Je ziet toch wat er
onder de vlag van
godsdienst gebeurt
Humoristen durven Amerika weer op de korrel te nemen
Günther Wallraff
alias Ali de Turk
zaterdag 3 november 2001
zich in Turkije niet aangetrokken
voelden tot het extremistische ge
dachtegoed daar vandaag de dag wél
open voor staan. Omdat ze hier op af
wijzing en discriminatie stuiten. Die
fundamentalistische groepen geven
hun een gevoel van eigenwaarde en
een surrogaat-thuis."
,We hebben het weliswaar over min
derheden, maar hun aantal neemt toe.
Ik ben een harststochtelijk voorstan
der van een seculiere staat. Zoals het
Constitutioneel Hof in Karlsruhe cru
cifixen in Beierse scholen heeft verbo
den, vind ik ook dat op onze scholen
geen leraressen mogen zijn die hoofd
doekjes dragen. Dat is namelijk een
soort uniform. Meisjes móeten het
dragen."
Er zijn ook Turkse vrouwen die een
hoofddoek als een culturele uiting
zien, een eigen beslissing dus.
,,Men moet zich niet laten bedotten
door een hoofddoek: het is in de mees
te gevallen een politieke verklaring.
Een bekentenis aan een systeem waar
kerk en staat niet meer gescheiden
zijn. Dat is iets wat die fundamenta
listische groeperingen ook altijd weer
verlangen: de theocratie."
,,Hier, op mijn zolderkamer waar wij
nu zitten, heeft Salman Rushdie zich
twee keer een week lang vex'stopt, na
dat Khomeini een fatwah over hem
had uitgesproken. Er stond bewaking
voor de deur omdat het moordbevel
serieus werd genomen. Daarna werd
ook ik bedreigd omdat ik mij had op
geworpen voor hem. Ik ben niet bang
voor zo'n theocratie, maar ik zie een
indoctrinatie van kinderen die in
Duitsland zijn opgegroeid. Kinderen
krijgen les van Turkssprekende mul
lah's op een grondwetvijandige ma
nier. Meisjes worden in een dienende,
minderwaardige rol gedrongen."
Extremisten
„Ik heb veel vrienden die in twee cul
turen leven. Juist die mensen waar
schuwen me ook voor extremisten.
Hun macht neemt toe. De gematigde
groeperingen, die door Turkije wor
den gefinancierd, zijn nog altijd in de
meerderheid, maar ook daar heb je
problemen. Binnen die verenigingen
worden de kinderen niet alleen onder
wezen over Duitsland, maar er wordt
ook een fanatiek nationalisme bedre
ven: Koerden worden in dit onderwijs
als minderwaardig beschouwd. Kin
deren wordt nationalistische denk
beelden bijgebracht. Het staat eenie
der vrij om daar naartoe te gaan, maar
op onze scholen heeft het niets te zoe
ken. Op onze scholen moet gods
dienstonderwijs in het Duits worden
gegeven, dat in overeenstemming is
met onze democratische wetten."
„Door dit soort opvattingen zit ik al
tijd tussen twee vuren. De PKK vindt
dat ik zo half-half een Turkse agent
ben, maar in de Turks-nationalisti
sche pers ben ik een Koerdenvriend.
Ik ben onafhankelijk en dat maakt
verdacht."
„Sinds ik Ganz Unten geschreven
heb, ben ik kritischer geworden op
Turken. Ook ik had vooroordelen. Ik
zag Turken altijd als macho-types,
maar doordat ik meer Turkse vrien
den kreeg, merkte ik dat je onder Tur
ken veel meer fijngevoelige, zachte
mensen hebt dan onder Duitsers. Ze
hebben een cultuur waar wij als Duit
sers nog veel van kunnen leren."
„Aan de andere kant strijd ik tegen
nationalistische opmerkingen van
Günther Wallraff: „Het recht is aan de zijde van de slachtoffers." foto Do Visser/GPD
Turken. Mensen die alles in Duitsland
negatief zien en Turkije zien als het
beloofde land. Dan zeg ik: ga eens te
rug naar Turkije en zie wat de militai
ren er aanrichten en zie wat er in naam
van religie gebeurt."
- Toch ademt Ganz Unten de sfeer van:
Turken zijn goed, Duitsers slecht.
„Het recht is aan de zijde van de
slachtoffers. Ik voel me verbonden
met mensen die onrechtvaardig wor
den behandeld door een meerderheid.
Dan ben ik partijdig, niet objectief.
Wil ik ook niet zijn. Maar als er in zo'n
minderheidsgroepering mensen zijn
die kinderen met hun denkbeelden
beschadigen, ga ik in de aanval. Ook
als het om mensen gaat met wie ik me
verwant voel."
,Ik heb inmiddels geleerd van sommi
ge gebeurtenissen. Ik was vroeger heel
naïef. Ganz Unten was een cultboek,
ook in Turkije. In Turkse, nationalis
tische kranten stond dat ik voorne
mens was me tot de islam te bekeren.
Wat grote onzin was."
„Ik kreeg een uitnodiging van een gro
te moslim vereniging hier in Keulen
om te komen spreken. Ik heb daar een
rede gehouden over wereldreligies en
humanisme. Maar het ging ook over
misbruik van religie. Ik heb het chris
tendom en de islam daar stevig aange
vallen. Later merkte ikdat al mijn kri
tische opmerkingen over de islam niet
vertaald werden. Een Zweedse jour
nalist, een vriend van mijmaakte in
terviews tijdens die bijeenkomst over
het doodvonnis voor Salman Rushdie.
Zonder uitzondering waren ze niet te
gen het doodvonnis. Toen merkte ik
hoe ik misbruikt werd. En sindsdien
heb ik me altijd duidelijk uitgespro
ken, juist als het om Turkije gaat."
Misstanden
,Ik laat me in Duitsland zeer kritisch
uit over misstanden alhier, maar ik
laat me in andere landen niet misbrui
ken door Duitsland louter kritisch te
benaderen. Dan veroorloof ik me juist
om misstanden in dat land aan de
kaak te stellen. Dat heb ik ook in Tur
kije gedaan. In 1993 kwamen in Sivas
38 mensen, meest Turkse schrijvers,
bij een aanslag op een hotel om het le
ven. De schrijvers stonden kritisch te
genover de islam."
„Ik ben er naartoe gegaan om een ge-
denkplaquette met de namen van de
slachtoffers op te hangen. De gouver
neur liet mij niet toe, de burgemeester
ook niet. Die vond dat het hun eigen
schuld was. Op straat werd ik bijna
gelyncht omdat ik interviews maakte
over de moord op 38 mensen."
„Tijdens de rechtszitting waar pro
forma enkele daders terechtstonden,
was de rechter duidelijk partijdig. Ik
ben opgestaan en heb de rechter daar
op aangesproken. Daarop werd ik
vervolgd wegens belediging van de
rechtbank."
„Ik wil hiermee zeggen dat ik vind dat
je voor minderheden moet opkomen,
ïn Duitsland zijn er veel te weinig
mensen die dat doen. Dat komt door
dat in Duitsland nog altijd een zekere
arrogantie heerst, zo van: de Duitse
cultuur is het belangrijkst. In de me
dia zie je meestal alleen maar de nega
tieve kanten van allochtonen."
„De gedoodverfde bondskanselier
van rechts Stoiber (minster-president
(CSU) van Beieren) is een verklaard
nationalist. Hij sprak van een ontoe
laatbare rassenvermenging in Duits
land. Dat is letterlijk nazi-vocabulai
re. Als je zoiets hoort van iemand die
mogelijk binnenkort bondskanseüer
wordt, staat ons nog wat te wachten.
Dit is precies de voedingsbodem voor
rechts-extremistische geweld."
„Ook minister van Binnenlandse Za
ken Schilly heeft gezegd dat - wat im
migratie betreft - 'de boot vol is'. Dat
duidt op een catastrofe: we moeten
naar de reddingsboten en degenen die
overleven willen, duwen anderen te
rug om hun eigen leven te redden."
Dat is dus een hele gevaarlijke uit-
spraak, die ook nog eens een verkeerd
beeld oproept. De boot is namelijk
niet vol, maar half leeg. Kijk maar
naar de bevolkingsstatistiek: Duits
land vergrijst. Maar dat is niet het be
langrijkste argument. Ik vind dat
iedexe samenleving zich moet ver
nieuwen.
Eelco vaix den Heuvel
Veertig jaar geleden sloten
Duitsland en Turkije een
'gastarbeiderovereenkomst'
Günther Wallraff kroop ooit - als
Ali - in de huid van een van hen.
Nu, zestien j aar na het verschijnen
van zijn boek Ganz Unten consta
teert de journalist dat er niet zo
gek veel is veranderd. Maar hij is
kritischer geworden tegenover
Turken.
Wallraff: 'Wat ik beleefd heb als
moderne slavenax-beider, is van
daag de dag verergerd. Waar Turken
vroeger nog zeven, acht mark per uur
kregen, wordt nu in extreme gevallen
drieënhalve mark betaald. In plaats
van de Turken zijn het nu de Oost-Eu
ropeanen. Dat heb ik onderzocht in
Berlijn en ik heb daarover informatie
gekregen van vakbonden. Dus onze
nieuwe hoofdstad met haar nieuwe,
glanzende fa?ade die indruk moet
maken op de hele wereld, wox'dt over
de rug van moderne slavenarbeiders
gebouwd. Elke tweede tot derde
bouwvakker is door een subfirma of
een subsubfirma te werk gesteld. De
grote bedrijven kunnen niet worden
aangepakt omdat ze subfirma's ge
bruiken."
„Sommige arbeiders zijn illegaal in
Duitsland, anderen halflegaal. Die
zijn hier ooit gekomen op een toeris
tenvisum van drie maanden. Sommi
ge worden aangemeld en na een
maand weer afgemeld. Er is wettelijk
ook een groot grijs gebied. Maar het is
een booming business. Meer dan een
miljoen mensen werken in Duitsland
op die manier"
„De positie van Turken is soms verbe
terd, soms verslechterd. De eex'sten
wei'den nog als interessante exoten
beschouwd. De grote aantallen Tur
ken die later arriveerden - en ook nog
in getto's terechtkwamen - werden
niet opgenomen in de samerxleving. Ze
kregen de slechtste woningen, waar
geen Duitser meer wonen wilde, en de
slechtste banen, die geen Duitser
meer hebben wilde."
„Daardoor is vanaf het begin een mo
gelijke integratie verhinderd. En dat
is er de oorzaak van dat degenen die
Günther Wallraff in 1985 aan het werk als Tux-kse gastarbeider. foto ANP
Günther Wallraff werd in 1952 in Burscheid bij Keulen geboren. Zijn grote
bekendheid dankt de publicist aan de journalistieke ondernemingen
waarbij hij de identiteit van een ander aanneemt om de kexm van zijn onderwerp
te vinden en misstanden bloot te leggen. In de jaren zestig maakte hij naam met
zijn Industriereportagen, waarin hij de wexkelijke betekenis van het begrip
Wirtschaftsxvunder wilde blootleggen. In de jaren zeventig ontleedde hij de me
thoden van de Duitse sensatiekrant Bild, door als journalist Hans Esser in het
hol van deze machtige papiei'en leeuw te gaan werken. In de jaren tachtig kroop
hij opnieuw in de huid van een ander - de Tuik Ali - om van binnenuit verslag te
doen van de schxnjnende leef- en arbeidsomstandigheden van Duitse gastarbei
ders. Het boek Ganz Unten - in Nederland Ik Ali geheten - is er de weerslag van.
De undercover aanpak kwam hem op talloze px'ocessen te staan, die de schrijver
allemaal won. Wallraff's politiek geëngageerde houding leverde hem in 1974
drie maanden cel in Athene op, omdat het toen in Griekenland heersende kolo
nelsregime hem zijn protesten niet in dank afnam.
Lachen om de aanslagen in New York. Mensen die
him brood vex'dienen met het maken van grappen
hadden het er aanvankelijk moeilijk mee. De verbijs-
I tering over de terreur was te gx-oot. Maar de schroom
I verdwijnt langzaam. Want, hunor helpt ook om de
pijn te verzachten.
George Bush heeft een hertelling aangevraagd van
het aantal slachtoffers. Het heeft even geduurd, maar
gelukkig: er mag weer hardop gelachen worden over
aanslagen en terrorisme. Was het in de eerste dagen
I na de elfde september in de Verenigde Staten 'abso
luut ongepast' een vrolijk gezicht te tonen, laat staan
I een grap over de gebeurtenissen te maken, inmiddels
is alles een beetje genormaliseerd. Cartoonisten, ca
baretiers, praatshowgastheren, ze hebben de ver-
I kramping achter zich gelaten. Sigmund Freud zei het
I al: 'de humor is in staat de mens zelfs over zijn licha
melijke pijn heen te help en
Vooral de praatshows op de late avond, een vast on
derdeel van de Amerikaanse televisieconsumptie,
hadden het er de eerste weken na de ramp moeilijk
mee. David Letterman, Jay Leno en Conan O'Brien,
drie mannen die ook geregeld op Nederlandse zen
ders te zien zijn, verdwenen zelfs even van de buis.
I Terwijl deze mannen doorgaans niet de minste moeite
I hebben om een bei'oemdheid of politicus die even de
schijnwerpers op zich gericht weet het laatste spreek
woordelijke zetje te geven. Namen kunnen door deze
heren voor eeuwig besmet worden verklaard. Geen
man die zoveel te lijden heeft gehad onder de humor
van Letterman en zijn maatjes als ex-president Bill
Clinton. Met dank aan Monica Lewinsky.
Maar Letterman en zijn collega's wisten aanvanke
lijk helemaal niet waar ze het over moesten hebben in
hun programma's na die elfde september Waar moes
ten nu grappen over worden gemaakt? Zelfs een
nietszeggend gesprekje met weer een filmacteur die
zijn nieuwe film moet komen aanprijzen werd als on-
gepast en onsmakelijk beoordeeld. Inmiddels gaat
Letterman weer oudexwets tekeer en is niemand in en
buiten zijn New Yorkse theater meer heilig. Natuur-
'Oh nee, Readers Digest heeft het op me gemunt'.
lijk veel grappen over de terroristen. Grappen die
nauwelijks konden mislukken. In de eerste dagen na
de aanslagen werd zelfs helemaal geen x'eclame uitge
zonden. Maar dat houdt natuurlijk op. Er moet ten
slotte gewoon ouderwets geld worden verdiend.
Nieuwszenders als CNN doen niet anders en onder
breken de 'War against terror' weer met grote regel
maat voor reclame. Zo ontstaat er onbedoelde humor
Een presentatrice van NOVA kondigde onlangs een
uitzending mooi aan: „Wanneer gaan de Amerikanen
Afghanistan bombarderen?" Straks na de reclame.
Humor en leed. Misschien kunnen ze niet zonder el
kaar. Niet alleen Freud was zich ervan bewust dat een
stevige lach wonderen kan doen. De Duitse filosoof
en socioloog Helmuth Plessner schreef een boek met
de titel 'Lachen und Weinen'. De basisgedachte is
heel simpel: mensen worden regelmatig voor situaties
gesteld waarop het bewustzijn niet adequaat kan
reageren. Het lichaam neemt dan het commando over
van de geest. Mensen barsten in huilen of lachen uit.
Huilen en lachen liggen heel dicht bij elkaar en lopen
soms in elkaar over. In de Tweede Wereldoorlog wer
den in de concentratiekampen grappen uitgewisseld
en mede daardoor konden de gevangenen de situatie
aan.
Een aantal Amerikaanse zogenoemde stand-up ko
mieken verbleef afgelopen maand in Nedexdand ter
wijl hun land in brand stond. Ze waren geboekt voor
een aantal optredens in Amstex'dam. Een van de vrou
welijke, zwarte komieken had grote moeite om op te
treden. Uiteindelijk wilde ze wel, maar ze besloot
geen enkele gx~ap te maken die in verband stond met
de aanslagen. Tegelijkertijd besefte ze dat het eigen
lijk heel raar is om dat niet te doen. De eei'ste avond
dat zij een 'aanslag-grap' vertelde, was ze dan ook be-
hoorlijk nerveus. „Weet je hoe ze die kaping hadden
kunnen voorkomen", vroeg ze aan het publ iek zonder
op antwoord te wachten. „Door veertig zwarte vrou
wen aan boord te nemen. Veertig ongestelde zwarte
vrouwen. Nou dan hadden die kapei-s zich wel be
dacht." Het publiek lachte smakelijk, alsof het blij
was dat er ook gelachen mocht worden.
Cartoonisten hielden zich na 11 september opvallend
kalm. Liever op zoek naar een tekening die scherp is.
Tekenaar Stefan Verwey zei deze week nog dat hij het
absoluut niet gepast vond om bij zo'n aanslag dezelf
de hakbijl te gebruiken als voor een Nederlandse po
liticus die zojuist door een geloofsgenoot figuurlijk is
onthoofd. Volgens Verweij waren de meeste tekenin
gen die werden gemaakt eigenlijk niet eens zozeer om
boe THINKS
SMG&t'S <W AKIHPAX
'Doe denkt dat Sneezy is besmet met miltvuur'.
illustraties Nick Newman/GPD
te lachen, maar meer om de wanhoop en de verbijste
ring en vrees uit te beelden. Een nieuwe sky-line van
New York bijvoorbeeld met in plaats van de torens
van het World Trade Centre een moskee. Of een opge
heven middelvinger. Of het Vrijheidsbeeld gehuld in
een bux-qa.
Ook cabaretiex-s hielden zich aanvankelijk gedeisd.
In het theater werden grappen over de ramp achter
wege gelaten. De huiskomieken van de VARA, ver
enigd in Kopspijkers van Jack Spijkerman, doen in
middels ook gewoon weer grappig over alles wat met
de aanslagen en vooral Bin Laaden te maken heeft.
Maar ook zij wilden en durfden aanvankelijk niet.
Liever een pei'siflage op een dx-onken Ron Brandste
den
Maar de meeste grappen die gemaakt zijn over de ter
reuraanslagen waren en zijn te zien op internet, het
moderne schoolplein of café. Mede door internet kan
een grap binnen een dag de wereld rond. En vaak is
niet te achterhalen waar het origineel vandaan komt.
De meeste grappen zijn helemaal niet leuk. Vaak plat,
ordinair en nog vaker onsmakelijk. Wie hiermee ver
maakt wil worden, zal moeten zoeken. Dit in tegen
stelling tot wat televisie onveiwacht kan voorschote
len.
Psycholoog Jeffery H.Goldstein, verbonden aan de
universiteit van Utrecht, zegt dat vooral jongens de
neiging hebben om macabere grappen te bedenken en
door te vertellen. Ze kunnen in de groep maar moei
lijk toegeven dat ze moeilijk kunnen slapen na zoiets
als de ramp in New York. Dus vertel je een mop. Je kan
iets kwijt van je gevoel, en toch niet te boek staan als
een watje. Voox-al omdat de ramp het voorstellings
vermogen zover te boven gaat is het volgens de psy
choloog makkelijk om er grappen over te maken.
Nog geen 24 uur na de vuurwerkramp in Enschede,
twee jaar geleden, waren er al grappen te horen.
Weet je hoe je in Enschede komt? Gewoon de pijlen
volgen.
Volgens Goldstein komen deze grappen vooral voort
uit een gevoel van machteloosheid. De ramp is niet te
bevatten, dus maak er maar een zo absurd mogelijke
grap over Bij Volendam was het aantal grappen op
vallend klein. Waarschijnlijk omdat heel veel kinde-
ren bij de brand betrokken waren. Dat was misschien
net iets te dichtbijLetterlijk en figuurlijk. Het had je
eigen kind kunnen zijn.
John Stael
