Robert Capa zag het drama
PZC
Compagnie in oude
en nieuwe beelden
Ook schrijverslevens hebben een prijs
27
Beslissende
momenten
VOC-jaar
Rijksmuseum
Antiquarenbeurs
in Amsterdam
donderdag 17 januari 2002
The Falling Soldier, Spanje 5 september 1936.
fotografie Robert Ca pa
obert Capa (1913-1954) wordt gezien als de man
die de beroemdste oorlogsfoto's van de vorige eeuw
heeft gemaakt. In 1936 verscheen zijn foto van een
vallende Spaanse republikeinse soldaat terwijl hij dodelijk
wordt getroffen door een kogel van de Franco-troepen. In
juni 1944 verschenen zijn wazige, korrelige foto's van het
bloedige invasiestrand Omaha Beach in Normandië. Capa
was een van de weinige overlevenden van de eerste
aanvalsgolf.
Uit een nieuw overzicht van
zijn oeuvre, samengesteld
door zijn broer Cornell en zijn
biograaf Richard Whelan, blijkt
echter dat Capa veel meer was
dan een - uitstekende - oorlogs
fotograaf. Capa fotografeerde
ook stierengevechten in Spanje
in de periode van de burgeroor
log en aansluitend het dagelijks
leven in China in de j aren dertig.
Hij bekommerde zich om de lot
gevallen van gewone soldaten
achter het front en deed verslag
van de reacties van de Franse
bevolking op de bevrijding en de
greep naar de macht van Char
les de Gaulle. Ook zijn foto's van
Berlijn in 1947 en stalinistisch
Rusland van het jaar daarna
zijn nu nog zeer sterke beelden,
gemaakt met vakmanschap,
maar vooral met gevoel voor
dramatiek.
Van de foto in Spanje is wel ge
suggereerd dat deze geposeerd
is. In dit boek wordt aange
toond, met behulp van Spaanse
archieven, dat het wel degelijk
een echte, journalistieke, 'live
drama' foto is. Het slachtoffer is
Federico Borrell Garcia.
De foto's van Omaha Beach (elf
stuks) zijn het even beroemde
als trieste restant van wat in to
taal 72 opnamen waren (Capa
had twee camera's bij zich en
kon in de hektiek geen rolletjes
verwisselen). Het slachtoffer
percentage van de eerste troe
pen op Omaha was bijna hon
derd procent. Capa wist in een
landingsboot terug te klimmen
en op een transportschip naar
Engeland te komen. Enkele
uren later zette een assistent
van het fotoblad Life in Londen
inderhaast de temperatuur van
de droogkast veel te hoog: de
meeste films smolten.
Capa, geboren in Boedapest als
Endre Friedmann, maakte
tijdens zijn beroepsleven als fo
tograaf ongeveer 70.000 opna
men, zegt zijn broer in het voor
woord van het boek. Begin jaren
negentig zijn die allemaal op
nieuw onderzocht en geordend.
Het boek bevat dan ook veel
nieuw materiaal: nog niet eer
der gepubliceerde foto's, dan
wel foto's die voor het eerst wor
den getoond als onderdeel van
de serie die Capa had gemaakt.
Het boek bevat een selectie van
937 opnamen.
Samen met een biografische
schets en foto's die collega's van
Capa maakten tijdens zijn om
zwervingen over de wereld geeft
dit boek een prachtig beeld van
de man die als geen ander posi
tieve en negatieve emotie heeft
vastgelegd op beslissende mo
menten van de wereldgeschie
denis.
Robert Capa nam deze naam in
1936 in Parijs aan, omdat er al
een andere fotograaf met zijn
achternaam in Frankrijk werk
te, én omdat hij dacht dat een
gemakkelijk in het gehoor lig
gend, internationaal klinkende
naam beter voor zijn carrière
zou zijn. Vanwege politieke ac
tiviteiten was hij in 1931 in
Hongarije tot ongewenst per-
China, 1937: de Duitse vlag op een trein met militaire adviseurs is bedoeld om Japanse vliegtuigen te misleiden.
soon verklaard. Hij vluchtte
naar Berlijn, waar hij journalis
tiek wilde studeren maar via een
bijbaantje in de donkere kamer
van een foto-agentschap de fo-
tojournalistiek in rolde. Na de
opkomst van Hitler in 1933 ver
trok hij - links en joods - naar
Frankrijk.
Zijn ster als fotograaf steeg
daarna snel en hij kreeg op
drachten in Spanje, China en de
VS. In de Tweede Wereldoorlog
trok hij mee met Amerikaanse
troepen, tot in hun landingsbo-
ten en met hun parachutespron
gen. In 1954 was hij in Vietnam,
vlak na de val van Dien Bien
Phu in mei. Tijdens een reporta
ge met troepen op patrouille
vanuit Hanoi stapte hij in het
open veld op een mijn. Hij over
leed enkele uren later.
James McGonigal
Cornell Capa and Richard Whelan:
Robert Capa, The Definitive Collec
tion - Uitgeverij Phaidon, 571 pag.,
€75,-.
"j\ /Tag Nederland nog trots zijn
IVlop de eeuwen dat het de
wereldzeeën beheerste? Tijdens
de vele tentoonstellingen die dit
jaar terugblikken op de oprich
ting van de Verenigde Oost-In
dische Compagnie (VOC) in
1602 wordt de rol van ons land
als koloniale grootmacht in vol
le glorie belicht. Maar richten
de schijnwerpers zich ook op
bijna vier eeuwen schaduwzij
den?
De VOC was onze eerste multi
national, maar kon haar positie
alleen handhaven dankzij on
derdrukking van de lokale be
volking. Dat het leven van onze
voorouders overzee ondanks de
vergaarde rijkdommen echter
ook geen pretje was, zou in deze
tijd van politiek-correcte
schaamte over ons verleden al
licht worden vergeten: velen
stierven voortijdig, de dood
maakte geen onderscheid naar
huidskleur.
Het Rijksmuseum in Amster
dam neemt als Nationale Schat
kamer het voortouw met ten
toonstellingen die de expansie
en teloorgang van Nederland
als wereldmacht zonder de na
tionalistische ballast uit het
verleden voor het eerst als to
taalpakket tonen. Het museum
belooft het VOC-programma in
oktober groots af te sluiten met
de expositie 'De Nederlandse
ontmoeting met Azië, 1600 -
1950', een titel die typerend is
voor de huidige 'neutrale' in
valshoek van historici en kunst
historici.
De geschiedenis van de in 1800
opgeheven VOC zal worden toe
gelicht aan de hand van meubi
lair, godenbeelden, wapens,
schilderijen, scheepsmodellen,
getuigenissen van slavenhan
del, maar het slotakkoord kan
heden ten dage niet anders dan
de dekolonisatie van Indonesië
zijn. Een voordeel van deze eeu
wen overspannende moderne
benadering is dat bovendien het
vroege lokale verzet tegen de
Nederlandse overheersing aan
dacht zal krijgen. Dat begon
vanaf 1910 langzaam te groeien,
met de hardhandige pacificatie
van Atjeh door generaal Van
Heutsz in de jaren daarvoor als
vruchtbare voedingsbodem.
De tentoonstelling 'Foto's uit
Verre Landen' waarmee het
Rijksmuseum het herdenkings
jaar opent, is een duo-presenta
tie. In de afdeling Nederlandse
geschiedenis worden heden
daagse foto's van Ferry André
de la Porte getoond. Hij trok
vanaf 1994 met zijn camera
langs de vaak zwaar vervallen
grafstenen en praalgraven die
getuigen van de vroege dood
van Nederlanders die voor de
VOC werkten op de Kust van
Coromandel, de naam van de
oostkust van India in vroeger
tijden.
Het andere deel bestaat uit ruim
honderd 'koloniale' foto's die
vanaf de uitvinding van de foto
grafie in de eerste helft van de
negentiende eeuw in India,
Suriname, Mauritius en het
voormalige Nederlands-Indië
werden gemaakt. Het
Rijksprentenkabinet toont
hoogtepunten die Mattie Boom
en Hans Rooseboom, conserva
toren fotografie van het Rijks
museum, opdiepten uit de eigen
collectie en die van het Konink
lijk Instituut voor de Tropen,
het Koninklijk Instituut voor
Taal, Land en Volkenkunde, de
Koninklijke Bibliotheek en het
Wereldmuseum.
Freelancer André de la Porte
reisde naar India met zijn vrien
din, historicus Marion Peters.
Resultaat van hun reizen is het
lijvige (foto)boek In Steen Ge
schreven. Leven en Sterven van
VOC-dienaren op de Kust van
Coromandel in India. Ten zui
den van Madras ontdekten ze op
de Heilige Vogelberg een Shiva-
tempeltje waarin meer dan hon
derd namen van Nederlandse
VOC-dienaren, familieleden en
vrienden waren uitgehouwen.
De data bij de namen verduide
lijkten dat de VOC'ers die voor
de compagnie werkzaam waren
het tempeltje tussen 1662 en
1818 (de Nederlanders bleven
hun Indiase handelsposten be
mannen tot de overdracht aan
de Engelsen in 1825) als 'gasten
boek' gebruikten.
„De speurtocht naar wie die
personen waren die dit uitstapje
maakten vormde de directe
aanleiding tot dit boek", licht
Peters toe in haar 'Woord Voor
af'. Als enige bron uit de tijd zelf
kon ze te rade gaan bij Daniel
Havart, ooit ook bezoeker van
de Heilige Vogelberg, de rest
was monnikenarbeid van haar
zelf. Havart publiceerde in 1693
'Op- en Ondergang van
Cormandel' en was ook een
veelgevraagd dichter van graf
schriften die ook nu nog terug te
vinden zijn op de begraafplaat
sen van Pulicat en Masulipat-
nam. Veel grafzerken reppen
over de jeugdige leeftijd van de
overledenen, te prooi gevallen
aan tropische ziekten waar nog
geen deugdelijke medicijnen te
gen bestonden. Peters: „Het
verloop van menige ziekte moet
dan ook smartelijk en deernis
wekkend zijn geweest." Als illu
stratie citeert ze het grafschrift
van Catharina van Hartsbeek,
in 1709 op 44-jarige leeftijd ge
storven en ter aarde besteld in
Nagatpatnam: 'Een vrouw die
na veel smart/ En qualen ons be
gaf/ Rust onder desen serk;/ En
wagt het oordeel af.'
Bijzonder groot was ook de zui
gelingen- en kindersterfte, Pe
ters heeft er een aantal treurige
voorbeelden van ontdekt. Es
ther Topander had op haar 25ste
jaar zeven kinderen gebaard
toen ze in 1780 in haar laatste
kraambed het leven liet, een
jaar na haar dood was nog maar
één van deze kinderen in leven.
Anthonia Nilo had negen kinde
ren gebaard toen ze in 1709 op
32-jarige leeftijd in het kraam
bed stierf, een jaar na haar dood
leefden er nog drie. Twee zoon
tjes van Adriana Appels kwa
men om bij een schipbreuk op
weg naar Nederland, een doch
tertje stierf aan de pokken,
Adriana zelf legde het vermoei
de hoofd op 28-jarige leeftijd in
1743 in de schoot na het baren
van in totaal acht kinderen. An
dré de la Porte en Peters hopen
dat boek en tentoonstelling een
aanzet zullen vormen tot een
reddingsoperatie van het Ne
derlandse erfgoed in India.
De tentoonstelling in het
Rijksprentenkabinet is heel an
ders van sfeer en toont louter de
zonzijde van het koloniale leven
en de schoonheid van de monu
menten. Isidore van Kinsbergen
maakte in de tweede helft van
de negentiende eeuw honderden
gedetailleerde foto's van tem
pelcomplexen ten behoeve van
wetenschappelijk onderzoek.
Zijn foto's van de tempel Boro-
boedoer werden tussen 1873 -
1876 uitgegeven in een monu
mentale pil. Het duo Woodbury
Page dreef tientallen jaren
een commerciële studio op Java
en legde de tempel die ook toen
al een toeristische trekpleister
was, in 1870 vast vanaf een lom
merrijke toegangsweg. Op een
foto van C.J. Kleingrothe uit
circa 1895 zitten zeven besnorde
heren in witte tropenpakken
met zelfverzekerde blikken
achter een theetafel in een grote
tuin op Sumatra, een mooiere il
lustratie van de oorzaak waar
om de lokale bevolking de arro
gantie van de machthebbers al
gauw niet langer zou pikken is
niet denkbaar.
De antropoloog Roland Bona
parte, nazaat van Napoleon, is
aanwezig met het album 'Les
habitants de Suriname a Am
sterdam' uit 1883, waarvoor hij
foto's van Surinamers liet ma
ken door F.C. Hisgen uit Am
sterdam. Bonaparte viste zijn
'onderwerpen' op tijdens de In
ternationale Koloniale en Uit
voerhandel Tentoonstelling die
dat jaar achter het Rijksmuse
um werd gehouden.
Frangoise Ledeboer
De duo-expositie 'Foto's uit Verre
Landen' in het Rijksmuseum (Stad
houderskade 42, Amsterdam) duurt
tot en met 7 april. Geopend dage
lijks van 10.00 tot 17.00 uur.
Publicatie: Ferry André de la Porte
en Marion Peters - In Steen Geschre
ven - Uitgeverij Bas Lubberhuizen,
284 pag., €37,50.
Dat op de Europese Antiquaren Beurs al
leen peperdure eeuwenoude boeken te
koop zijn, is een hardnekkig misverstand.
Het aanbod beslaat vele eeuwen en vele
prijsklassen en zelfs popliefhebbers kunnen
er tegenwoordig hun hart ophalen. Eric
Schneyderberg van Aenigma Books
Prints uit Amsterdam presenteert op de ko
mende beurs als hoogtepunt uit zijn voor
raad poparchivalia voor 3400 euro een inge
lijste ansichtkaart met handtekeningen van
The Beatles. Het wereldberoemde viertal
signeerde de kaart met foto van de vergeten
Zweedse groep The Prickles tijdens een
tournee door Zweden in 1963.
De 23ste beurs wordt van vrijdag tot en met
zondag gehouden in het RAI Congres Cen
trum. Bijna drie kwart van de veertig deel
nemers komt uit Nederland, daarnaast rei
zen antiquaren uit Duitsland, Engeland,
Italië, Zwitserland, Frankrijk en België
naar Amsterdam af. Dat er alleen antiqua
ren uit Europa present zijn, betekent overi
gens niet dat ook hun klantenkring zich tot
'het Europese continent beperkt.
„De beurscatalogus wordt niet voor niets in
het Engels uitgegeven", zegt Ruth de Leeuw
van Weenen van A. Asher Co uit IJ muiden
tijdens de voorbezichtiging. „Antiquaren
onderhouden contacten over de hele we
reld. We waren natuurlijk benieuwd naar de
effecten van 11 september, maar vlak na de
aanslag deed een Amerikaan via internet bij
ons alweer een aankoop die we zoals gebrui
kelijk per post verstuurden- Mede dankzij
de gemakken van internet hebben we de af-
gelopen maanden dan ook geen last gehad
van een dip."
Als neusje van de zalm voor Nederlandse
kopers neemt De Leeuw van Weenen een
zeldzame eerste editie gebundelde toneel
stukken van Gerbrand Adriaensz. Bredero
uit 1619 mee, waaronderzijn meest bekende
'Klucht van de Koe'. Zeldzaam onder het
aanbod van Asher is ook het notitieboekje
met een omslag van haaienhuid dat de
Delftse 'kamer' van de Verenigde Oostindi-
sche Compagnie rond 1780 als relatiege
schenk liet maken. Het luxe boekje is voor
zien van zilverbeslag.
Antiquariaat Forum uit 't Goy-Houten
biedt een bijzondere eerste editie van het
verslag van de eerste Nederlandse wereld
reis aan. Olivier van Noort vertrok op 4 juli
1598 met twee schepen uit Rotterdam naar
de Straat van Magellaen, gevolgd door nog
twee schepen uit Amsterdam. Via de Filip
pijnen, Borneo en De Kaap keerde hij na een
zeer zware tocht op 26 augustus 1601 terug
in Rotterdam, twee schepen gingen onder
weg verloren. Zijn 'Beschryvinghe van de
Voyagie om den geheelen werelt cloot' werd
uitgegeven in het jaar van zijn terugkeer en
bevat als bijzonderheid de eerste bekende
afbeeldingen van Rio de Janeiro en Manilla:
de miljoenensteden van tegenwoordig wa
ren toen nog niet omvangrijker dan een
handvol huizen.
Piet van Winden van AioloZ uit Leiden
heeft een schoolcahier met linnen rug van
Menno ter Braak (1902-1940) uit omstreeks
1907 op de kop getikt. Het schriftje bevat
zijn allereerste schrijfoefeningen in pot
lood, tekeningen en sommetjes. AioloZ
neemt ook een collage van Karei en Mach-
teld Appel voor het huwelijk van Simon en
Reineke Vinkenoog in 1964 mee, een vrolij
ke afbeelding van het alweer sinds jaar en
dag gescheiden stel in een roeiboot.
In deze periode van euforie over het geluk
kige aanstaande huwelijk van Willem-
Alexander en Maxima is het relativerend bij
Van Winden het 'historisch kritische onder
zoek' van R. C. Bakhuizen van den Brink uit
1853 over het huwelijk van Willem de Zwij
ger met Anna van Saksen aan te treffen. De
tweede vrouw van De Zwijger (hun huwe
lijk werd in 1575 ontbonden) had een affaire
met de vader van Peter Paul Rubens. Maria
Rubens vergaf haar echtgenoot deze mis
stap en dat was maargoed ook: de beroemd
ste Vlaamse schilder uit de Gouden Eeuw
zou anders in 1577 niet geboren zijn.
Schuhmacher uit Amsterdam brengt een
beeldschone uitgave op Japans rijstpapier
van de 'Verzen van Vroeger' van Willem Els-
schot uit 1934 mee, voorzien van de handte
kening van de auteur. Het antiquariaat be
geleidt de verschijning van de nieuwe editie
van de verzamelde werken van Elsschot bo
vendien met gesigneerde eerste drukken
voor vrienden als de Vlaamse dichter Jan
van Nijlen en Jan Greshoff
Ter gelegenheid van het vijftigjarig bestaan
heeft Schumacher een catalogus uitge
bracht met een overzicht van 608 boeken in
eerste druk. Deze uitgaven bevatten op
drachten van onder anderen Aafjes, Borde-
wijk, Ter Braak, Van Deyssel, Van Duinker
ken, W. F. Hermans, Reve en Vasalis aan
collega-auteurs als Bloem, Gorter, Hey-
ermans, Roland Holst, Marsman en Mor-
riën.
Verzamelaars van topografie zullen zich in
de stand van antiquariaat Gebr. Haas uit
het Duitse Bedburg-Hau zeker in het wal
halla wanen. Haas neemt stadsplattegron
den van Amsterdam uit de periode 1572-
1844 mee, waarvan de goedkoopste (een li
thografie uit 1830) maar 55 euro kost. Fokas
Holthuis uit Bemmel biedt onder meer een
zeer fraai, erotisch ex libris van S. L. Hartz
voor Lodewijk van Deyssel (1864-1952) uit
1935 aan. Het dankwoord van de toen al be
jaarde auteur aan Hartz was kostelijk: 'Het
is omdat mijn geestesleven sinds 1890 door
verschillende phasen en tijdperken is ge
groeid en zich heeft ontwikkeld, dat ik geen
gevolg zal kunnen geven aan uw voorstel de
gezonden afbeeldingen te hechten in juist
door mij gelezen boeken. Zij lijken mij min
der te passen in, bij voorbeeld, Thomas a
Kempis' Navolging van Christus'.
Onder de vele schatten die op de beurs een
blik achter de schermen van Nederlandse
schrijverslevens geven zijn bij Holthuis ook
drie brieven van Ida Gerhardt aan een zeke
re Adri uit 1950 en 1951. De zwaarmoedige
dichteres verrast in een van deze brieven
met een luchtig slot: 'Ps. ik kreeg een thee
pot, die zichzelf warm houdt! Straks gaat
hij ook vanzelf schenken, 's Nachts droom
de ik van een rood potlood, dat vanzelf cor
rigeerde.'
Frangoise Ledeboer
De 23ste Europese Antiquaren Beurs (Rai Con
gres Centrum, Amsterdamheeft plaats op 18,19
en 20 januari. De openingstijden zijn op 18 janua
ri van 16.00 tot 21.00 uur en op 19 en 20 januari
van 11.00 tot 18.00 uur.
In rots uitgehouwen Shiva-tempel in India met namen van VOC-dienaren.
foto Ferry André de la Porte/GPD
