Gevormd door Vietnam en Reagan
PZC
Timmeren is aan apen niet besteed
De Correcties van Jonathan Franzen
Haar in het putje is
goed voor twee sterren
Joost
Zwagerman
Fabelboek van
Kader Abdolah
donderdag 24 januari 2002
oem snelde het boek vooruit. Al voor het verschijnen had de 'inner circle' van de Amerikaanse literatuur De
Correcties van Jonathan Franzen bestempeld als de grote roman van 2001. Tot hij zich denigrerend uitliet over
Oprah Winfrey, die het boek juist zo goed vond. „Het ongelukkige effect van de rel rond Oprah en mij is dat de kloof
die ik met De Correcties hoopte te verkleinen juist groter is geworden, de kloof tussen literaire romans en onderhoudende
romans."
Jonathan Franzen: „De elfde september wordt pas interessant in de literatuur van over twintig jaar." foto Bram Budel/GPD
Hij zucht, neemt een aanloop
en kiest dan voor een lange
omweg. „Mijn vader", vertelt
Jonathan Franzen (1959) over
de ontvankelijke periode in zijn
leven, de jaren dat zijn karakter
werd gevormd, de tijd waarvoor
het Engels de mooie, maar on
vertaalbare term 'the formative
years' kent - „mijn vader was
extreem pacifistisch. Hij was
één van de weinigen in die tijd,
de jaren zestig. In de hele buurt
van de relatief conservatieve
stad in de 'Midwest' van Ameri
ka waar ik opgroeide, was er
geen groter pacifist te vinden
dan mijn vader. Mijn ouders wa
ren helemaal niet liberaal, maar
ze waren uitgesproken tegen de
oorlog in Vietnam. Ik herinner
me levendig de discussies, ik zie
nog de televisieverslagen van
Dan Rather vanuit Saigon. Mijn
vader had zo'n afgrondelijke
hekel aan president Nixon dat
hij dag en nacht klaarstond om
mijn jongste broer, die in de
leeftijd zat dat hij opgeroepen
kon worden voor het leger, naar
Canada te brengen om aan de
dienstplicht te ontkomen."
Vormend waren ook de jaren die
Franzen in Duitsland woonde.
Berlijn, 1981 en 1982.Reagan
en de Koude Oorlog, die hele
maal niet zo koud voelde. De
dreiging van een nucleaire oor
log was bijna tastbaar. Ik zag in
mijn nachtmerries de zoge
naamde 'tactische kernwapens'
zo op de stad neerdalen. Van een
afstand, vanuit Europa, ver
keerde ik in wanhoop over het
politieke proces in Amerika. Ik
had altijd aangenomen - voor
zover ik daar überhaupt ge
dachten over had - dat ik oud
zou worden. Die dagen dacht ik
echt dat ik jong zou sterven. De
dreiging en de angst waren zo
reëel."
„Het was overigens een kwestie
van een paar jaar leeftijdsver
schil of je gevoel lag heel anders.
Wie in 1981 van de universiteit
kwam, had nog idealen met
wortels in de jaren zestig. De ge
neratie van 1983 ging met de bul
in de hand een aanvullende be
leggingscursus volgen."
11 september
De aanleiding voor deze bespie
gelingen zijn de gebeurtenissen
op 11 september vorig jaar en de
vraag hoe ze straks een plek
gaan krijgen in de Amerikaanse
literatuur. Hij wil maar zeggen:
het gaat nog lang duren voor
daar een zinnig literair woord
over te schrijven valt. De gene
ratie die het gaat verwoorden,
moet nog schrijver worden.
Jonathan Franzen liep op het
moment van de aanslagen in
New York rond met een voldaan
gevoel. Hij had ruim negen jaar
in afzondering gewerkt aan zijn
derde roman. Het boek, De Cor
recties, was die zaterdag be
sproken in de New York Times
en zondag op de bestsellerlijst
terechtgekomen. De roem was
het boek vooruitgesneld. De in
ner circle van literair Amerika
had het boek al in drukproef ge
lezen en herkend als The Great
American Novel van 2001. Maar
na dinsdagochtend 11 septem
ber had niemand het nog over
boeken.
„Mijn agent belde op. Hij besef
te hoe bizar de situatie was,
maar ook een schrijver kan
moeilijk gaan klagen dat hij nog
in leven is na zo'n historische
calamiteit. Het was genoeg dat
enkele mensen begrip hadden
voor de situatie waarin mijn
boek en ik zich bevonden. Na
derhand was ik alleen maar blij
dat het boek vlak voor en niet na
vlak na de ramp verscheen. Ach,
er waren ook mensen met
trouwplannen later die week.
Hoe moeten die zich gevoeld
hebben? En ik was solidair met
mijn collega's die op het punt
stonden boeken af te ronden die
in New York spelenJay Mclner-
ney bijvoorbeeld. Don DeLillo
moest nog veertig pagina's van
een roman die op Manhattan
speelt."
Franzen verwacht dus niet dat
'11 september' snel een weg
vindt naar de Amerikaanse ro
man. Terwijl juist Amerikaanse
schrijvers snel actuele gebeur
tenissen een plek in hun boeken
plegen te geven. Zo komt het fa
tale vliegtuigongeluk van John
F. Kennedy jr. al voor in de nieu
we romans van John Updike en
John Irving. Maar 11 september
is natuurlijk een ramp van to
taal andere omvang.
„Ik ben niet meer erg geïnteres
seerd in hoe schrijvers dit soort
rampen gebruiken in hun boe
ken. Ik zie fictie niet langer als
een interpretatiemodel voor ac
tuele gebeurtenissen. Ik wil wel
schrijven over de wereld zoals ik
die waarneem, maar echt actu
eel zijn, lukt je toch niet. Tussen
het inleveren van een manu
script en het uitbrengen van een
boek zit anderhalf jaar. Zelf zat
ik met het probleem dat ik voor
voelde dat de beurzen omlaag
zouden gaan. De titel van mijn
boek verwijst daar rechtstreeks
naar. Het gevaar was dat de gro
te beurscorrectie net te vroeg
zou komen. Maar dat viel mee."
„Bovendien - en dit is veel be
langrijker - moet een ramp, van
welke omvang ook, eerst ver
werkt worden. Eerst echt diepe
indruk maken, zeg maar. De elf
de september wordt pas interes
sant in de literatuur van over
twintig jaar. Dat bedoel ik met
'the formative years'."
„Het duurde toch ook minstens
twintig jaar voor iemand met
een boek kwam waar de moord
op John F. Kennedy op zinvolle
wijze in verwerkt was. Voor Don
DeLillo was de moord op JFK in
1963 zo'n vormend moment. Ik
was toen nog te jong. Mijn we
reldbeeld ligt vast en zal niet
meer radicaal veranderen. Ik
ben gevormd door Vietnam, Wa
tergate, de Koude Oorlog en
Reagan. Dit komt, op de een of
andere wijze, in mijn werk tot
uiting."
De Correcties is met ruim vijf
honderd dichtbedrukte, grote
bladzijden een dik boek. „Het
zijn dan ook feitelijk vijf ro
mans", lachtFranzen. Hij begon
begin jaren negentig aan 'een
grote, sociale roman in de tradi
tie van Underworld (van Don
DeLillo), Tom Wolfe en William
Gaddis' J.R. Veel plots, veel ver
halen, veel actualiteit, veel
maatschappijkritiek. Maar het
wilde niet vlotten. Tot hij Chip
bedacht. „Lid van een groep
mensen zoals ik ze om me heen
veel zag. Een mislukkeling."
Maar Chip ging pas echt leven
toen Franzen hem met 'een on
mogelijk traditioneel ouder
paar' opzadelde. Franzen liet de
ouders een cruise maken. Een
hoofdstuk bedoeld als inter
mezzo van zo'n twintig bladzij
den. Het werden er meer dan
honderd. „En vooral schokkend
beter dan alles wat ik dan toe
had geschreven. Ik heb toen nog
geprobeerd de andere hoofd
stukken naar dat niveau te til
len." Hij gooide na een aantal
pogingen alles weg en begon op
nieuw.
Chip is in De Correcties de jong
ste zoon van Enid en Alfred
Lambert. Hun andere kinderen
zijn Denise, een vrijgevochten
meid die ongelukkig is in zowel
het leven als de liefde, en Gary,
een yup die zo materialistisch is
dat hij nergens nog van kan ge
nieten. „Ik besloot vijf korte ro
mans te schrijven, rond ieder
van hen één. Vervolgens heb ik
een manier gevonden om ze met
elkaar te verweven.
Aldus ontstond eigenlijk alsnog
die 'grote, sociale roman met
veel plots, veel verhalen, veel
actualiteit en veel maatschap
pijkritiek'. De Correcties is een
met brede visie en met mededo
gen voor de personages geschre
ven analyse van Amerika in de
jaren negentig. Maar de roman
was amper weer terug in de be
langstelling, toen het in de we
ken na 11 september toch weer
over boeken mocht gaan,of
Franzen veroorzaakte een rel.
Onbedoeld, zegt hij.
Oprah
De invloedrijke talkshow-host
Oprah Winfrey koos de roman
als boek van de maand voor
haar boekenclub. Financieel erg
aanlokkelijk, want een boek
van de maand haalt moeiteloos
een extra oplage van een half
miljoen exemplaren. Maar
Franzen liet zich denigrerend
uit over Oprah's boekenclub.
Nog altijd weegt en herneemt
hij zijn woorden als het over de
kwestie gaat. „Ik ben alleen in
goede boeken geïnteresseerd. Ik
geloof in de roman, niet in de li
teratuur. Het ongelukkige effect
van de rel rond Oprah en mij is
dat de kloof die ik met De Cor
recties hoopte te verkleinen
juist groter is geworden, de
kloof tussen literaire romans en
onderhoudende romans. Ik
maakte de opmerking dat ik me
zelf zag als schrijver in de lite
raire traditie van Proust en
Faulkner. Daardoor leek het
alsof ik neerkeek op onderhou
dende romans. Maar ik zei er
achteraan dat ik net zo veel ge
niet van en waarde hecht aan
onderhoudende boeken. Dui
zend keer liever Raymond
Chandler dan Michael Ondaat-
je. Maar het tweede deel van de
opmerking heeft niemand ge
hoord. Helaas."
Het gedoe heeft de verkoop van
De Correcties overigens be
paald niet geschaad. Vervolgens
kreeg Franzen ook nog eens de
National Book Award toege
kend. „Mensen gingen zich af
vragen wat er toch met dat boek
aan de hand is en de mond-tot-
mondreclame begon. Mogelijk
dat het boek daardoor in het pu
blieke debat bleef. Mogelijk. Ik
ben voorzichtig geworden in dit
soort zaken. We zullen het niet
weten."
Theo Hakkert
Jonathan Franzen: De Correcties.
Roman - Vertaling: Marian Lameris,
Gercla Baardman en Hubb Groenen-
berg. Uitgeverij Prometheus, 503
pag., €26,50.
Maak kennis met Siem en
Justus Merkelbach. Oom
en neef, hoofdpersonen van Zes
sterren, de nieuwe roman van
Joost Zwagerman. Oom Siem
was hoofdredacteur van Goede
morgen, een tijdschrift vol oor
delende beschrijvingen van Ne
derlandse hotels. Neef Justus
werkte ook voor het blad. Oom
en neef reisden stad en land af
om in hotels, pensions en loge
menten te overnachten en daar
in Goedemorgen verslag van te
doen. Dit alles is verleden tijd,
want aan het begin van de ro
man is Siem Merkelbach dood.
Zelfmoord, zo blijkt al snel.
Neef Justus, nu hoofdredacteur
van het hotelblad, kijkt in Zes
sterren terug op het leven van
zijn oom en op hun samenwer
king voor Goedemorgen.
Meer is het niet en meer wordt
het ook niet. Joost mag weten
wat Zwagerman heeft gezien in
dit idee. Justus Merkelbach
heeft zijn hele leven meer opge
keken tegen oom Siem dan te
gen zijn vader. Een oom als
plaatsvervangende vader. Na de
zelfmoord vraagt Justus zich af
of hij signalen heeft gemist,
maar met een knipoog naar een
romantitel van Gabriel Garcia
Marquez stelt hij vast dat het
'een onaangekondigde dood'
was. Justus bezoekt een tijdlang
een psycholoog, maar dat
brengt hem niet echt verder.
Beetje bij beetje wordt duidelijk
dat de mogelijke reden voor de
zelfmoord van Siem Merkel
bach gelegen ligt in zijn misluk
te huwelijk met 'tante TillyHet
huwelijk is kinderloos geble
ven, omdat Tilly geen kinderen
kon krijgen. Ze stond Siem sek
suele avontuurtjes toe, omdat ze
zelf geen seks meer wilde. Elke
daad confronteerde haar met
het feit dat ze onvruchtbaar
was. Zijn hotelreizen gaven
Siem ruimschoots de gelegen
heid met andere vrouwen aan te
pappen. Justus heeft hem diver
se malen uit bordelen moeten
bevrijden. Het huwelijk eindig
de toen Siem tegen Tilly's in
structies in toch een vaste vrien
din nam. Tilly trok het huis uit,
Siem trok de ultieme conclusie.
Het verhaal op zich is al niet bij -
zonder en Zwagerman heeft er
ook weinig aan gedaan om het
op een andere manier bijzonder
te maken. De zinnen lopen wel,
maar er zit geen enkele memo-
proza
Saskia van der ValkHet tiende
meisje. De hoofdpersoon van
Het tiende meisje is een jonge
wetenschapster die in de chao
tische en bedwelmende wereld
van India aanknopingspunten
zoekt om haar bestaan zin te ge
ven en op orde te krijgen. De
buutroman van Saskia van der
Valk (1960) die eerder de verha
lenbundels Nachtlichaam en
Wolfsgebroed schreef. Uitgeve
rij Veen, 254 blz., €16,50.
F. Springer. Allemaal gelogen.
Een bundeling niet eerder in
boekvorm verschenen verhalen
en voordrachten van F. Sprin
ger, pseudonym voor de diplo
maat Carel Jan Schneider, die
op 15 januari zeventig jaar
werd. Springer-kenner Lies-
beth Dolk maakte een selectie.
Onlangs verscheen Springers
rabele tussen. De structuur van
het verhaal verrast niet. Aardig
zijn alleen de twee recensies ger
wijd aan hotel Juliana in Venlo.
De heren bezochten de hotels
namelijk vooral om ze te dwin
gen tot een advertentie. Geen
advertentie, dan een slechte re
censie. Haar in het putje: twee
sterren. Alsnog een advertentie, I
dan een tweede bezoek en een
positief verhaal: vier sterren.
Het grootste probleem van Zes
sterren is Justus Merkelbach, de
verteller. Zelf heeft hij niets te
vertellen, deze neef zonder ei- j
genschappen. In een spaarzame l
alinea schrijft hij over zijn eigen I
leven als volwassene. Elders be- I
titelt hij zichzelf als 'de zijige I
neef'. Justus schrijft dat hij naar
de Rietveld Academie had ge
wild, maar zijn artistieke inte
resse blijkt verder nergens uit.
Met tal van toespelingen op lite
rair werk van onder anderen
Nabokov wekt Zwagerman de
suggestie dat Justus intellectu
eel en belezen is, maar dat blijkt
verder uit woord noch daad.
Het boek begint met een memo
van Justus over zijn idee om, te
gen Siems nadrukkelijke wens,
met Goedemorgen ook de grens
over te gaan. Te beginnen met
Frankrijk en de hotels in de
buurt van Royen, de streek waar
Gustave Flaubert leefde. Siems
favoriete boek van Flaubert is 1
Madame Bovary. De hele passa
ge rond Flaubert is er met de ha-
ren bijgesleept.
Een verrassend zwak boek van
Joost Zwagerman derhalve.
Zijn oeuvre onwaardig. Terwijl
hij met zijn gebundelde essays
en columns in respectievelijk
Pornotheek Arcadië en Land-
schap met klein vuil zo'n diepe I
indruk had gemaakt.
Theo Hakkert j
Joost Ziöagerman: Zes sterren. Ro
man - Uitgeverij De Arbeiderpers,
213 blz., €15,95.
Verzameld werk. Uitgeverij
Querido, 287 blz., €15,90.
Jaap Scholten: Reisavonturen
Bedevaartstochten. Jaap Schol
ten maakte de afgelopen tien
jaar een serie bedevaartstoch-
ten en schreef daar reisverhalen
over. Behalve als verzameling j
reisverhalen is dit boek te lezen J
als een persoonlijke mythologie
van Scholten. Scholten schreef j
eerder verhalen, twee romans en I
enkele filmscenario's. Uitgeve-
rij Contact, 206 blz., €13,95.
Joost Niemöller: Broers. Rudolf
Verburg krijgt maar geen greep
op het leven. Hij raakt in de ja-
ren zeventig stuurloos verzeild
in de Amsterdamse kunste-
naarsscene. Joost Niemöller
schreef eerder de romans De
spier, Wraak! en De therapie.
Uitgeverij De Bezige Bij, 287
blz., €18,50. Verschijningsda- j
turn: 30 januari.
Het nieuwe boek van Kader Abdolah is
geen roman, maar een persoonlijke ver
taling en bewerking van een bundel fabels
uit de rijke Indiaas-Perzische literatuur.
Kélilé en Demné is een ongeveer 3000 jaar
oud boek, dat na vele omzwervingen nu
voor de tweede keer in Nederland is beland.
Het fabelboek Kalila wa Dimna werd vol
gens een van de bestaande overleveringen
lang voor het begin van onze jaartelling op
slinkse wijze vanuit India naar Perzië ge
smokkeld, waar een eigen vertaling werd
gemaakt. Vervolgens pasten de Arabieren
de tekst aan hun leefwereld aan, en toen hun
overheersing was afgelopen ontdeden de
Perzen 'hun' boek weer van de 'Arabische
sluier'. Al in 1623 maakte iemand, op basis
van een Duitse versie, een vertaling van het
bopk in het Nederlands. Abdolah vermeldt
niet dat hij deze vertaling ook geraadpleegd
hqeftj^yteksten uit die tijd zijn ook voor au
tochtone Nederlanders nauwelijks te vol-
Kader Abdolah foto Frans Paalman/GPD
gen. 'Een oud juweel kun je niet vertalen',
verklaart Abdolah uitdagend in zijn voor
woord. Er bestaan inmiddels zo vreselijk
veel variaties op het bereisde fabelboek dat
hij gekozen heeft voor een geheel eigen ver
sie, waarin naar hij hoopt 'de geest van het
boek' doorklinkt. In zijn op, een middel
eeuws Perzisch gebaseerde, vertaling heeft
hij veel geschrapt, vooral de uitgebreide
eerbetonen van de diverse auteurs aan hun
sultans en koningen.
Volgens Abdolah heeft hij niet de schoon
heid van het origineel kunnen weergeven,
maar toch heeft hij de nieuwe tekst in mooi
helder Nederlands geschreven, met een en
kele uitglijder die al te actueel aandoet (er
gens wordt door een sultan aan dieren uit
een ander bos 'asiel verleend'). Erg heden
daags klinkt bijvoorbeeld: 'Ha Demné, zei
de leeuw. Lang niet gezien'. Elders pakt
Abdolah juist weer ouderwets fraai uit:
'Haar gezicht schitterde als de dag van de
overwinning en haar haar was zo donker en
zo lang als de nacht waarop je op je geliefde
wacht die niet komt'.
Kélilé en Demné zijn twee jakhalzen, slim
me onderdanen van sultan leeuw. Een van
hen wordt door hebzucht overmand, wat
zijn ondergang wordt, maar dan zijn we al
vele fabels verder. De constructie van het
verhaal is fantastisch. In de loop ervan wor
den om de haverklap op ingenieuze wijze
fabels en parabels ingelast die argumenten
moeten versterken, maar ook op zichzelf 'af'
zijn. Bovendien kan in zo'n ingelaste fabel,
een hekajat, nog een andere worden inge
voegd, en nog een. Heel kunstig, en het ver
veelt nooit.
Het gaat in deze fabels om oergegevens als
macht, hebzucht, verraad of trouw, en de
vaste tegenstellingen wijs-dwaas, slim-
dom, blind-ziende. Het zijn vindingrijke
verhaaltjes waarin onweerlegbare gezeg
den ('Timmeren is aan apen met besteed',
ofwel schoenmaker blijf bij je leest) afge
wisseld worden door listige kromme rede
neringen. Andere gezegden klinken minder
logisch of vertrouwd in Hollandse oren: 'In
gezelschap van een walvis de zee in gaan en
aan de lip van een gewonde giftige slang
zuigen, zijn beide fataal'.
Het tragische levensverhaal van de twee
jakhalzen Kélilé en Demné, dat zo prachtig
doorspekt is met komische, treurige of
slinkse anekdotes, beslaat nog niet de helft
van het fraai geïllustreerde boekje. Er vol
gen nog tien afzonderlijke fabels, waar en
kele pareltjes tussen zitten en een enkele
gekmakende hekajat-exercitie. Ook hier
pleidooien voor deugden als geduld, wijs
heid, verstand en dergelijke. Om met de
schildpad te spreken: 'In het leven zijn er
een paar dingen die niet blijven: de schaduw
die een wolk werpt, vriendschap met dwa
zen, liefde van vrouwen, rijkdom en een
mooi gezicht, maar de wijsheid blijft en
wortelt diep.'
Vrouwen zijn in deze klassieke fabels niet
voor wijsheid geschapen, zij zijn mooi,
overspelig en onbetrouwbaar. Wijzen en
kunstenaars zijn telkens de eerste slachtof
fers van machtsspelletjes aan het hof, wat
de uit Iran gevluchte schrijver Kader Abdo
lah aan den lijve onderwonden heeft.
Wat ook de motivatie van Abdolah moge
zijn geweest om zijn vertaling te maken, het
heeft de Nederlandse literatuur een bijzon
der fraaie aanvulling gegeven.
Margot Engelen
Kader Abdolah: Kélilé en Demné-Uitgeverij Bert
Bakker, 219 blz., €17,95.
foto Rob Keeris/GPD
Joost Zwagerman
