Avontuur
langs de
Zijderoute
PZC
Carnegie Hall juicht voor Hollandse Grace
Feestmuziek voor Oranje
Lumumba spreekt weer
Festival
van cellist
Yo-Yo Ma
Congo als
theater
Musicalschrijver
Seth Gaaikema
ellist Yo-Yo Ma werd geboren in Parijs, waar zijn
Chinese ouders muziek studeerden. Daarna
verhuisde het gezin naar New York en zelf woont
Yó-Yo Ma nu in Boston. Logisch dat hij zich vooral een
wereldburger voelt. Natuurlijk, hij kan lezen en schrijven
met de muziek van de klassieke componisten. Maar hij vindt
dat er meer is dat zijn aandacht verdient.
Als een soort eigentijdse
Marco Polo probeert hij te
genwoordig de weg te vinden
naar de in het Westen nog wei
nig bekende culturen van Cen
traal-Azië en China. Maar ge
lukkig kost het hem minder
moeite om zijn publiek te over
tuigen van zijn bijzondere be
vindingen dan de legendarische
middeleeuwse Italiaanse avon
turier. Want nadat de cellist zich
in 1998 voor het eerst met musi
ci uit die gebieden en een hand
jevol westerse kornuiten in een
studio had opgesloten, blijkt
daar een snel groeiend publiek
voor te bestaan.
Met dit Silk Road Ensemble
opent hij vrijdag 25 januari in
het Amsterdamse Concertge
bouw het Zijderoute Festival.
Zijn festival, want de cellist die
zich eerder al waagde aan de Ar
gentijnse tango en de muziek
van het Amerikaanse Westen,
speelt op dit door hem geïniti
eerde festival met concerten, le
zingen en films een centrale rol.
Een programma dat tal van so
listen en gezelschappen uit lan
den aan de voormalige Zijde
route bij elkaar brengt.
De Zijderoute ontstond zo'n
honderd jaar voor het begin van
de jaartelling, toen vanuit Chi
na handelaren naar het door Ro
me beheerste Europa kwamen,
om de - thans in het wild zo goed
als uitgestorven - przewalski-
paarden te halen. Daarmee kon
den ze hun legers uitrusten die
de Hunnen moesten keren. Als
ruilmiddel werden naderhand
Chinees papier en vooral zijde
gebruikt. Vrouwen droegen de
doorschijnende stof graag en
Plinius schreef dat het was alsof
ze naakt over straat gingen.
Toen de Europeanen de geur van
specerijen in de neus kregen en
belangstelling toonden voor tal
van andere producten uit het
Oosten, verbreedde zich de han
del. Er gingen goud, wol en lin
nen naar het Oosten en bont, zij
de en aardewerk kwamen naar
het Westen.
Er was natuurlijk geen sprake
van een vaste weg, maar van een
hele reeks van Oost-Westroutes.
Die begonnen in Xian, het 'Ro
me van Azië', om te eindigden in
Turkije, waarna de handels
waar verder per schip naar Ita
lië werd vervoerd. Maar welke
landroute de veelal Arabische
handelaren ook kozen, ze waren
vaak vol gevaar. Lees Marco Po
lo er maar op na.
Berovingen door barbaren en
natuurgeweld lagen altijd op de
loer. En anders wel de kou en de
ravijnen in de bergen van Tibet,
Rusland en Afghanistan. Om
nog maar te zwijgen van de
mooi~ddadige Taklamakan-
woestijn met zijn verraderlijke
zandstormen, die de handelska
ravanen bedreigden. Zelfs in het
begin van de twintigste eeuw
was de zandzee nog een boze
droom.
De reizigers brachten een flinke
hoeveelheid cultuur mee. Ga
maar eens kijken waar langs de
route nog Turks wordt gespro
ken, zelfs in China bestaat nog
een Turkssprekende minder
heid. En veel opgejaagde volken
hebben lange tijd rust gevonden
in die uitgestorven gebieden.
Ook zigeuners hebben zich
langs de weg van oost naar west
verplaatst.
En natuurlijk is er dus ook heel
wat aan denkbeelden uitgewis
seld. Via deze route verspreidde
zich vanuit India het verdraag
zame Boeddhisme over Azië.
Pijnlijk is nog altijd de herinne
ring aan de reusachtige boed
dhabeelden in Afghanistan die
vorig jaar na een bestaan van
eeuwen door de islamitische ta-
liban werden opgeblazen.
Wat dat aangaat was er niets
nieuws onder de zon, want ook
al in veertiende eeuw, toen via
diezelfde Zijderoute de islam
aan zijn opmars begon, werd de
figuratieve boeddhistische
kunst in een soort beeldenstorm
weggevaagd. Trouwens, het
idee om Boeddha als mens voor
te stellen was een resultaat van
de door Alexander de Grote al
veel eerder daar gebrachte
Griekse cultuur.
De Zijderoute raakte in verval
toen China zich onder de Ming-
dynastie (1368 tot 1644) begon
te isoleren. Maar de sporen van
de uitwisseling van mensen en
ideeën, die de route teweeg
bracht, zijn nog altijd zichtbaar
en vooral ook hoorbaar. Zo is de
Arabische 'ud een voorvader
van de Europese luit en is ook de
Chinese pipa een duidelijke ver
want. En wie daar oor voor heeft
zal ook in de manier van zingen
uit de diverse landen overeen
komsten kunnen horen.
Op die manier ontdekte een jaar
of wat geleden ook Yo-Yo Ma
dat de Zijderoute meer moet
zijn geweest dan enkel een han
delsroute tussen twee werelden.
Want wat gebeurt er als vreem
den elkaar ontmoeten. Je kunt
voor elkaar weglopen, maar ook
proberen met elkaar in gesprek
te komen. En is muziek dan niet
een prachtige universele taal?"
Vanuit die gedachte ging hij op
zoek naar musici uit de voorma
lige verre Zijderoutelanden met
wie hij wellicht een vruchtbare
muzikale kruisbestuiving op
gang zou kunnen brengen. Hij
vond ze inlran, Mongolië, China
en Japan.
Een beetje angstig voelden de
dames en heren zich aanvanke-
donderdag 24 januari 2002
Yo-Yo Ma opent morgen hetZijderoute Festival in het Amsterdamse Concertgebouw. foto GPD
lijk wel, want Yo-Yo Ma is nu
eenmaal een internationaal fe
nomeen, gewend aan zalen vol
mensen. Maar de bewondering
over en weer zorgde voor een
vruchtbare bodem. Er werd ge
zongen, gestreken, getrommeld,
getokkeld en geblazen en, oh
wonder, er ontstond uit de con
frontatie van oude oosterse en
westerse muziek iets heel
nieuws.
Azzailo
„Want", zegt Yo-Yo Ma, „als je
samen zoekt naar een eigen in
terpretatie, brengt dat mensen
bij elkaar en ontstaat er nieuwe
muziek. Zo koos hij een compo
sitie uit 1557 van Azzailo, mu
ziek uit de straten van de Itali
aanse havenstad Napels, ooit
een laatste schakel in de Zijde
route. En met de vraag wat er
met die muziek zou kunnen ge
beuren als die wordt opgepikt
door de musici uit al die landen,
gingen ze aan het werk. Het is
een schitterend voorbeeld van
hoe de dansmuziek uit de re
naissance de basis vormt voor
een rijke reeks van improvisa
ties door niet-westerse musici,
die samen toewerken naar een
feestelijke climax."
En zo speelt Yo-Yo Ma met zijn
Zijderoute Ensemble straks in
het Amsterdamse Concertge
bouw. Een ensemble dat kan en
zelfs moet bestaan omdat, zoals
een van de musici uit Ran het
zegt, 'de wereld steeds kleiner
wordt en de mensen ook steeds
dichter bij elkaar komen te
staan'. Of zoals Yo-Yo Ma het
zelf zegt: 'De hoogste tijd dat we
onze buren eens leren kennen'.
Geen overbodige luxe. Nog niet
zo lang geleden was muziek in
Afghanistan verboden en wer
den eeuwenoude boeddhabeel
den opgeblazen.
Na Amsterdam gaat Yo-Yo Ma
met het door hem geïnitieerde
festival nog naar België, Japan,
Amerika, Frankrijk, Duitsland
en Italië. Natuurlijk zou hij ook
graag optreden in de landen van
de Zijderoute en vooral die ge
bieden die cle laatste manden
volop in het nieuws staan. Juist
daar.
„Want als je samen muziek
maakt wordt alles anders. Dat
moet je wel naar elkaar luiste
ren en dan leer je elkaar aanvoe
len."
Hans Visser
Zijderoute Festival: van 25 januari
t/m 3 februari. Amsterdam, Con
certgebouw en Tropentheater.
Mijn moeder had een oude
piano, ooit door haar ou
ders met stuivers en dubbeltjes
bij elkaar gespaard. Hij stond in
de huiskamer van mijn oma en
als ze daar later voor mij salon-
muziek begon spelen die ze zelf
zo ontzettend mooi vond, zoals
het 'Bloemenlied' en 'Gebet ei-
ner Jungfrau', zweefde er door
de kamer een geur van weemoed
en geluk.
Ze zou ook beslist blij zijn ge
weest met de cd In naam van
Oranje, volgespeeld door de
pianisten Tamara Rumiantsev
en Jeroen van Veen. Twee jaar
geleden gingen voor hen de ko
ninklijke archieven open en
mochten zij een keuze maken uit
de duizenden werkjes die sinds
koning Willem III voor de Oran
jes zijn geschreven. Ze verza
melden louter feestmuziek en
zetten een aantal daarvan nu op
een cd. Muziek die nooit eerder
buiten de hofkringen klonk.
Een cd vol premières dus. Een
lekker zoet geurend boeket ro
mantische salonmuziek: ferme
marsen, flamboyante polonai
ses, robuuste polka's en zweven
de walsen. Zowel solo als
vierhandig.
Er zijn zelfs twee walsen bij van
de keizer in dat genre: Johann
Strauss jr.: 'Valse de la Reine de
Pays Bas'en de schitterende
'Wilhelmina Walzer', die hij
schreef voor het huwelijk van
koningin Wilhelmina en prins
Hendrik.'En de andere toon
dichters? Totaal vergeten. Zo
opent de cd met een speelse fan
tasie over 'In naam van Oranje'
van H. Lutmers. En H. Tal
schreef het beeldschone andan
tino 'Het huwelijksbootje'. De
cd eindigt met de vandaag toe
passelijke 'Huwelijks Feest-
marsch' van A. W. Rijp. Alles bij
elkaar is dat een leuk, feestelijk
geheel.
Niet in de laatste plaats door de
opgewekte uitvoering, die de
veilige huiskamer van mijn oma
doet opdoemen, met een piano
zo oud als deze muziek en met de
pan met stoofpeertjes op de ka
chel. Er is maar weinig nodig
voor geluk.
Hans Visser
In naam van Oranje, door Ru
miantsev en Jeroen van Veen, piano.
Momu 15002. Tijd: 74.04.
Het was puur toeval, zegt Sam
Bogaerts, dat het uitbrengen
van Lumumba-bah! samenviel
met de presentatie van het on
derzoek. „Wij wisten daar niks
van toen we met de voorstelling
begonnen, maar praktisch was
het wel. Veel materiaal konden
we zo uit de kranten overnemen,
zoals een interview met de voor
malige secretaresse van Lu
mumba."
Bogaerts hoefde niet lang na te
"denken toen hij door Lavern
werd gevraagd mee te doen.
„Misschien dertig seconden.
Nadine en ik putten uit dezelfde
bron: de betrokkenheid van on
ze vaders. Voor haar vader, ac
tief in de radicale zwarte bewe
ging, was Lumumba een .held.
Mijn vader zag het niet in 'm zit
ten. Een goeie man hoor, maar
hij had het niet zo op negers. De
angst voor het vreemde, meer
was het niet. Ikzelf vond toen,
als elfjarige, negers wel cool,
mooi. Ik las artikelen over de
dood van Lumumba en dacht:
daar klopt iets niet.
Scène uit Lumumba-bah! van de Amerikaanse - in Amsterdam woonachti
ge - theatermaakster Nadine Lavern en de Belg Sam Bogaerts.
foto Jean van Lingen/GPD
Patrice Lumumba was zomer
1960 de eerste wettelijk ge
kozen premier van Congo, het
land dat vorige week door een
gigantische vulkaanuitbarsting
werd getroffen. Veel tijd om
werk van zijn eervolle baan te
maken kreeg de zwarte leider
niet. In één van zijn eerste da
den, het voorlezen van de onaf
hankelijkheidsverklaring,
waagde hij het de gruweldaden
van voormalig kolonisator Bel
gië aan te stippen. Koning Bou-
dewijn was not amused. Binnen
zes maanden werd Lumumba
op gruwelijke wijze geliqui
deerd. Ruim veertig jaar latei-
krijgt hij alsnog een passend
eerbetoon in de voorstelling Lu
mumba-bah! van de Ameri
kaanse, maar al jaren in
Amsterdam werkende theater
maakster Nadine Lavern en de
Belg Sam Bogaerts.
Een beter tijdstip om de voor
stelling uit te brengen hadden
de twee niet kunnen verzinnen.
Dit najaar publiceerde een on
derzoekscommissie het eind
rapport over de vermeende be
trokkenheid van België en de
Verenigde Staten bij de moord
op Lumumba. Conclusie: beide
landen hebben bepaald geen
schone handen, maar het is
moeilijk om directe schuldigen
aan te wijzen. Binnenkort de
batteert het Belgische parle
ment over eventuele politieke
consequenties van het werk van
de onderzoekscommissie.
- Hebt u zich bij de voorstelling
aan de feiten gehouden
„We hebben de feiten als basis
gebruikt, maar vervolgens bij
het schrijven onze fantasie de
vrije loop gelaten. Aan het slot
van de voorstelling beschrijf ik
bijvoorbeeld de laatste minuten
van Lumumba. Nadat diverse
ledematen waren weggehaald,
werd hij door zijn moordenaars
in een vat vol zuur gegooid. In
een puur fictieve monoloog pro
beer ik vertellen wat er die mi
nuten door hem heen moet zijn
gegaan. Ander voorbeeld: de
onafhankelijkheidsverklaring
las Lumumba op droge, diplo
matieke toon voor. Als theater
maker heb ik daar wat meer
emotie aan toegevoegd."
- Bent u tevreden met het rap
port van de onderzoekscommis
sie
„Ik wel, maar Nadine vindt het
niet ver genoeg gaan. Zij wil dat
er echte schuldigen worden
aangewezen. Ach, het zal er
vooral van afhangen wat er
straks in het parlement gebeurt.
We zullen als Belgen toch op z'n
minst onze verontschuldigin
gen aan Congo moeten aanbie
den, misschien gepaard met een
som geld. Anderzijds: hoeveel
geld je ook biedt, het is nooit ge
noeg om het leed goed te ma
ken."
- Is de kwestie-Lumumba net
zo'n open wond voor de Belgen
als Srebrenica voor ons?
„Het is maar een kleine minder
heid die zich er druk over
maakt. De meeste Belgen gelo
ven het wel, zijn er totaal niet
mee bezig."
- Heeft het Belgische konings
huis al een kaartje voor Lu
mumba-bah! gereserveerd
„De voorstelling is in België nog
niet te zien geweest. Als het zo
ver is, zal ik onze prins Laurent
zeker persoonlijk uitnodigen.
Het zal hem vast en zeker inte
resseren."
Martin Hendriksma
Lumumba-bah! is te zien (selectie): 1
feb. Den Haag, Theater a/h Spui; 8
en 9 feb. Antwerpen, Monty; 15 en 16
feb. Brussel, De Bottelarij30 maart
Brugge, De Werf; 5 en 6 april Rotter
dam, Lantaren/Het Venster.
De musical 'Grace' kende in Nederland
geen droomstart. Toch gelooft Seth
Gaaikema dat deze show, waarvoor hij het
verhaal schreef, een kans maakt op Broad
way. Vrijdagavond zag hij hoe de drie Ne
derlandse hoofdrolspelers in de New- York-
se Carnegie Hall een kwartier lang de show
stalen in een verder volledig Amerikaans
programma rond Cy Coleman, de compo
nistvan 'Grace'. „Ze maakten een knaller",
aldus Gaaikema.
De 72-jarige Coleman is in Amerika met zijn
hits voor Streisand en Sinatra en het creëren
van musicals als 'Sweet Charity'. 'Barnum',
City of angels' en 'The life', een levende le
gende. Vrijdag zetten een stoet van solisten
en de 99 musici tellende New York Pops, on
der leiding van de al even legendarische di
rigent Skitch Henderson en met arrange
menten van Don Sebesky, Coleman
uitgebreid in het zonnetje. En daarbij hoor
de volgens de componist zelf beslist ook zijn
jongste werk: 'Grace'.
Joke de Kruijf, Ernst Daniel Smid en Rob
van de Meeberg, de hoofdrolspelers in deze
voorstelling over het leven van de actrice
Grace Kelly, die door te trouwen met Rai
nier van Monaco prinses Gracia werd, wa
ren daarom even naar New York gevlogen.
..Ze zongen in het Nederlands", vertelt
Gaaikema. „Vandaar dat de beide songs
werden ingeleid door Rob van de Meeberg,
in de rol van de filmmaker Alfred Hitch
cock, de rol die hij ook in de musical speelt."
„We hadden daarvoor samen een soort con
ference geschreven. Dat optreden leek me
voor hem wel erg griezelig, want hij had
's middags slechts vijf minuten repetitietijd
gehad. Maar zijn opkomst die avond leek
voor het publiek alsof Hitchcock uit zijn
graf was herrezen. Hij stelde zich voor aan
het publiek, direct en ongecompliceerd en
maakte een paar grappen. Bij voorbeeld
over Monaco, 'toch eigenlijk niet groter dan
een zwembad'."
„Rob kreeg van de vierduizend bezoekers
lach op lach en leidde vervolgens Ernst in
die dan zingt dat er kennelijk op zijn familie
een vloek rust die maakt dat niemand ge
lukkig kan worden. Dan merk je gewoon dat
hij uit de opera komt, want zonder dat het
publiek er een woord van verstond voelde
iedereen na die uitleg wat hij zong."
Joke de Kruijf zong in New York haar grote
solo uit 'Grace': 'Volg je hart'. „Rob leidde
haar in met het verhaal dat ze haar kinderen
altijd voorhield: probeer jezelf te zijn, wat
er ook gebeurt, zelfs al veroorzaak je schan
dalen. En hij voegde daar toen aan toe: 'En
dat hebben ze gedaan'. Weer een enorme
lach."
„De opkomst van Joke was daarna heel bij
zonder. Grace Kelly, een Amerikaanse van
oorsprong, is daar natuurlijk veel bekender
dan bij ons. Ze had wat de Amerikanen
'class' noemen. En in haar prinsessenjurk
die ze speciaal voor dit optreden had ge
kocht, werd die 'class' door het publiek ook
bij Joke meteen herkend. En toen bleek ze
ook nog zo'n mooie stem te hebben."
Gaaikema erkent met al zijn theatererva
ring bang te zijn geweest. „Je vraagt je toch
af: blijft dat nummer van mij hier 'staan'.
Maar toen ze begon te zingen en ik de reactie
van het publiek merkte, bleek het te staan
als een huis. Juichen en joelen, ze moest
tweemaal terugkomen. Ik was ontzettend
blij en ontroerd toen ik besefte dat ze die
tekst van mij daar in het Nederlands zong.
Dat moment pakken ze me nooit meer af."
En Cy Coleman? „Die heeft het gevoel dat
hij met 'Grace' in zijn werk een nieuwe weg
is ingeslagen, dat hij een nieuw en meer
emotioneel geluid heeft gevonden. Hij zei
dat ook na afloop in een interview voor
CNN. Hij begon meteen over Nederland te
vertellen. Dat die songs in dat programma
zaten schijnt hier nog heel bijzonder te zijn,
want in Carnegie Hall hoor je eigenlijk al
leen werk dat op de een of andere manier al
klassiek is geworden."
Een mooi succes voor een musical die met
nogal wat strubbelingen begon en bepaald
geen mooie recensies kreeg. „Natuurlijk,
het was een eerste versie, die nog vol fouten
zat. Dat is nu eenmaal het nadeel van Ne
derland: het is zo klein. In Amerika staat
zo'n show eerst honderd keer in Toronto en
dan nog honderd keer in Boston. En pas dan
krijg je de première op Broadway. Maar bij
ons kan dat niet, dan moet het altijd meteen
goed zijn. Maar we hebben al zo veel veran
derd dat je de show niet meer terugkent."
Al ver voor de première kondigde producent
Bert Maas aan dat hij eraan dacht 'Grace' te
zijner tijd op Broadway te brengen. Gaaike
ma sluit na de reacties van vrijdag niet uit
dat er inderdaad een Amerikaanse 'Grace'
komt. „Ik heb altijd teksten uit het Engels
naar het Nederlands vertaald, maar dan
word ik voor het eerst in het Engels ver
taald."
Maar eerst mag hij gaan luisteren naar de
Franse vertaling van zijn 'Kuifje', de musi
cal, die vorig jaar zo'n succes was in Ant
werpen. „De voorstelling gaat nu naar
Charleroi en Genève en er wordt onderhan
deld met een producent voor Londen. Het is
alsof ik ben begonnen aan een tweede carri
ère als musicalschrijver. Het schrijven van
zo'n voorstelling is zo moeilijk, maar wat is
het mooi als je samen met liefde en vriend
schap iets moois kunt maken."
Er treden de komende weken meer Neder
landers op in Camegie Hall. Binnenkort
staan daar het Koninklijk Concertgebouw
orkest onder leiding van Riccardo Chailly,
Hans Vonk dirigeert daar vervolgens 'zijn'
Saint Louis Symphony Orchestra en daarna
volgt het Nederlands Studentenorkest met
dirigent Lawrence Renes.
Hans Visser
Seth Gaaikema: „Het is alsof ik ben begonnen aan een tweede carrière als musicalschrijver."
foto Rob Keeris/GPD
