverij Nijgh Van Dit
mar brengt in maart een ge
dichtenbundel van Herman
Brood op de markt.
Het gaat volgens de uitgeverij
om een 'literair testament' waar
de popster tot twee weken voor
zijn dood (11 juli) aan heeft ge
werkt.
Kwartjes vallen soms jaren later
heet het boek. De gedichten ont
stonden op zaterdag 23 juni.
Brood was op bezoek bij zijn zus
Beppie en formuleerde daar de
verzen. Zijn zus tikte deze ver
volgens uit, aldus de xiitgeverij.
Het bedrijf kreeg de gedichten
via vrienden van de muzikant/-
kunstenaar in handen.
In het boek wordt elk gedicht
geflankeerd door een tekening
van Brood, geselecteerd door
zijn vrouw Xandra. ANP
Herman Brood
foto Michel Mees
Het literaire tijdschrift Ballustrada zet
zijn vijftienjarig bestaan luister bij met
de publicatie van de bloemlezing Zeeuws
Dicht. Dat is bijna geen verrassing meer, na
de vex-schijning van Zeeuws Licht, bij het
vijfjarig bestaan, en Licht Zeeuws, toen het
tweede lustrum werd gevierd. De inhoud is
wel verrassend, en aangenaam ook. Meer
dan zestig gedichten over plaatsen in Zee
land, de meeste ervan speciaal voor deze ge
legenheid geschreven.
Zeeuws Dicht is een poëtische reis door Zee-
land, beginnend aan de kop van Schouwen-
Duiveland en eindigend in West-Zeeuws-
Vlaanderen. 'Zeeuwse Polder' van Jan Eij-
kelboom opent de bundel waarna een ge
dicht volgt van Ballustx-ada-redacteur Jan
J.B. Kuipers, 'Port Zélande, recreatiedorp':
Je poseert als goedgemutste muzelman
met je gele koepel aan een dam tussen pro
vincies: een niemandshoek, een limbus van
plezier van plastic palmen waar je Duitse
tong en Franse galm het Babylonisch on
derstrepen: alles is hier zorgvuldig platge
treden, elk spoor verdween van god en
boek.
Via Westenschouwen, Burgh-Haamstede en
Zierikzee wordt koers gezet naar Tholen.
Dan wordt een slingerbeweging gemaakt
Meindert Inderwisch
naar Walcheren. Vervolgens komen Noord-
Beveland, met slechts één gedicht, en Zuid-
Beveland aan beurt, waarna wordt afgezakt
naar Zeeuws-Vlaanderen, dat wordt door
kruist van Sint Jansteen tot Cadzand-Bad.
Dat laatste gedicht, over de Tienhonderd
foto Lex de Meester
Polder, is ook door een redacteur van Bal-
lustrada geschreven: André van der Veeke.
'De oogst van de kust' heet het. Het verre ge
ronk van de branding in de Tienhonderd
Polder Boven graanoogsten, op kruispun
ten van land en lucht Waar het licht bijna
te zout is voor het oog De onzichtbarè dor-
ser torent boven alles uit Een spookrijder
die zich afkeert van de kust Met vaste
hand stuurt hij zijn uren, zijn zomer brandt
Stof van augustus moet brood worden.
Ook de overige redacteuren van Ballustra
da, Theo Raats en Cees Maas, hebben ge
dichten geleverd, maar het zou een misvat
ting zijn te denken dat Zeeuws Dicht niet
meer is dan een extra dikke poëzie-afleve-
nng van het tijdschrift. De vieri-edacteuren
zijn er namelijk in geslaagd bijdragen los te
peuteren van een indrukwekkend aantal
dichters (negenendertig in totaal), van wie
velen landelijk bekendheid genieten. Eij-
kelboom is genoemd, verder kan onder an
deren worden gedacht aan Ed Leeflang,
Wim Hofman, Hans van de Waax*senbux-g,
Max Dendermonde, Y. Né en Meindert In-
dexwisch. Nog beroemder zijn de dode dich
ters, van wie de xiitgevers gedichten hebben
afgestaan: Gerrit Achterberg, J.C. Bloem,
Maurits Mok, J.C. van Schagen en Hans
Warren (de laatste zegde zelf nog zijn mede-
werking toe).
Het puikje van het Zeeuwse dichtersgilde
dus, aangevuld met enkele landelijke coryf-
eën. Wat voor beeld van Zeeland roepen zij
op in poëzie? Die vraag is niet makkelijk te
beantwoorden. Terecht concludeert Van der
Veeke in het voorwoord van Zeeuws Dicht
dat de bundel een 'poëtisch allegaartje' is
geworden. „Gelukkig wel. In dit opzicht
lijkt deze bundel eenbeetje op het leven zelf.
Er is geen touw aan vastte knopen."
Terecht of niet, Van der Veeke is wel wat te
stx-eng. Zou een xocensent zijn kwalificaties
ovex-nemen, dan zou dat regelrechte anti-re
clame zijn, terwijl de bundel juist een aan-
prijzing verdient. Inderdaad, het is een ver
zameling met poëzie van levende en dode
dichters, jong en oud, professioneel en ama
teur. Er zijn beschrijvingen bij van plekken
in Zeeland, karakteriseringen van een ge
voel die een plek kan oproepen en herinne
ringen aan personen die op een bepaalde
plek zijn gezien. Soms gaat het om vormex
perimenten, vaak zijn het toegankelijke
verzen en af en toe moeilijk doordringbare
woordbouwsels. Een allegaartje dus, maar
er is wél een touw aan vast te knopen. Om
dat alle dichters namelijk op een of andei'e
manier geïnspireerd zijn door een plek of
een daaraan gebonden gebeurtenis in Zee
land, ontstaat in het hoofd van de lezer die
een beetje met de provincie bekend is wel
een eenheid. Al bij de titel van elk gedicht
dringt zich een beeld op van een dorp, stad
of landschap. Die imaginaire foto vermengt
zich met het gedicht dat volgt. Zo wordt
Zeeuws Dicht een persoonlijke atlas van
Zeeland in poëzie.
Ernstjan Rozendaal
Publicatie: Zeeuws Dicht, Uitgeverij ADZ
Vlissingen, isbn 90-72838-29-7, prijs: 7,95
euro.
Presentatie: vandaag in de Zeeuwse Biblio
theek in Middelburg met de dichters Jan
Eijkelboom, Wim Hofman, Emma Crebol-
der, Hans van de Waarsenburg, Y. Né, Jo
hanna Kruit, Hans Groenewegen, André
van der Veeke, Thom Schrijeren Lou Vleu
gelhof. Aanvang: 14 uur.
