Gewichtloos koken in de ruimte
Boek belicht evolutie astronomie
PZC
Spooknevel vol met jonge sterren
Samenwerking hersenhelften
Rare jongens, die Jupitermanen
Kijken naar
natuur
is gezond
postzegels
Kreeften zijn echte krachtpatsers
Honderd jaar Nederlandse Vereniging voor Weer- en Sterrenkunde
woensdag 24 oktober 2001
Een van de meest fascinerende foto's gemaakt door de Hubble Space Telescope in 1995 van een gebied in de nevel Messier(M)-16 waar duizenden sterren bezig zijn te ontstaan.
foto NASA/ESA/STScl
LEIDEN - Een eeuw telt de Ne
derlandse Vereniging voor
Weer- en Sterrenkunde (NVWS)
en in die honderd jaar maakt de
ze club van belangstellenden in
astronomie en meteorologie
duidelijk wat er sinds 1901 alle
maal veranderd is. In een boek
van twaalf hoofdstukken wordt
de 'evolutie' van het Nederland
se onderzoek op het gebied van
astronomie en meteorologie
door een aantal vooraanstaande
wetenschappers helder uit de
doeken gedaan.
Amateurs vormen nog altijd de
hoofdmoot binnen de NVWS,
die ongeveer 4000 leden telt. In
zekere zin mogen ze worden be
schouwd als de ware liefheb
bers^ die hun hobby in de vrije
tijd beoefenen.
De beroepsastronomen en -me
teorologen zijn de meer weten
schappelijk georiënteerden bij
wie de wis- en natuurkunde van
de kosmos en de aardse weer-
machinerie prevaleren.
Op beide terreinen is de afgelo
pen eeuw geweldig veel veran
derd. Vooral de ontwikkelingen
in de ruimtevaart en computer
technologie droegen daartoe
bij.
Een eeuw geleden wisten de
toenmalige sterrenkundigen
niet eens van het bestaan van
een melkwegstelsel af waarin
onze zon niet meer dan één van
de tweehonderd miljard sterren
is. Nu kent men miljarden melk
wegstelsels tot op duizeling
wekkende afstanden die steeds
dichter komen bij wat het begin
der tijden wordt verondersteld.
En het weex'beeld van een eeuw
geleden was eigenlijk ook niet
meer dan het geregeld bepalen
van luchtdruk, vochtigheids
graad, luchtstroming en tempe
ratuur, terwijl sterke computers
nu de hele weermachinerie in
modellen vastleggen.
Telescopen
Amateurs en beroepsmensen
groeiden in die tijd in zekere zin
ook naar elkaar toe. Sommige
amateuruitrustingen van nu, in
de vorm van telescopen en weer-
apparatuur, zouden een halve
eeuw geleden niet misstaan
hebben in professionele obser-
vatoria.
In toenemende mate maken
professionals dan ook gebruik
van de waarnemingsresultaten
van amateurs en vele beroeps
mensen treden daarbij graag op
als 'coach' van de amateurs; ook
vaak in hum vrije tijd. Daarvan
vormt het boek een fraaie weer
slag.
Eén aspect blijft in het boek on
derbelicht en wordt slechts met
enkele zimietjes helemaal aan
het eind genoemd: de Neder
landse amateursterrenkundige
wordt in toenemende mate 'vo
gelvrij'. Oorzaak: het steeds in
tenser wordende stadslicht dat
het zicht op de sterrenhemel
meer en meer ontneemt. Dit fe
nomeen zorgde er onder meer
voor dat op de eeuwenoude ster
renwachten in bijvoorbeeld
Leiden en Utrecht geen weten
schappelijk werk meer kan wor
den verricht zoals het een eeuw
geleden nog wél kon.
Bergtoppen
Beroepssterrenkundigen weken
daarom al decennia geleden uit
naar donkere, afgelegen plek
ken op bergtoppen elders in de
wereld. De amateurastronoom
heeft die mogelijkheid echter
niet en moet de vooitschi'ij den-
de stadslichtintensiteit met lede
ogen aanzien.
Nederland kent duizenden
amateursterrenkundigen én ve
le tienduizenden mensen die de
ze wetenschap weliswaar niet
als hobby beoefenen maar die
toch het uitzicht op een fraaie
stexrenhemel prefereren boven
de nachtelijke lichtzeeën van
nu. GPD
Evolutie in Weer- en Sterrenkunde.
100 jaar Nederlands Onderzoek:
Onder redactie van M. Drummen, C.
de Jager en H. van Woerden. Uitga
ve: Stichting De Koepel in Utrecht;
212 blz. met zeer veel (historisch) fo
tomateriaal. ISBN 90-6638-041-1.
Prijs: f 47,50
EDMONTON - Wanneer kreeften op zoek naar voedsel mos
selschelpen of slakkenhuizen openbreken, ontwikkelen hun
schaarspieren een veel grotere drukkracht dan de beenspie
r-en van werveldiex-en of de vleugelspieren van insecten.
Kreeften en ook x-euzenkrabbenzijn echte krachtpatsers. Ter-
wijl bij werveldiex-en een spierkracht van hoogstens 100 tot
300 N (newton) wordt gemeten, ontwikkelen de sluitspieren
van kreeften en krabben een kracht van 400 tot 2000 newton.
Voor een goed begx-ip, een N (newton) is de eenheid van kracht
en staat voor de arbeid verricht door een kracht van 1 kg die
een voorwerp één meter in zijn x-ichting verplaatst.
Hoe kreeftenschai-en deze enorme kracht kruinen ontwikke
len, heeft de Canadese bioloog Graeme M. Taylor van de
univex'siteit van Albex-ta in Edmonton onderzocht. Als proef
dieren gebruikte hij zes soox-ten van kreeften die voor de Ca
nadese kust van de Stille Oceaan leven. GPD
WASHINGTON - De om de aar-de cirkelende Hubble Ruimte
Telescoop (HST) bracht onlangs een nevel in beeld met het ui
terlijk van een spookachtig gezicht. Vandaar de naam: Ghost
Nebula, Spooknevel.
Deze nevel, bestaande uit ijl gas en stof, wox-dt aan het lichten
gebracht door tal van piepjonge hete sterren die erin ver-bor
gen liggen en uit samentx-ekkingen van delen van de nevel ont
stonden. De Spooknevel is een van de rijkste 'kraamkamex-s'
van sterren en wei'd daarom tot in detail door de HST gefoto
grafeerd. De jongste sterren die uit de nevelflarden ontston
den, blijken minder dan 10.000 jaar oud te zijn. GPD
WASHINGTON - Samenwerking tussen beide hersenhelften
speelt een belangrijker rol bij het zich herinneren van gebeur
tenissen dan van feiten. Amerikaanse onderzoekers hebben
beide typen van geheugen onderzocht in relatie tot rechts- of
linkshandigheid van proefpersonen. Eerder onderzoek had
laten zien, dat de hersenhelften van rechtshandige mensen
met linkshandigen in de familie anatomisch sterker met el
kaar waren verbonden en meer met el kaar samenwerkten dan
die van rechtshandigen met alleen rechtshandige familiele
den.
In een onderzoek bij 180 rechtshandige Amerikaanse recru-
ten vonden de onderzoekers dat wie linkshandige familiele
den had, beter scoorde op het zich herinneren van gebeurte
nissen dan van feiten. In een ander experiment presenteerden
de onderzoekers bij 84 studenten gebeurtenissen of feiten aan
één van beide hersenhelften (of hemisferen) of aan beide.
Wanneer beide hersenhelften werden gestimuleerd, bleken de
proefpersonen zich de gebeurtenissen beter voor de geest te
kunnen halen, GPD
WASHINGTON - De temperatuurverdeling op de Jupiter-
maan Io klopt van geen kant. Uit warmtekaarten die de Jupi-
tersonde Galileo van de nachtzijde van Io maakte, blijkt dat
zijn polen even warm zijn als de gebieden rond Io's evenaar.
„Rare jongens hoor, die Jupitermanen. Dat pizzageval voor
op", zegt planeetwetenschapper- dr. John Spencer, verbonden
aan de Lowell-sterrenwacht in Flagstaff, Arizona. Io is de
maan die Spencer met 'dat pizza-geval' aanduidde en wie
kleurenfoto's van Io bekijkt die door ruimtesondes van nabij
werden gemaakt ziet meteen waarom. Zo ongeveer alle kleu
ren van de regenboog zijn op het Io-oppervlak aanwezig en
bovendien komt er op deze maan overvloedig vulkanisme
voor. Io's oppervlak heeft inderdaad veel weg van een rijkelijk
met kaas, paprika, champignons en andere attributen bedek
te pizza. GPD
Links koken op aarde: tal van omhoogstijgende luchtbellen. Rechts de 'superkookbel' in de ruimte. Het gedrag van de superbei kan ons
veel leren over de vraag wat koken nu eigenlijk inhoudt. foto Glenn Research Center
WAGENINGEN - Wie in een
ziekenhuis moet worden opge
nomen, doet er goed aan een ka
mer met uitzicht op de tuin vra
gen. Onderzoekers A. en M. van
den Berg zijn er van overtuigd:
natuur is gezond, mogelijk zelfs
helpt een kamer met zicht op de
tuin het genezingsproces. Het is
zo ongeveer de strekking van
het essay Van buiten word je be
ter, dat gisteren verscheen als
bijlage van het jaarboek 2001
van Alterra, een instituut dat
zich omschrijft als het re
searchinstituut van de groene
ruimte.
Mensen die verblijven in een
omgeving met veel groen, blij
ken minder gezondheidsklach
ten te hebben. Zij zijn ook weer
baarder. Alleen al het kijken
naar natuur zou aantoonbare
positieve effecten hebben op
herstel van stress of ziekten,
zeggen Van den Berg en Van den
Berg, werkzaam bij repectieve-
lijk Alterra in Wageningen en de
Gezondheidsraad in Den Haag.
Menselijke proefkonijnen die
videobeelden van de natuur za
gen, herstelden eerder van
stress dan zij die een video van
een stédelijke omgeving zagen.
De stress was opgewekt door het
tonen van fragmenten uit een
enge film. Artsen constateerden
in vergelijkbaar onderzoek bij
de natuurkijkers een lagere
bloeddruk en een verminderde
spierspanning.
De Van den Bergs stellen dat in
de Verenigde Staten veel ge
bruik wordt gemaakt van wil
dernisprogramma's om jonge
ren vertrouwd te maken met de
natuur. Aanvankelijk boezemt
de natuur bij jeugdige deelne
mers veel angst in. Gaandeweg
blijkt dat de meeste jongeren
steeds beter kunnen omgaan
met de gevaren van de wilder
nis. Na afloop melden de meest
deelnemers gevoelens van rust
en harmonie. ANP
door Ben Apeldoorn
MICHIGAN - Ruimtevaartor
ganisatie NASA gaat in de
ruimte een aantal vloeistoffen
aan de kook brengen. Zij be
oogt hiermee een beter beeld te
krijgen van de natuurkundige
eigenschappen die bij koken
om de hoek komen kijken.
Daar schort het namelijk nogal
aan. Het moet leiden tot effici
ëntere turbines en koelsyste
men, zowel hier op aarde als in
de ruimte.
De experimenten worden uit
gevoerd in zowel het in aan
bouw zijnde en sinds enkele
jaren rondom de aarde draai
ende ruimtestation ISS (Inter
national Space Station) als in
space shuttles. Op een website
van NASA (http://science.nas-
a.gov en dan kiezen voor Pool
Boiling Experiment) zijn en
kele QuickTime Movies (film
beelden) te zien waaruit onder
meer blijkt hoe anders dan op
aarde water in de ruimte
kookt. Het is voor het eerst dat
deze beelden voor iedereen be
schikbaar zijn.
Vloeistof
„Het beste beeld van hoe een
vloeistof kookt, krijg je onder
gewichtsloze omstandighe
den", zegt emeritus-hoogle
raar Hermann Merle, die tot
eind mei van dit jaar hoofd was
van de afdeling Mechanical
Engineering van de universi
teit van Michigan.
,Dat levert tevens inzicht op in
de natuurkundige eigenschap
pen van de diverse vloeistoffen
die onder die omstandigheden
tot het kookpunt worden ver
hit. Op aarde kunnen we daar
mee efficiëntere stoomturbi
nes voor energiecentrales
bouwen en in de ruimte, bij
voorbeeld in het ISS, betere
warmtewisselaars, enerzijds
voor koeling, anderzijds voor
verwarming. Want de condi
ties in de ruimte zijn wat dat
betreft extreem."
Professor Merle wordt alge
meen beschouwd als de geeste
lijke vader van kook-experi-
menten met allerlei soorten
vloeistoffen onder gewichtslo
ze omstandigheden. Onderzijn
leiding werd een kooktoestel,
de Merle-Chamber, gebouwd
waarbij men tijdens het kook-
proces door cle bodem heen
naar de vloeistoflaag direct
daarboven kon kijken. De
warmteafgifte heeft immers
precies op die grens (bodem
vloeistof) plaats. Het kookpro-
ces van bovenaf of van opzij
volgen heeft altijd het nadeel
dat het beeld door de vloeistof
beweging vertroebelt en daar
naast treedt beeldvertekening
op omdat lichtstralen nu een
maal door vloeistoffen worden
afgebogen.
Kwarts
Merle gebruikte als bodem zui
ver kwarts, dat bestand is te
gen hoge temperaturen, waar
op hij onder hoog-vacuüm op
de binnenzijde een flinterdun
(iets meer dan éénhonderddui-
zendste deel van een millime
ter) laagje goud voor optimale
geleiding dampte; zó dun dat
er toch doorheen gekeken kon
worden.
Merle en zijn team ontdekten
er merkwaardige verschijnse
len mee tijdens zogeheten pa
rabolische vluchten in vlieg
tuigen die vanaf grote hoogte
naar omlaag duiken om gedu
rende enige minuten totale ge
wichtsloosheid te creëren.
„Water of een andere vloeistof
op aarde gaat koken door'mid
del van steeds meer luchtbelle
tjes die door de vloeistof om-
hoogkringelen en hun warmte
daaraan afgeven", legt Merle
uit. „Onder invloed van de
zwaartekracht stijgen warme
delen, koudere delen zakken.
We noemen dat convectie.
Hierdoor wordt de toegevoer
de energie, in de vorm van
warmte, in korte tijd over de
gehele vloeistof verdeeld. On
der gewichtsloze omstandig
heden is geen sprake van con
vectie en de luchtbelletjes
groeien uit tot één steeds groter
wordende bel die zich boven
dien heel vreemd gedraagt."
Merle en zijn team ontdekten
onder meer dat de 'superbel' bij
bepaalde temperaturen óf
midden in de vloeistof bleef
zweven of zich vastzette op de
bodem. In het laatste geval
fungeerde de bel als isolator:
het kookproces blokkeerde.
Het experiment moest dan me
teen worden beëindigd wilde
de zaak niet droogkoken.
,Het Pool Boiling Experiment,
PBE, is gestart omdat men pre
cies wil weten waarom dit ge
beurt", aldus Merle. „Het
klinkt vreemd, maar het alle
daagse verschijnsel koken is
helemaal niet goed theoretisch
beschreven. We weten er veel
van, maar alleen langs empiri
sche weg: door veel waarne
men en meten dus. We zijn be
kend met het hoe, maar gissen
naar het waarom."
Peperduur
Merle zegt dat het Internatio
nale Ruimte Station ISS thans
gebruik maakt van een zoge
heten tweefasen-koelsysteem,
geconstrueerd op basis van de
bevindingen met de Merle's
Chamber, waarbij ammoniak
als koelvloeistof wordt ge
bruikt.
„Dat systeem werkt op de door
de zonnepanelen van het ISS
gegenereerde energie", zegt
Merle. „Peperduur. Óp termijn
moeten we toe naar stoomtur
bines: water dat middels door
zonnespiegels geconcentreerd
zonlicht tot stoom wordt ver
hit, waarmee vervolgens turbi
nes, zeg maar dynamo's, wor
den aangedreven om stroom op
te wekken. Veel goedkoper. Op
aarde gebeurt dat al vele jaren
in de meeste energiecentrales
door water met aardgas tot
stoom te verhitten."
„In de ruimte is geen aardgas,
wel overvloedig zonlicht. Ook
veel goedkoper. Dat zonlicht is
er immers al; overal. Het PBE,
dat mede tot stand kwam op
basis van onze bevindingen,
moet leiden tot de ontwikke
ling van een veel doelmatiger
stoomgenerator. Zowel hier op
aarde als in -de ruimte. Ideaal
koken is het credo. Maar eerst
moet men erachter zien te ko
men wat dat credo nu eigenlijk
inhoudt. Vandaar het PBE."
GPD
Het huwelijk van kroonprins
Willem-Alexander en
Maxima op 2 februari 2002 zal
10 januari postaal worden ge
vierd met de uitgifte van een
velletje met twee gegomde ze
gels van 0,39. Dat blijkt uit
het emissieprogramma 2002 dat
dit weekeinde tijdens de postze
gelshow Postex 2001 in Apel
doorn door PTT Post is gepre
senteerd.
Het programma telt in totaal 85
verschillende zegels, alle in
boekjes en velletjes. Andere
hoogtepunten zijn een Rode-
Kruiszegel, vijf verschillende
zegels in een boekje gewijd aan
het 50-jarig bestaan van het
sprookjes- en attractiepark De
Efteling, kunstzegels met Ne
derlandse landschappen, de te
rugkeer (na tien jaar) van de Eu
ropazegels, het derde velletje
'150 jaar Nederlandse postze
gels' en een boekje met tien ver
schillende zegels met als thema
'industrieel erfgoed'.
Het jaar wordt 2 januari ingezet
met acht verschillende Beatrix-
eurozegels, twee zakelijke ze
gels en een bijplakzegel van
0,12 om de decemberzegels op te
maken. Verder de traditionele
emissies: de zomer- en kinderze
gels en de decemberzegels.
Intrede euro
Het emissieprogramma 2002,
dat enkele dagen geleden op de
postzegelshow Postex in Apel
doorn is gepresenteerd, telt niet
minder dan 85 verschillende ze
gels. En al die zegels zitten nog
eens weer in boekjes, velletjes
en mailers. Dit grote aantal
nieuwe zegels is het gevolg van
de intrede van de euro per 1 ja
nuari.
Menig verzamelaar zal zich bij
het zien van dit aantal achter de
oren krabben. Een geruststel
ling is echter dat er van die 85
waarden 21 permanente en ge
legenheidszegels zijn, de overi
ge zijn bijzondere zegels. Overi
gens nog een behoor! ijk aantal.
Die 21 (steeds in boekjes of vel
letjes van vijf) behoeven echter,
zoals altijd met permanente en
gelegenheidszegels het geval is,
niet direct te worden aange
schaft. Bovendien kan er op
worden gerekend dat het niet
noodzakelijk is van elke perma
nente zegel of bij voorbeeld ge
boortezegel een boekje of velle
tje te kopen. Het zal wel net zo
gaan als bij de vele boekjes en
velletjes met zegels met dubbele
waarden, die in juli en septem
ber verschenen, dat Collect
Club in Groningen voor de ver
zamelaar setjes van elke zegel
één samenstelt.
In het kort ziet het programma
er als volgt uit. Het jaar wordt
op 2 januari geopend met een
zogenoemd basisassortiment:
acht Beatrix-zegels in waarden
van €0,25, €0,39, €0,40, €0,50,
€0,65, €0,78, €1,00 en €3,00,
alle in velletjes van vijf stuks.
Verder zakelijke zegels van
0,39 en €0,78 en een bijplakze
gel voor de restanten van de de
cemberzegels van €0,12; ook in
een velletje van vijf.
Op 10 januari zal ter gelegen
heid van het huwelijk van
kroonprins Willem-Alexander
en Maxima (2 februari 2002) een
velletje met twee gegomde ze
gels van €0,39 verschijnen.
Het tweede deel van het basisas
sortiment volgt 28 januari: een
bijplakzegel van €0,02 (velletje
van 5), een geboorte- en een hu
welijkszegel van €0,39 (beide in
een boekje van 5 en een mailer
van 50), een rouwzegel van
0,39 (mailer van 50), een ver-
huiszegel van€0,39 (vel van 20),
10 om te feliciteren €0,39 (boek
je van 10), 10 voor uw post €0,39
(boekje van 10 en mailer van 50),
eurozegel van €0,39 (boekje van
5), eurozegel van €0,54 (boekje
van 5 en mailer van 50) en euro
zegel van €0,75 (idem).
Het derde deel van het basisas
sortiment volgt 1 april. Vijf Bea-
trixzegels van €0,39, €0,50,
0,65, €1,00 en €3,00, alle in
mailers van 50.
Tot zover, op de huwelijkszegel
na, de permanente en de gele
genheidszegels. Vanaf dat mo
ment volgen de bijzondere
zegels te beginnen op 2 april de
zomerzegels die net als dit jaar
bloemen als thema hebben, met
speciale aandacht voor de Flori-
ade 2002. Een boekje met 10 ge
gomde (als er niet gegomd staat
zijn alle zegels zelfklevend) ze
gels van €0,39+€0,19, waarvan
er 6 verschillende zijn.
De vijfjaarlijkse Rode-Kruisze-
gel verschijnt 27 april. Onder
werp: de Rode-Kruiswandel-
tocht door de Betuwe. Een
boekje met 5 dezelfde gegomde
zegels van 0,39 €0, 19. Het
50-jarig bestaan van hét
sprookjes- en attractiepark De
Efteling zal 14 mei postaal wor
den gevierd met de uitgifte van
een boekje met 5 verschillende
zegels van €0,39.
Op de openingsdag van de inter
nationale postzegelbeurs AM-
PHILEX (30 augustus) ver
schijnt het derde velletje gewijd
aan 150 jaar Nederlandse post
zegels. In het velletje 2 verschil
lende gegomde €0,39-zegels.
Op 24 september zal met een
boekje waarin 10 verschillende
zegels van €0,39 aandacht wor
den besteed aan het industrieel
erfgoed. De jaarlijkse kinderze
gels (boekje van 5 verschillende
gegomde zegels van €0,39
0,19) kunt u voor 5 november
noteren. Tot slot op 26 novem
ber de traditionele decemberze
gels (vel van 20) en een bijplak
zegel (voor de decemberzegels),
vel van 5 dezelfde zegels.
Hero Wit
(Advertentie)
..betaalt u nu uit één geldbundel. De Allin geldbundel,
die u onbeperkt kunt meenemen.
Handig van tone
door Ben Apeldoorn
...plus de kosten van bellen ...plus de kosten ...plus de kosten van data-
naar mobiele telefoons... van SMS-en... en informatie-diensten (WAP)...
...plus de kosten van bellen in
en naar het buitenland...
Alle kosten van bellen
naar vaste telefoons...
