Zelfs de bosgeesten ruziën
Twee maal twee is vijf
Paul van Vliet begint aan een nieuw leven
Tanghe brengt
Shakespeare
't Barre Land
presenteert
Dostojevski
In de jaren zeventig van de vo
rige eeuw had met name de
linkse politieke vleugel in ons
land volop vertrouwen in de
maakbaarheid van de samenle
ving. De Russische schrijver
Dostojevski (1821-1881) spx-ak
al honderd jaar eerder hierover
zijn wantrouwen uit. Ook in zijn
tijd geloofden opinieleiders en
gezaghebbenden in Rusland
steeds meer en meer dat de
maatschappij volgens vastom
lijnde denkbeelden doelmatig is
in te richtenVoor hen is die visie
zo logisch als twee maal twee
vier is.
„O weergaloze kletspraat!laat
Dostojevski de ik-persoon in
zijn satirische Aantekeningen
uit het ondergrondse uitdagend
uitroepen. „Men kan via de on
vermij delijkste logische gevolg
trekkingen tot de weerzinwek
kendste conclusies komen",
provoceert hij verder. Honend
vervolgt hij: „Maar de mens is zo
verzot op systemen en abstracte
deducties, dat hij de waarheid
opzettelijk wil verdraaien, wel
ziende blind en horende doof
wil zijn alleen maar om zijn lo
gica gelijk te geven."
Verstandiger is het naar zijn
stelligste overtuiging om uit te
gaan van het axioma, dat twee
maal twee vijf is. Want wat de
rationele systeembedenkers
volgens hem over het hoofd zien
is: „Dat de mens altijd en overal,
wie hij ook is, heeft willen doen
waar hij zin in had en helemaal
niet wat het verstand en zijn be
lang hem voorschreven; en men
kan wel eens zin hebben in din
gen die tegen je eigen belang in
gaan en dat/noet je zelfs beslist
soms doen. Kijk dit alles is
nu juist dat belangrijkste be
lang, dat in geen enkele classifi
catie past en waardoor alle sys
temen en theorieën weer
kapseizen."
Het Utrechtse gezelschap
't Barre Land werkt onder de
verzameltitel 2x2=5 aan een
'Dostojevski-projeet', bestaan
de uit een drietal producties. De
tot een monoloog bewerkte
Aantekeningen uit het onder
grondse is er een van. Later in
dit seizoen is er een toneelversie
van Misdaad en Straf, eventueel
aangevuld met teksten uit ande
re geschriften van Dostojevski.
Die bewerking wordt als ensem
ble-stuk uitgebracht.
Thematisch hebben ze veel met
elkaar te maken. En het is van
dezelfde schrijver", licht Vin
cent van den Berg toe. „Vanwe
ge de thematieken is het beslist
interessant om ze allebei te gaan
zien, maar het is niet noodzake
lijk. Het zijn twee afgeronde
stukken."
Aantekeningen uit het onder
grondse is zoals gebruikelijk bij
dit theatercollectief nagenoeg
door de hele gi'oep geconcipi
eerd, maar Vincent van den Berg
speelt in z'n eentje de veertigja
rige, onaantrekkelijke man 'die
achterdochtig en lichtgeraakt is
als een bultenaar of een dwerg'.
Hij bewoont een souterrain:
„Een vieze, lelijke kamer aan de
rand van de stad. "Zijn werkster
„is een boerenvrouw, oud,
kwaadaardig van domheid en
bovendien verspreidt ze altijd
een nare lucht." Aldus de type
ringen van Dostojevski.
Czeslaw de Wijs, die leven en
werk van Dostojevski terdege
heeft bestudeerd en die als dra
maturg fungeert bij deze pro
ducties, is het eens met het uit
gangspunt dat „de man uit het
ondergrondse in een moreel va
cuüm verkeert. Hij accepteert
de wetten van de natuur, maar
met de consequenties kan hij
niet leven."
De Wijs legt uit, dat de logica
van twee maal twee is vier als
principe van een bepaald maat-
schappelij k en/of politiek bestel
door die man als geestdodend
wordt verworpen. Liever geeft
hij de voorkeur aan de a-logica
van twee maal twee is vijf, als
rekenmodel voor de grillige be
weegredenen van de vrije mens.
Om aan te geven waartoe de
praktische toepassing van der
gelijke denkbeelden kunnen lei
den, is aan de solovoorstelling
een ander stuk gekoppeld. Het
betreft Hondehait. Deze satire
van Boelgakov is voor dit doel
eveneens tot een toneelstuk om
gezet, waarin onder anderen Ja
cob Derwig meespeelt. De in
1940 op 49-jarige leeftijd over
leden Boelgakov heeft onder het
bewind van Stalin geleefd. In
ons land zijn van Boelgakov
Hondehart en De Meester en
Margarita het bekendst.
„In Hondehart wordt de bizarre
uitkomst van die maatschappe
lijke omwenteling aan de orde
gesteld", zegt Vincent van den
Berg. „Maar de betekenis van
beide stukken is evengoed van
toepassing op ons huidig kapi
talistisch systeem en op onze
economische wetten."
Tijdens de vertolking van zijn
personage draagt Vincent van
den Berg kleren van papier.
„Het heeft te maken met de
lichtheid van het stuk. Mijn kos
tuum is ook letterlijk licht." Mi-
chiel Jansen die het toneelbeeld
ontwerpt, vult aan: „Het geeft
bovendien aan, dat het allemaal
zo kwetsbaar is. Je ziet op het
toneel dat het kreukt en kapot
gaat."
Hoe het decor er uit komt te
zien, weet hij nog niet exact. „Ik
houd heel erg van dingen die bij
na geen decor zijn en die de
voorstelling of speler niet dwin
gen in een bepaalde setting of
zo. Ik zoek het meer in sfeer en
stemming, en ga nooit in een
vroeg stadium alles uittekenen
of vertimmeren. Wel verzamel
ik van te voren spullen die even
tueel bruikbaar zouden kunnen
zijn."
„Voor dit stuk wil ik in de vorm
geving bewust dat Russisch
naturalisme vermijden. Geen
zware tapijten dus, en geen
dichtgetimmerd ondergronds
hok waar die man in zit. Ik zoek
net als bij dat pak naar een soort
lichtheid, naar abstracte beel
den die eerder verwijzend dan
tonend zijn. Tijdens repetities
kan ik veel van wat ik gemaakt
heb, gemakkelijk weer weg
gooien. Nu ben ik bezig met dat
gordijn van aan elkaar geplakte
gekleurde latjes. Maar ik weet
nog niet, of ik dat uiteindelijk
gebruik. Al wordt het nu inder
daad kort dag, ik maak me daar
niet zenuwachtig om. Bij 't Bar
re Land is een voorstelling ook
na de première steeds in ontwik
keling."
Vincent van den Berg: „Bij ons is
repeteren en spelen niet alleen
reproduceren wat je ingestu
deerd hebt, maar met z'n allen
keer op keer opnieuw zoeken
naar andex-e invalshoeken.Dus
toch een bewijs van een naar
perfectionisme strevend 'gevoe
lig ovex-bewustzijn'? Alledrie
schaterend en met Vincent van
den Berg in zijn antwoord al een
beetje met de prikkelende
twijfel van zijn personage uit
'2x2=5': „Wie weet!?"
Max Smith
Aantekeningen uit het ondergrond
se en Hondehart: 15 dec Plaza Futu
re Eindhoven; 19 en 20 dec: Rotter
damse Schouioburg; 9 t/m 12 jan:
Monty Antwerpen; 19 jan: De Werf
Brugge; 22 jan: Theater a/h Spui
Den Haag; 26 jan: Chassé theater
Breda; 29 en 30 jan Minard Gent.
e met de Kritiekprijs 2000/2001 gelauwerde Dirk
Tanghe voelt zich optimaal in vorm. Na de
succesvolle en belangwekkende voorstellingen
'Jean, Julie et Christine' en 'De Familie Tot', waarmee hij die
Prijs voor de Kritiek verwierf, heeft hij zich nu bruisend van
enthousiasme gestort op Shakespeare's
Midsummernightsdream. De door De Paardenkathedraal
geënscenereerde reisvoorstelling dient mede als
jubileumstuk van de zestigjarige Utrechtse
Stadsschouwburg.
Zwaar gedeprimeerd was
Dirk Tanghe in mei van dit
jaar na de brand in zijn werkka
mer in het kantoor van de Paar
denkathedraal in Utrecht. Al
zijn archiefmateriaal, talrijke
dierbare bezittingen en eerste
aantekeningen van zijn visie op
Midsummernightsdream gin
gen voorgoed vexioren. Nu lijkt
het alsof hij die klap weer hele
maal te boven is. In een stort
vloed van oppeppende woorden
geeft Dirk Tanghe na een repeti
tie in theater De Lampegiet in
Veenendaal uiting aan zijn
geestdrift voor de door hem ge
regisseerde Midsummernights
dream.
Kort daarvoor heeft hij zich met
uitroepen als 'goed zo!', 'prach
tig!' en 'schitterend!laten mee
slepen door de verrichtingen
van zijn spelers. Eén keer raakt
hij dermate opgetogen, dat hij
loeihard met zijn arm op de re
gietafel slaat. De pijnlijk ge
zwollen pols wordt na een korte
onderbreking voor lief geno
men.
„Het woi'dt een emotioneel en
visueel feest. Ik wil de waarach
tigheid in de gevoelens van dit
stuk opsporen. Maar ik wil de
vertelling van Shakespeare ab
soluut blijven behouden. An
ders verlies ik alle trappers van
mijn fiets en moet ik zelf een
nieuw stuk schrijven. Al is het
een sprookje, het is toch een heel
hard stuk. Dwars door de poëzie
heen krijgen de mensen in de
zaal een i-eflectie van hun eigen
pijn."
De liefde en allerlei mis ver-stan
den daaromtrent vormen het
kerngegeven van Midsummer
nightsdream. De een is verliefd
op de ander, maar de ander-
houdt juist niet van de een. Dan
is er ook nog het voorgenomen
huwelijk van hertog Theseus en
Hippolyta. Zelfs de bosgeesten
Oberon en Titania hebben ruzie
om de liefde. Het tovex-sap dat
de sater Puck heimelijk op de
ogen van de geliefden in het bos
druppelt, doet hun amoureuze
verlangens voor elkaar hevig
opbloeien.
Helaas gaat het per abuis om de
verkeerde koppels, met nog
meer perikelen tot gevolg. Maar-
zoals liet een liefdessprookje be
taamt, wordt het toch eind goed,
al goed.
Opmex-kelijk is het, dat Harriët
Stroet in haar rol van zowel Ti
tania als Hippolyta totaal in het
zwart is geschminkt. Dirk
Tanghe bezweert dat het niks te
maken heeft met de door staats
secretaris Rick van der Ploeg
gepropageerde multiculturele
afspiegeling binnen het theater.
„Ik vind het gewoon zoals een
kind tijdens het spelen zegt: ik
ben een zwarte en jij een blan
ke." Alsof zoiets zelden of nooit
eerder vertoond is, voegt hij er
als vanzelfsprekend aan toe:
„Titania is toch een mythologi
sche figuur uit een ver land."
Welgeteld 22 elfen, bestaande
uit figuranten die zich spontaan
voor deze productie hebben
aangemeld, bevolken het to
neel. Ze huppelen er deels lief
lijk, deels potsieiiijk in tutu's
x-ond. „Waarom ik dat laat doen?
herhaalt Dirk Tanghe de ge
stelde vraag. „Omdat het ge
woon een cliché is. Ik houd van
clichés; alleen moet je ze goed
gebruiken."
Wat hij px-ecies met zijn ensce
nering van Midsummernights
dream beoogt, weet Tanghe nog
niet exact: „Weet je dat vraag ik
me iedere nacht af. Scènetje
voor scènetje weet ik wel wat ik
wil vertellen, maar ik wil ook
(met steeds meer stemverhef
fing) diep, diep, diep bij de die
pere betekenis van het stuk
blijven." Laconiek: „Wat Sha-
kespeax-e er precies mee bedoeld
heeft, ja daar kan ik hem xxu niet
meer over opbellen."
Na een kox-t stilzwijgen: „Feite
lijk gaat het over alledaagse
emoties. Over houden van, el
kaar weer verliezen, huxxkeren
naar iets en het weer van je af
duwen. Eenzaamheid, ontred
dering, verbijstering, elkaar on
danks alles weer terug vinden.
Dan heb je ook nog de hilarische
humor in dit groot spektakel
stuk."
„De lege ruimte van het toneel
vul ik helemaal op met de spe
lers van De Paardenkathedraal
en met al die anderen. Bij me
kaar zijn het er zo'n veertig. Dat
geeft prachtige theatrale beel
den op. Als je die openingsscène
ziet: schitterend!"
Opera
Menige scène intensiveex-t hij
met oorstrelende klassieke mu
ziek. Enscenering en muzikali
teit doen denken aan een opex-a.
Het is een lang gekoesterde
wens van Dirk Tanghe om eens
een opera te regisseren. Is dit
een opmaat daartoe? „Niet di
rect." Een tikkeltje ironisch: „Ik
moet nog veel ouder worden om
dat te kunnen. Mijn eerste opex-a
die ik zelf wil maken is 'Yvonne'
van Gombrowicz. Ik houd ook
van operakoren. Dat vind ik
mooi. En muziek speelt altijd al
een belangrijke rol in mijn stuk
ken. Van vroeger af. Kijk bij
voorbeeld maar naar 'De Feeks'
van Shakespeare, die ik toen
heb gedaan. Ook privé houd ik
erg veel van muziek."
Bij Dirk Tanghe is het repeteren
aan een voorstelling continu één
grote zoektocht, waarbij van de
acteurs een intensieve eigen in-
bi'eng wordt verwacht. Hij
werkt nooit vanuit een vast
staand dramatux-gisch concept.
Harriët Stroet, die vaker met
Tanghe heeft gewerkt en die nu
de dubbelrol van Titania en
Hippolyta vertolkt, vindt dit
een inspirerende manier van
werken.
„Dirk creëert bij zijn regies
steeds een bepaalde sfeer. Daar
bij heeft hij ten aanzien van zijn
acteurs zo iets van: doe maar,
laat maar wat zien. Ik word door
hem eerder beschermd dan ge
regisseerd. Van hem moet ik me
laten gaan en dan word ik door
hem beschex-md in wat gênant of
niet goed is, of wat beter kan. De
goede dingen van wat je staat te
doen, worden door hem eruit ge
haald. Dat vind ik heel prettig
en het geeft me een veilig gevoel.
Ik heb vroeger steeds last van
premièrekoorts. Bij Dirk is dat
helemaal over. Hij laatje uitein
delijk heel duidelijk inzien wat
je aan het doen bent en dat geeft
je de zekex-heid datje naar je ge
voel weinig meer de fout in kunt
gaan."
Dirk Tanghe: „Ik houd nu een
maal van mijn spelers. Ik moet
ze kunnen omarmen en zij mij."
Harriët Stroet: „Hij is niet altijd
makkelijk. Wij ook niet voor
hem. Maar gezamenlijk komen
we er steeds uit. Ik persoonlijk
kan Dirk altijd volgen in zijn
zoektocht. Toen ik er de balen
van had bij het RO Theater ben
ik naar Dirk toe gegaan. Al eer
der heeft hij me een paar maal
gevx-aagd. Elke keer kon ik niet.
Als actrice wil ik ook dat een re
gisseur echt wat in mij ziet. Dat
ik niet alleen gevraagd wordt,
omdat net die ene rol zo goed bij
me past."
Dix-k Tanghe die met intex-esse
heeft meegeluisterd, vult aaxx:
„Intuïtief kies ik mijn spelers
uit. Ik moet naar hen verlangen
en ik hoop zij naar mij om te
kunnen cx-eëeren, om te kunnen
spelen, om te kunnen fantase-
x-en. Om als volwassen mensen
de meest gekke dingen te doen."
Doelend op de scène van Titania
en de in een ezel vex-anderde
wever Spoel zegt hij in opperste
pret: „Wie zit er nu helemaal
zwart geschminkt uit zichzelf
rauwe sla te eten tijdens het
liefdesspelWelke acteur doet
dat!"
Max Smith
Midsummernightsdream: 7 en 8 dec.
Den Bosch Theater a/d Parade; 22
dec Gent Vooruit; 28 en 29 dec Maas
tricht Theater a/h Vrijthof; 9 t/m 12
jan Antwerpen Toneelhuis; 1 en 2
febr Breda Chassé Theater; 21 febr
t/m 24 febr Rotterdam Schou wburg;
26 febr Tilburg Stadsschouwburg; 1
t/m 3 mrt. Den Haag Schouwburg; 3
t/m 6 april Amsterdam Carré.
donderdag 6 december 2001
Midsummernightsdream in regie van DïrkTanghe, met vlnr: Herman Bolten, Jeroen van Vernooij en Robin van derVelden. foto Sjouke Dijkstra/GPD
Ik ben zo vaak opnieuw begonnen, zong
Paul van Vliet in zijn laatste show Tekens
van leven. Hij is nu 66 en zit al 41 jaar in het
vak. Toch denkt hij nog niet aan stoppen.
Het is weer tijd voor iets anders. De cabare
tier stelt zijn optredens voortaan in dienst
van Unicef en de opbrengst gaat naar de ar
me kinderen in de Derde Wereld. Paul van
Vlietbegint een nieuw leven. Of zoals hij het
zelf samenvat: „Het draait niet meer om Van
Vliet, maar om Unicef."
Bijna honderd keer stond Paul van Vliet de
afgelopen anderhalf jaar met zijn af-
scheidsshow Tekens van levert in de thea
ter's. Het was een selectie van het beste dat
hij ooit had geschreven tijdens zijn veertig
jarige carrière. Een leven samengevat in
liedjes en conferences. Zijn leven. Ovei-al
waren de zalen uitverkocht, want in mei
2000 had de cabaretier aangekondigd dat
dit zijn laatste tournee zou zijnEind vorige
maand fungeerde Rotterdam als eindsta
tion. Zonder pers en genodigden deelde
Paul van Vliet het afscheid met zijn publiek.
Nu staat Paul van Vliet alweer op het podi-
Paul van Vliet: „Mijn beroep wordt nu schrijvend, spelend, reizend ambassadeur van Unicef."
foto Theo Bohmers/GPD
um. „Dit is het begin van m'n nieuwe leven.
Dat heb ik bewust zo georganiseerd. Het is
de eerste van de reeks voorstellingen die ik
vanaf najaar 2002 voor Unicef ga geven. De
plaatsen kostten honderd gulden per stuk
en die opbrengst gaat naar de kinderen in
Soedan. Mijn beroep wordt nu schi'ijvend,
spelend, reizend ambassadeur van Unicef.
Dat wordt m'n leven. Vier maanden per jaar-
optreden en in de overige tijd schrijven en
reizen. Ieder jaar is er een Unicef-actie
waarin bepaalde kinderen centraal staan.
Vox-ig jaar heb ik een film gemaakt over de
straatkindex-en in Oost-Eux-opa, het jaar
daarvoor een film over de aidswezen in
Zambia en dit jaar gaat het over de kindsol
daten in Soedan."
De Unicef-optredens woi-den geen uitgekle
de versies van zijn eei-dere shows. Paul van
Vliet: „Nee, ik ga ze niet in afgeslankte vorm
doen. Als ik speel wil ik wel dat het publiek
me ziet zoals het dat van mij gewend is. Dat
ze niet gaan zeggen: het is wel een beetje ar
moedige show met die pianist en die ene
lamp, vroeger was dat wel anders. Ze moe
ten me in volle glorie kunnen zien. De kos-.
ten van het orkest en de techniek probeer ik
te laten sponsoren. Zelf speel ik voor niks.
Dan kan de hele i-ecette naar Unicef. Dat is
het streven."
Paul van Vliet oogt slanker en gezonder dan
ooit. Na een bijna fatale longontsteking in
het voorjaar is hij gestopt met roken. „Ik
heb 45 jaar heftig gerookt en door de emo
ties van de afgelopen dagen heb ik af en toe
nog wel een trekje genomen, maar ik ben er
vanaf."
Tweede natuur
Hoewel zijn besluit om voor Unicef te gaan
optreden alom wordt gerespecteerd, is er
een enkeling die Van Vliet verbaasd vraagt
waarom hij niet lekker in de zon van het le
ven gaat genieten. „M'n vader is 91 jaar ge
worden. Hij was beeldend kunstenaar en
een ongelooflijk creatieve man. Tot het
laatst heeft hij zitten tekenen en schrijven.
Creativiteit kan opdrogen, maar in mijn ge
val is dat niet zo. Het gaat gewoon door. Ik
zou het missen als ik geen teksten meer zou
schrijven. Meer nog dan het optreden. Het is
een tweede natuur geworden. Alles wat ik
voel, meemaak, ei-vaar, zie, daar moet ik iets
mee doen. In het verleden ben ik wel eens
een paar maanden met schrijven gestopt.
Op een bepaalde manier begin ik me dan
nutteloos te voelen. Ik wil blijven spelen en
blijven schrijven. Alleen zal dat minder zijn
dan tot nu toe. Ik wil geen premières meer,
geen recensies. Niet meer examen doen."
Hoe lang denkt de 66-jarige Paul van Vliet
z'n beste krachten voor Unicef te kunnen in
zetten? „Ik ga niet tot de dood ons scheidt op
het toneel staan. Ik heb dit gepland voor de
komende drie jaar en dan zie ik wel weer.
Verder dan 2005 denk ik nog niet. Ik word nu
alweer voor allerlei dingen gevx-aagd, voor
een comedyserie op de televisie, een toneel
stuk. Er wordt mij van alles aangeboden op
allerlei gebied, maar ik doe het niet. Tegen
alles zeg ik nee. Ik heb mijn vrauw Lidewij
en mezelf beloofd de eerstkomende acht
maanden helemaal niets te doen. Vanaf het
najaar van het volgend jaar zet ik me volle
dig in voor Unicef. Maar eerst wil ik met Li
dewij weer eens de vrijheid voelen."
Tom van Rijswijk
foto Marco Hofsté/GPD
Werkzaamheden aan het decor van de Dostojevski-voorstellingen.
