Tunnel vol
drama onder
de Muur
Russen kunnen luidruchtig zwijgen over de Koersk
Kostbare
grens
Wie vermoordde
grenswacht Schultz?
Een jaar
na de ramp
29
zaterdag 11 augustus 2001
Op 13 augustus 1961 beginnen
DDR-troepen met de bouw van
een 155 kilometer lange, zwaar be
waakte grensafscbeiding om West-
Berlijn. De Muur tussen het oostelijke
en het westelijke deel van de stad be
slaat uiteindelijk 43 kilometer. Voor
de operatie worden 193 straten afge
zet, 48 S-Bahn-stations worden ge
sloten, evenals twaalf metrolijnen.
Er worden meer dan driehonderd
wachttorens geplaatst, bemand door
tienduizend grenssoldaten en officie
ren. De DDR beschikte over het kost
baarste en meest arbeidsintensieve
grenssysteem in Europa. Toch wisten
tussen 1961 en 1989 40.900 mensen uit
Oost-Duitsland te vluchten, ondanks
de Muur, de prikkeldraadversperrin
gen, de mijnenvelden en de gevreesde
'Selbstschussanlagen'.
Bij vluchtpogingen over de Oost-
Duitse grens kwamen naar schatting
938 mensen om het leven. Bij de Muur,
waar meer dan vijfduizend succesvol
le vluchtpogingen werden onderno
men, vielen 239 doden. Volgens som
mige bronnen ligt het aantal doden
enkele tientallen hoger. In 1989, op 9
november, viel de Muur.
Op enkele plaatsen in Berlijn kan men
nog delen van de vroegere 'Schut-
zwall' aantreffen. De geschiedenis
van de Muur wordt in musea als Haus
am Checkpoint Charlie (Friedrich-
strasse) en het Dokumentationszen-
trum Berliner Mauer (Bernauerstras-
se) uitgebreid belicht.
haal als de grenswachten de West-
Berlijners ontdekken.Komt voor
mekaar, chef Over de vluchtelingen
geen woord. Het dossier Schultz was
'staatsgeheim eerste klasse'. Ook de
werkelijke dader, soldaat VolkerMai-
er, wist tot vorig jaar van niets. Mül-
ler: „Hij is totaal van de kaart en wil
met niemand praten." Egons moeder,
die gedurende al die jaren door het
Oostduitse regime in de watten was
gelegd, stierf kort voordat Müller
haar van zijn bevindingen op de hoog
te kon stellen. „Misschien is het maar
beter zo."
'Tunnel 57' - genoemd naar het aantal
vluchtelingen dat ontkwam - bete
kende het einde van de grote tunnel
ontsnappingen. De geïrriteerde Ame
rikanen droegen hun West-Duitse
bondgenoten op geen verdere span
ningen te riskeren. Wolfgang Fuchs,
die dit voorjaar overleed, haalde nog
tot 1966 met omgebouwde auto's
mensen over de grens. Daarna opende
hij een drogisterij.
Een van de overige vluchthelpers,
Reinhard Furrer, vloog in 1985 als
Duits astronaut met het ruimteveer
Challenger door het heelal. Furrer
kwam tien jaar later bi] een vliegtuig
ongeluk om het leven. De nog in leven
zijnde ooggetuigen van de gebeurte
nissen in de Strelitzer Strasse erken
nen een zware morele last te dragen.
Want ook de waarheid brengt Egon
Schultz niet tot leven. „Deze geschie
denis kent geen helden, zegt een van
hen. „Alleen maar slachtoffers."
Wierd Duk
Zondag 12 augustus zendt de ZDF om
22.00 uur Heldentod - Der Tunnel und
die Lüge uit.
Straten, scholen en kazernes waren naar hem vernoemd. Over Egon
Schultz verscheen zelfs een kinderboek. De onderofficier was in de
DDR een volksheld. Op 21-jarige leeftijd werd grenssoldaat Schultz,
tijdens zijn nachtelijke wacht aan de Muur in Berlijn, doodgeschoten.
Door 'West-Berlijnse kapitalistische agenten', heette het officieel.
Maar klopt die DDR-versie wel?
Een knappe blonde jongen, zoon
van een arbeidersechtpaar uit
Rostock. En een harde werker. Op zijn
19e is Egon Schultz al wiskundele
raar. Iets langer dan een jaar staat hij
voor de klas, dan verlaat Egon zijn ge
boorteplaats aan de Oostzee en ver
trekt naar Oost-Berlijn, hoofdstad
van de DDR.
Hier moet hij als onderofficier mee
helpen de 'antifaschistische Schut-
zwall', de Muur, te bewaken. Egon
had zich vrijwillig bij de grenstroepen
gemeld. Dienst doen aan de Muur le
vert meer geld op en betere carrière
mogelijkheden.
In een bliksemactie wordt de Muur
drie jaar eerder opgetrokken. In de
nacht van 12 op 13 augustus 1961
grendelen bewapende leden van de
Volksarmee, politie en 'Kampfgrup-
pen' van de SED, de communistische
partijmet prikkeldraad en wegver
sperringen de sectorgrens met West-
Berlijn af.
De lampen aan de grens gaan uit,
zoekschijnwerpers werpen een koud,
blauw licht over het terrein bij de
Brandenburger Tor, tussen de massie
ve zuilen worden legervoertuigen op
gesteld die de rijbanen blokkeren.
Metroreizigers krijgen te horen dat de
treinen het westerse deel van de stad
niet langer aandoen. Berlijn is vanaf
nu definitief gedeeld.
Enkele dagen later wordt begonnen
met de bouw van de eigenlijke beton
nen Muur. Een aantal Oost-Berlijners
slaagt er op het laatste moment nog in
te vluchten, anderen doen een misluk
te poging. Op 24 augustus 1961 valt
het eerste dodelijke slachtoffer.
Officieel heet het dat de DDR zich
moet beschermen tegen de 'oorlogs
haard West-Berlijn', waar de 'Bonner
atoomoorlogsstaat en zijn bondgeno
ten' een aanval voorbereiden. De ei
genlijke reden is de aanhoudende,
zorgwekkende exodus van Oost-
Duitsers. Tot de bouw van de Muur
hadden 2,7 miljoen, veelal hoog opge
leide jonge DDR-burgers hun land
verlaten. De Oostduitse economie
dreigt ineen te storten.
West-Berlijners reageren woedend en
zijn geschokt door de late, weifelende
reacties van de Amerikaanse presi
dent Kennedy en de eigen bondskan
selier Adenauer. Bild begrijpt, zoals
zo vaak, het volksgevoel: 'Het Westen
doet niets! Wij zijn teleurgesteld!'Een
aantal Westberlijners besluit om zelf
actie te ondernemen en vluchtelingen
de grens over te smokkelen.
Christian Zobel, student medicijnen,
is een van hen. Hij is bevriend met de
acteur Wolfgang Fuchs, die zich ont
popt tot een van de moedigste vluch-
telingenhelpers. Met zijn handen
trekt Fuchs, dan 22, zijn zwager over
de muur; hij gooit tapijten over het
prikkeldraad opdat mensen er over
heen kunnen klauteren, hij verstopt
vluchtelingen in auto's en graaft tun
nels, zeven in totaal.
Het lot van Zobel en Fuchs raakt, in
een van de meest dramatische mo
menten uit de geschiedenis van de
Muur, verweven met dat van onderof
ficier Egon Schultz. De ontmoeting
maakt van Schultz in eigen land een
legende en organisator Fuchs tot een
van de voornaamste staatsvijanden
van de DDR. Christian Zobel zou aan
de gevolgen van de gebeurtenis kapot
gaan.
Schrijver Bodo Müller is er lang mee
bezig geweest om uit te zoeken hoe dat
moment, in de nacht van 4 op 5 okto
ber 1964, er precies heeft uitgezien.
„Pas vorig jaar heb ik in de Stasi-ar
chieven de ware toedracht kunnen
achterhalen."
De feiten: Zobel, Fuchs en enkele tien
tallen helpers, onder wie veel studen
ten, hebben maandenlang gegraven
aan een geheime, meters diepe tunnel,
die loopt van een leegstaande bakke
Erewacht voor grenssoldaat Egon Schultz in 1964; volgens de DDR-autoritei-
ten werd hij doodgeschoten door West-Berlijnse terroristen. foto GPD
Muur, voelt zich hopeloos schuldig en
raakt aan de drank. „Ik heb de grens
wacht doodgeschoten", bekent hij
aan het tijdschi'ift Quick.
Tot aan zijn dood in 1992 lijdt Zobel,
die werkte als arts, aan dit besef. De
DDR-propaganda gebruikt Zobels
verzuchting aan Quick als 'bewijs' dat
in het Westen moordenaars vrij rond
lopen en pochen over hun daden.
Legende
Toen Bodo Müller onderzoek pleegde
voor zijn boek Faszination Freiheit,
over de meest spectaculaire ontsnap
pingen uit de DDR, stuitte hij op de le
gende rond Egon Schultz. „Alles er
aan was tegenstrijdig", aldus Müller.
„Ik wilde niet een nieuwe mythe creë
ren en besloot het verhaal alleen maar
iswaar was Schultz in de schouder ge
raakt door een kogel uit de Walther
van Zobelmaar die verwonding was
niet dodelijk. De overige negen ver
wondingen, waaraan hij bezweek,
waren veroorzaakt door salvo's uit
een Kalasjnikov."
De martelaar voor het socialisme,
Egon Schultz, bleek per ongeluk te
zijn doodgeschoten door een medesol
daat. De DDR-leiding wist dit, maar
heeft de waarheid bewust achterge
houden en Schultz' nagedachtenis
politiek gemanipuleerd.
Zo gaven de Oostduitsers een kinder
boek uit, 172 dagen uit het leven van
leraar Egon Schultz, waarin Wolf
gang Fuchs figureert als leider van de
'westerse agenten'. „Schiet ze kapot,
jongens", schreeuwt Fuchs in het ver
zeggen. De volgende dag wordt duide
lijk wat zich precies heeft afgespeeld.
Onderofficier Egon Schultz is dode
lijk gewond geraakt. Het DDR tv-
journaal 'Die aktuelle Kamera' klaagt
de daders aan: 'West-Berlijnse terro
risten en Bonner ultra's hebben een
laffe sluipmoord gepleegd'.
Schultz krijgt een staatsbegrafenis,
openbare gebouwen worden naar de
jonge Egon vernoemd; ook de Strelit
zer Strasse krijgt zijn naamSchultz is
een staatsheld. En Zobel, die mee
werkte aan de grootste massa-ont
snapping uit de geschiedenis van de
foto Peter Leibing/AP
op te nemen als ik de waarheid kon
achterhalen."
Müller was er herhaaldelijk van ver
zekerd dat alle dossiers waren vernie
tigd. Koppig dook hij toch in de ar
chieven van de geheime dienst, sprak
met voormalige Stasi-officieren en
met vluchtehngenhelpers. „Stukje
voor beetje kwam ik dichter bij mijn
doel." Toen kreeg hij van een ex-Stasi
medewerker de gouden tip. Het dos
sier Egon Schultz bestond wel dege
lijk. En het bevatte explosief materi
aal. Müller: „De Stasi had het voorval
tot in de details gereconstrueerd. Wei-
Bouw van de Berlijnse Muur in 1961.
rij aan de Bernauer Strasse 97 in west,
naar een hofje aan de Strelitzer Stras
se 55 in oost, honderdvijftig meter
verderop. Zevenenvijftig mensen zijn
al door de tunnel gevlucht als plotse
ling grenswachten en Stasi-officieren
opduiken. De zaak is verraden.
Het is tien minuten na middernacht
als een wilde schietpartij uitbreekt.
Zobel schiet in het donker om zich
heen en weet zich, net als de rest van
de tunnelbouwers, in veiligheid te
brengen. „Het was net oorlog", zou
Wolfgang Fuchs, die aan het westelij
ke einde van de tunnel wachtte, later
Zondag is het een jaar geleden dat de Rus
sische atoomonderzeeër Koersk naar de
bodem van de Barentsz-zee zonk. Het pan
demonium van halve en hele leugens dat
volgde op de tx'agedie bracht Rusland op de
rand van een politieke crisis. Terwijl ber
gers nu vechten tegen de klok, brengen de
Russische autoi'iteiten de lessen van augus
tus 2000 in praktijk. Milieuorganisaties
worden doodgeknuffeld, journalisten mo
gen afreizen naar de plek des onheils en een
website houdt de wereld op de hoogte van de
nieuwste ontwikkelingen. De kunst van het
luidruchtig zwijgen: „Totale openheid zon
der iets te zeggen."
De camei-aman van het Russische televisie
station TVTs leunt nog wat verder uit de
deuropening van de helikopter. Met zijn
vrije hand grijpt hij zxch stevig vast aan een
touw. Achter hem staan andere camera
ploegen in krappe, oranje reddingsvesten te
dringen voor de opening. Scheldkanonna
des om meer ruimte stranden in het rich
tingloze geluid van de propeller van de MI-
8. De camera's zijn gericht op de Barentsz-
zee. op de plek waar op 12 augustus 2000 de
atoomonderzeeër Koersk naar de zeebodem
zonk.
De radar xn de cockpit van de helikopter
liegt met. Enkele tientallen meters lager
dobbexl het hightech dxxikschip Majo, van
waaruit duikers al wekenlang afdalen naar
het wrak van de Koersk. Het is een histori
sche plek, zo blijkt uit het gedrag van de vier
cameraploegen in de helikopter. Met gevaar
voor eigen leven proberen ze 'een plaatje'
vast te leggen, maar de camera's registreren
weinig.
Een dikke mist heeft zich in een tijdsbestek
van seconden van de historische plek mees
ter gemaakt. „Nóg een rondje", schreeuwen
de televisieproducers tegen de piloot. Hel
pen doet het niet. Wat blijft is dikke mist en
het vermoeden dat er zich daaronder iets
van belang bevindt.
Eerder zijn alleen de vage contouren van de
kruiser Peter de Grote zichtbaar geweest.
Het zwaar bewapende schip waakt over de
zone rond de Koersk. Een paar zeemijlen
verder viel in de mist ook nog de 'Svir' te
herkennen, die samen met het onderzee-
bootbestrijdingsschip Severomorsk en de
Kil-143 deel uit maakt van de Russische
'speciale missies expeditie'. Ze moeten
Noorse patx'ouilleschepen op afstand hou
den. Verder blijft alle uitleg achtex*wege.
„Jullie moeten bij de persdienst zijn", ant
woordt de kapitein eerste klas van de Noor
delijke Vloot, die aan boord van de helikop
ter toezicht houdt.
De televisiejoux-nalisten proberen onder
tussen voor de camera hun verhaal te doen,
maar het lawaai van de helikopter over
stemt alles. De nieuwe openheid van de Rus
sische autoriteiten werpt zijn vruchten af.
Buiten is niets te zien en binnen niets te ho
ren. „Jammer", zoals de kolonel van de
Noordelijke Vloot na afloop concludeert
In de lounge van het Poliarnie Zori Hotel in
Moermansk flitsen de blikken angstig naar
de marinier die bij de receptie druk staat te
telefoneren. „We hebben een geheimhou
dingsclausule moeten ondertekenen", fluis
tert de jongste van de zeven diepzeeduikers
die in het hotel verblijven. Het groepje heeft
te horen gekregen zo snel mogelijk naar de
Koer-sk af te reizen ('ongeveer honderd zee
mijlen per boot'), maar het vertrek wordt
steeds opnieuw afgeblazen. „Technische
problemen", luidt de verklaring.
De bergers van de Koersk zitten dringend
om de nieuwe krachten verlegen. De voor
bereidingen van de berging lopen achter op
schema en over vier weken moet het optillen
van de Koersk beginnen. Op de officiële
Koersk-'website heeft de Russische admi
raal Motsak al erkend dat alles 'sneller en
soepeler' had moeten gaan. In de lokale me
dia in Moermansk circuleren inmiddels ge
ruchten dat slechts zeven van de 26 beno
digde gaten in de Koersk zijn geboord. De
tij d dringt en de zeven nieuwe dui kers in Po
liarnie Zori kregen na het horen van de
slechte berichten 'wel een bepaald vermoe
den' dat hun overkomst gewenst was.
„Wij worden nu ingevaren om te helpen met
het boren van de gaten in de onderzeeër",
zegt één van de duikers. „Onze precieze
taakomschrijving kxnjgen we pas te horen
op zee. We hebben dit ook nog nooit eerder
gedaan."
In de plannen van het Nederlandse ber
gingsconsortium Mammoet-Smit moet de
Koersk via 26 kabels omhoog getrokken
De Russische ondei'zeeër Koersk die precies een j aar geleden zonk in de Barentsz-zee.
worden. Door de wirwar van leidingen en
hoge-d ruk flessen tussen de binnen- en bux-
tenwand van de onderzeeër, bleken compu
tergestuurde machines niet in staat de
daarvoor benodigde gaten te boren. Diep
zeeduikers moeten nu handmatig te werk
gaan, een tijdrovend proces.
Het groepje is in dienst van het Noorse be
drijf DSND, maar niet zonder trots vertel
len de duikers dat 'only Brits' werken aan de
gestrande atoomonderzeeër. „Er zijn Ne
derlandse duikers van Smit aanwezig, maar
die werken alleen op geringere dieptes."
Nog één keer gaat de blik naar de Russische
marinier aan de receptie. „We moeten nu
echt ophouden", zegt de Engelsman. Hij
knikt met zijn hoofd eventjes naar zijn op
zichter. „De geheimhoudingsclausule, weet
jewel."
Droogdok
„Draai je auto om, nu we nog gewoon met je
praten", blaft de bewapende jongen bij het
controlepunt. De slagboom die de weg naar
foto EPA
Rosljakovo verspert, blijft onverbiddelijk
gesloten. Een paar honderd meter verderop
ligt de werf waar de Koersk uiteindelijk in
een droogdok moet belanden. De bewoners
van het aan de rand van Moermansk gelegen
Rosljakovo lopen misschien nog wel het
meeste risico bij de bergingsoperatie. Com
plicaties met de kernreactoren of torpedo's
aan booi-d kunnen vooral boven water de-
sastreus zijn voor de directe omgeving.
Wat de mensen in Rosljakovo er van vinden
dat de Koersk in september wordt afgele
verd in hun woonplaats, blijft geheim voor
buitenstaanders. De Russische autoriteiten
beloofden dat de berging van de Koersk 'in
volstrekte openheid' zal plaatsvinden, maar
oude gewoonten sterven langzaam. De pre
sidentiele persdienst regelt voor media
boottochten, 'coördineert' helikopter-
vluchten en brengt via een officiële website
dagelijks nieuws over de berging. Maar op
het schiereiland Kola, het bastion van de
Russische Noordelijke Vloot, blijft open
heid een relatief begrip. De gesloten dorpen
en steden rond Moermansk - 'militaire ob
jecten' in bureaucratisch jargon - zijn niet
op één hand te tellen. Een 'propoesk' (toe
gangsbewijs) is niet te krijgen voor buiten
staanders.
Vesting
Niemand zal ooit precies weten wat zich in
de haven van Rosljakovo afspeelt. Ook de
nabestaanden van de bemanning van de
Koersk zijn op Kola niet aanspreekbaar.
Hun woonplaats Vedjajevo is 'een militair
object' en dus eveneens gesloten. Al even
ontoegankelijk is de stad Severomorsk,
waar de basis van de Noordelijke Vloot ge
vestigd is.
Een cex-emonie om de ondergang van de
Koersk te herdenken, zal zondag gesloten
zijn voor buitenstaanders.
„Het is voor media absoluut onmogelijk om
de stad binnen te komen", zegt de voormali
ge marineofficier Aleksandr uit Severo
morsk. Meerdere pogingen om via contac
ten alsnog 'een vreemdeling' de stad in te
krijgen, zijn op niets uitgelopen. „Iedereen
heeft op het hart gednxkt gekregen geen
buitenlanders binnen te halen."
Journalisten moeten het doen met een ten
toonstelling over de bemanning van de
Koersk in het museum van de Noordelijke
Vloot. Onder de titel 'op weg naar onsterfe
lijkheid' vertellen foto's het verhaal van de
bemanning.
De beelden van de rouwende familieleden
zijn het aangrijpendst, maar volgens muse
umdirecteur Valeri Tsjoesjenkov zijn die ta
ferelen definitief voorbij. „Het tragische
syndroom is nu, een jaar later, goeddeels
voorbij", aldus de kapitein tweede klas.
Tsjoesjenkov wil niet verklax-en waarom er
dan nog steeds woedende ouders op de tele
visie hun beklag doen over het gebrek aan
openheid. „Mijn persoonlijke mening hou
ik voor me. Dat is een militaire code."
Frank Hendrickx
