Westerik valt over ie heen Cameron wordtplots Penélope
De gebogen rug van de
vader is veelzeggend
Een jeugdfilm kan ook te heavy zijn
PZC
Door
het oog
van de
schilder
27
Tom Thomas
donderdag 24 januari 2002
"l~\e jonge Spaanse filmmaker '}yWÊ^^KIÊtKÊSÊÊ^ÈBÊËËfflfëÊ$Ê£Ê$Ê&ÊÊË
e documentaire
over Co Westerik,
die zijn première
beleeft op het International
Film Festival Rotterdam,
heet Ik wil het niet zien,
maar het moet. De
Amsterdamse cineast Jan
Wouter van Rijen heeft niet
alleen een eerbetoon willen
maken aan het werk van
Westerik, maar ook aan zijn
manier van kijken. 'Hij heeft
mijn blik opengebroken.'
De kunstenaar Co Westerik is
even bekend om de schoon
heid van zijn werk als om de af
schuw die het oproept. Het be
langrijkste voorbeeld is zijn
schilderij 'Snijden aan gras'.
Daarop is een vinger te zien met
een gapende wond, veroorzaakt
door een grasspriet. De NS ver
wijderde een reproductie van
het werk uit haar treincoupés,
omdat reizigers er een onbe
haaglijk gevoel van kregen. Als
of ze nagels over een schoolbord
hoorden krassen.
De verbanning uit de trein,
inmiddels ruim twintig jaar ge
leden, is een anekdote die Co
Westerik voor eeuwig zal aan
kleven. De documentaire Ik wil
het niet zien, maar het moet over
de schilder, graficus, tekenaar
en aquarellist gaat er geheel aan
voorbij. Nog net wordt een eer
der relletje rond Westerik aan
gestipt: de bekroning met de Ja
cob Marisprijs in 1951 van zijn,
toen nog lomp geachte schilde
rij 'De visvrouw'. Voor de rest is
het de kunst zelf die vertelt.
Zo is er aan het begin van Ik wil
het niet zien, maar het moet een
lang shot te zien van 'Man met
camera'. Een schilderij in typi
sche Westerik-stijl, waarop een
figuur is afgebeeld met in zijn
buitenproportioneel grote hand
een camera in de aanslag. Dich
ter en dichter kruipt de film op
het werk, tot na een minuut, of
misschien wel langer, alleen nog
de lens van de camera in beeld
overblijft.
Zo'n schilderij moet je in de bio
scoop gaan 'opvreten', vindt Jan
Wouter van Rijen, maker van de
documentaire over Co Westerik.
„Je zit in een donkere zaal met
een groot scherm voor je en dan
komt dat schilderij steeds dich
terbij Het laat je niet ontsnap-
pen, valt als het ware over je
heen." Eigenlijk is het net als in
een museum, stelt Van Rijen.
„Een aquarel mag dan in het
echt heel klein zijn, je staat er
wel van dichtbij naar te kijken.
Dan is je blikveld ook helemaal
met dat werk gevuld."
Ik wil het niet zien, maar het
moet is een opeenvolging van
opnames van de originele wer
ken van Westerik. Statische
beelden, vaak in close-up of op
weg daar naartoe. De meester
zelf komt ook even in beeld, al
blijft het vaak bij een sterk uit
vergroot deel van zijn lichaam
of werkgerei. Uitleg is er niet,
noch van deskundigen, noch
van Westerik zelf. „De taal van
de kunstenaar is het werk dat hij
maakt", vindtVanRijen. „Ineen
museum is er ook niemand die je
de schilderijen komt uitleggen."
In de film leest Westerik nog wel
een statement op waarin hij iets
verklaart over zijn motieven. En
vijf dichters, onder wie Rutger
Kopland en Nicolaas Matsier,
dragen een gedicht voor over
een zelfgekozen werk van de
kunstenaar. Voor de rest is er
muziek, speciaal voor de film
gecomponeerd en uitgevoerd
door een pianokwintet. „Een
belangrijke factor", aldus Van
Rijen. „Een stroom die je mee
voert."
Het is niet de eerste keer dat Jan
Wouter van Rijen (Amsterdam,
1943) een film maakt over Co
Westerik. In 1980 vervaardigde
hij in opdracht van de NOS al
een portret van de van oor
sprong Haagse kunstenaar.
.Dat was het moment waarop ik
kennismaakte met Co. Toen zat
die rel van 'Snijden aan gras' bij
iedereen nog vers in het geheu
gen. Ik hou wel een beetje van
pesten, dus heb ik dat schilderij
iets van twee minuten in beeld
gehouden."
Sindsdien heeft Van Rijen de
kunstenaar nooit meer uit het
oog verloren. Hij zag hoe Weste
rik bij zijn 75e verjaardag in
1999 werd geëerd met vier expo
sities, met een ridderorde, de
Chabotprijs en een dik boek.
Maar een film over hem werd
sinds 1980 nooit meer gemaakt.
'Belachelijk', vond Van Rijen.
Hij besloot tot een nieuwe docu-
mentaire. Maar wel een hele an
dere dan zijn eerste. Stelde die
de mens Westerik centraal, nu
moest het gaan om het oeuvre.
En daarmee onlosmakelijk ver
bonden: het oog van Westerik.
„Hij is een realist", verklaart
Van Rijen over de kunstenaar.
„Maar hij doet iets met beelden
waardoor ze uitstijgen boven de
werkeli j kheid
Westerik vindt inspiratie in de
voortdurende verwondering
over alles wat er om hem heen
gebeurt. Aan de beruchte gras
spriet van 'Snijden aan gras'
bijvoorbeeld heeft hij zich echt
gesneden. Westerik leent ogen
schijnlijk betekenisloze beel
den uit cle werkelijkheid, houdt
ze herkenbaar, maar geeft ze
een eigen betekenis. Zoals hij
zelf zegt: 'realisme met een
vleugje surrealisme'.
Van Rijen wil in zijn film niet al
leen het resultaat van Westeriks
blik laten zien maar ook de blik
zelf. Zo heeft hij een aantal per
soonlijke observaties toege
voegd die van Westerik hadden
kunnen zijn geweest. Een sla
pend meisje in de tram of een le
peltje dat in de koffie roert
„ICleine gebeurtenissen die da
gelijks om je heen gebeuren. Die
je ziet als je er oog voor hebt en je
perceptie van de wereld veran
deren."
Ik toil het niet, maar het moet
had als ondertitel 'Een les in kij
ken' kunnen meekrijgen. Van
Rijen voelt zich verrijkt door het
oog van de kunstenaar. „Mijn
blik is opengebroken. Een voor
beeld: wie een rechte lijn wil
trekken pakt een liniaal. Maar
doe je het vanuit de losse pols,
dan krijg je een rechte lijn die
spannend is. Een hele eenvoudi
ge ontdekking. Althans, zo lijkt
het. Want vertel het de mensen
maar."
Vandaar ook de titel Ik wil het
niet zien, maar het moet. Men
sen kunnen in de realiteit een
schilderij van Westerik voorbij
lopen, in de film van Van Rijen is
er geen ontkomen aan. „Dat is
het leuke", vindt Van Rijen.
„Dat je mensen kunt dwingen
om ergens naar te kijken. Dat is
de macht van iemand die films
maakt."
Marc Floor
Documentaire over het werk van Co
Westerik: Ik wil het niet zien, maar
het moet - van Jan Wouter van Rijen.
Te zien tijdens Filmfestival Rotter
dam-zal. 26jan. premièreom 17.00
uur in Pathé 5, 28 jan. om 22.00 uur
in Cinerama 3 en wo. 30 jan. om
22.15 uur in Cinerama 4.
De jonge Spaanse filmmaker
Alejandro Amenabar. die
in 1996 debuteerde met de mor
bide thriller 'Tesis', mag zich
verheugen in de warme belang
stelling van Tom Cruise. Dat
leidde al tot Amenabars eerste
Amerikaanse film 'The Others'
met Cruise's echtgenote (inmid
dels ex) Nicole Kidman. Min of
meer tegeli j kerti j d kwam het tot
een Amerikaanse remake van
Amenabars Abre los ojos' (1997
die nu als Vanilla Sky in de Ne
derlandse bioscoop verschijnt -
met aanzienlijk meer kopieën
dan vorig jaar het origineel.
Tom Cruise als hoofdrolspeler is
nu eenmaal een betere commer
ciële garantie dan Eduardo
Noriega.
Wat verhaallijn betreft ontlo
pen beide uitvoeringen van deze
mysteriethriller over een play
boy die na een ernstig auto-on
geluk in een virtuele nachtmer
rie belandt elkaar weinig. De
betrekkelijk anonieme rokken
jager uit 'Abre los ojos' is in Va
nilla Sky een door Cruise met
kille branie gespeelde pulpuit-
gever geworden met de veelzeg
gende bijnaam Citizen Dildo.
Een gesuggereerd complot van
zijn compagnons is een weinig
ter zake doende toevoeging die
alles nog ietsje ingewikkelder
maakt.
Verder heeft de huidige regis
seur en scenariobewerker
Cameron Crowe ('Almost Fa
mous') gemeend het voorbeeld
wat te moeten aankleden. Het
tamelijk gladde en onpersoon
lijke 'Abre los ojos' kon inder
daad meer karakter gebruiken.
Dat wil echter nog niet zeggen
dat Crowe's op sentiment mik
kende combinatie van brutaal
Penélope Cruz en Tom Cruise.
grotestadsrealisme met sfeer
volle romantiek, de nadrukke
lijke vermenging van futurisme
en nostalgie, en zijn quasi-intel-
ligente verwijzingen naar oude
films, popsongs en schilderijen
van Monet ook echt een verbete
ring inhouden.
Het schijnt deze keer niet alleen
de bedoeling te zijn dat we ons
vermaken met de nog steeds
vernuftige piotraadsels, zoals
de vraag of de verongelukte rok
kenjager werkelijk een van zijn
vriendinnen heeft vermoord (en
zo ja, welke dan), en of zijn
gruwelijk verminkte gezicht
misschien ook alleen een nacht
merrie is. Het kost ons al hoofd
brekens genoeg om uit te vissen
hoe het mogelijk is dat Cameron
Diaz plotseling kan veranderen
in Penélope Cruz, en dan wor
den we ook nog lastiggevallen
met holle frasen over ware lief
de, geluk, schuldgevoel en een
zaamheid. De modieuze aankle
ding en dure sterren ten spijt,
stijgt dit niet uit boven pretenti
eus opgeklopte clichés. Kurt
Russel als psychiater ligt trou
wens ook wat moeilijk.
Om het uitdagend en energiek te
laten zijn, acteren de spelers
soms alsof ze een schijngevecht
leveren. Cruz is het onbevangen
meisje waarvoor Cruise zijn
smachtende neukmaatje Diaz
zonder nadenken in de steek
laat. Ze speelt die spontaniteit
te nadrukkelijk, en later zien we
hoe dat komt. Ze moet een per
sonage uit Truffauts 'Jules et
Jim' imiteren.
Leo Bankersen
Vanilla Sky: regie Cameron Crowe,
met Tom Cruise, Penélope Cruz en
Cameron Diaz, te zien in Cine City
Vlissingen, De Koning Hulst, Ci-
nemactueél Bergen op Zoom.
Als de 22-jarige Frank (Jalil
Lespert) na zijn studiejaren
in Parijs terugkeert naar zijn
geboorteplaats in de provincie
lijkt alles daar nog bij het oude
te zijn - en toch is alles anders.
Zijn jeugdvrienden gaan nog al
tijd naar dezelfde kroeg, maar
Frank merkt dat hij er niet meer
echt bij hoort. Thuis staat de
heimelijke trots van zijn ouders
de ongedwongen omgang in de
weg. Zonder dat iemand het wil,,
is er een afstand gegroeid, en het
is zowel ontroerend als pijnlijk
om te zien hoe ieder daar op zijn
eigen onhandige wijze mee wor
stelt.
De debuterende Laurent Can-
tet, regisseur en medescenarist
van Ressources Humainesver
staat de kunst om dergelijke ge
laden situaties terughoudend
maar uiterst nauwkeurig te re
gistreren. Bij de ontmoeting op
het station blijft hij rustig op
een afstand, maar een blik op de
gebogen rug van de vader (ster
ke rol van Jean-Claude Vallod)
spreekt al boekdelen. Zorgvul
dig schetst Cantet de situatie,
niet alleen binnen de familie
maar ook in de fabriek waar va
der al dertig jaar achter een ma
chine staatF rank, die bij perso
neelszaken stage komt lopen,
wil weer even op de werkvloer
een kijkje nemen, maar ook daar
is hij een vreemde geworden die
aanvankelijk met grote arg
waan wordt bejegend.
Vanaf dat moment ontwikkelt
Ressources Humaines zich
langs twee verschillende lijnen.
In zijn argeloos enthousiasme
doet Frank op zijn werk voor
stellen waarmee hij een impasse
in de onderhandelingen tussen
directie en vakbond hoopt te
Jalil Lespert (links) en Jean-Claude Vallod als zoon en vader in Ressources
Humaines.
doorbreken, en hij is geschokt
wanneer hij bij toeval ontdekt
dat de bazen zijn plannen alleen
maar gebruiken om ontslagen
door te drukken. Tegelijkertijd
komt daarmee de verhouding
met zijn gezagsgetrouwe vader
in een crisis. Deze lijkt in zijn
ontslag te berusten en slaat de
plotselinge opstandigheid van
zijn zoon met ontzetting gade.
Leo Bankersen
Ressources Humaines. Regie Lau
rent Cantet; met Jalil Lespert, Jean-
Claude Vallod. Te zien in Schutters
hoftheater Middelburg, vr. 22.00 u,
za. 19.30 u en zo. 20.00 u.
Er worden al een eeuwigheid jeugdfilms
in Nederland gemaakt, maar de huidige
populariteit ervan is vooral veroorzaakt
door toename van productionele kwaliteit
en vooral meer speelse en originele formu
les. Als er op dit punt één film trendsettend
genoemd mag worden dan is dat 'Lang Leve
De Koningin' geweest, waarmee in 1997 Es-
mé Lammers debuteerde. Speciaal in die
wetenschap wekt Lammers' tweede jeugd
film Tom Thomas nu gemengde gevoelens
op. Lammers is weliswaar sterker geworden
als regisseur maar ze heeft als scenariste in
geleverd aan oorspronkelijkheid.
Tom Thomas gaat over twee in Londen
woonachtige jongens van negen. Tom woont
ui een weeshuis. Thomas woont bij zijn va
der, een kunstschilder die nog volop rouwt
omzijn gestorven echtgenote. Thomas heeft
op school nogal eens last van concentratie
verlies. Dat overkomt hem speciaal als er
gens in de stad een hem onbekende, andere
jongen - Tom dus - in netelige situaties
terechtkomt. Tom heeft toevallig de conci-
i erge van het weeshuis samen met een nog
gevaarlijker sujet bezig gezien met een
ontvoering. De schurken hebben gemerkt
dat ze werden bespioneerd en vanaf dat
.moment proberen ze Tom in handen te krij
gen.
Aaron Johnson in de dubbelrol van Tom en Thomas.
Wanneer Tom en Thomas elkaar toevallig
ontmoeten en stomverbaasd vaststellen dat
ze als twee druppels op elkaar lijken, is de
vriendschap gauw gesloten. Stiekem komt
Tom in huis bij Thomas wonen, hetgeen
aanleiding is voor menig misverstand. Maar
die boeven zitten intussen niet stil. Ze krij
gen Tom in handen, weten hem te verdoven
en staan op het punt hem het land uit te
smokkelen, als op het vliegveld het hele ver
haal zijn ontknoping bereikt. In de epiloog
blijkt dat de twee jongens een tweeling zijn
en vroeger als vondelingetjes uit elkaar zijn
geraakt. Voortaan mogen ze samen het ge
zelschap verrijken van Sean Bean die met
pilote Inday Ba een nieuwe gooi doet naar
het geluk.
In technisch opzicht hebben we te maken
met een werkstuk dat met gemak voldoet
aan internationale standaards. Tom Tho
mas is zeer vaardig gemaakt en oogt rijk. De
dubbelrol voor acteurtje Aaron Johnson is
verbluffend sterk getrukeerd, speciaal in de
scène waar ze elkaar voor het eerst ontmoe
ten in een spiegeldoolhof.
Tegenvallend is dat het verhaal van Esmé
Lammers zo weinig eigen karakter heeft.
Dolende weeskinderen met kerst in de
sneeuw, dat was ook al een gigantisch
kitsch-cliché toen het twee jaar geleden
voor 'Kruimeltje' uit de oude doos werd ge
haald. Ooit moet het toch eens ophouden,
maar voorlopig trekt ook Lammers het weer
tevoorschijn. Nog erger is het gesteld met
het hoofdthema.
Sinds Erich Kastner jeugdboek 'Das Dop-
pelte Lottchen' in 1950 voor de bioscoop
werd bewerkt - vijf jaar geleden werd het in
Duitsland opnieuw verfilmd - blijven er
maar films gemaakt worden over uit elkaar
geraakte tweelingen. Tom Thomas is ge
maakt met voornamelijk Britse acteurs (ge
dubd voor een Nederlandse versie) en mikt
dus vooral op de Engelstalige mar-kt, maar
die heeft eveneens al twee versies van 'The
Parent Trap' te zien gekregen, waarvan een
zeer recent. En pal daarvoor was er nog 'It
Takes Two'.
Wat dan Tom Thomas onderscheidt van al
die andere films is een veel minder speelse,
zelfs bijna grimmige inslag. Het gespuis
waar de twee jongens mee te maken krijgen,
is enger dat je in kinderfilms verwachten
zou. En hun complot is eveneens ongewoon
sinister. Hartje Londen, zijn ze in de weer
met grote injectiespuiten en drogeren daar
mee kinderen die vervolgens naar Nairobi
worden getransporteerd. Om 'geadopteerd'
te worden. Wat moet je je daar in hemels
naam bij voorstellen als het gaat om jonge
tjes van negen?
Behoorlij k naargeestig is zeker ook die fina
le, als op zeker moment een Boeing vertrekt
met Tom in het laadruim, voor pampus in
een hondenhok naast een schoppend paard.
Thomas zit verstopt in het landingsgestel en
is bezig zijn bewustzijn te verliezen in de
ijzige kou. Merkwaardige associaties kun
nen ook kinderen sinds 11 september
krijgen bij al die paniekbeelden op de lucht
haven, waar druk wordt geschoten en zie
kenwagens af- en aanrijden. Politieteams
draven rond met maskers, stenguns en ko
gelvrije vesten, net als in de finale van
'Down', van Dick Maas. En als die naam dan
toch valt: Maas, als levensgezel van Esmé
Lammers, staat gecrediteerd als second
unit-regisseur, maar je krijgt het gevoel dat
je overal op deze 'heavy' jeugdfilm zijn vin
gerafdrukken tegenkomt. 'Lang Leve De
Koningin' was echt stukken charmanter.
Pieter van Lierop
Tom Thomas: regie Esmé Lammers; met Sean
Bean, Aaron Johnson, Inday Ba, Bill Stewart,
Derek de Lint. Te zien in Cine City Vlissingen,
De Koning Hulst en Cinemaclueel Bergen op
Zoom.
Co Westerik: Zelfportret met mónd open, 1985.
