Wie durft Congo te ontwarren?
De spelers en hun belangen
België wil Afrika op de Europese agenda
29
Zwart verkeer
zaterdag 4 augustus 2001
De Europese Unie heeft voor
Centraal-Afrika nooit bij
zonder veel belangstelling ge
had, maar het Belgische voor
zitterschap van de Europese
Unie is vast van plan om daar
verandering in brengen. Brussel
wil het komend half jaar een Eu
ropees Afrika-beleid van de
grond tillen.
,De Balkan en het Midden-Oos
ten hebben de belangstelling
van de hele wereld. Maar vanuit
humanitair oogpunt is ons ge
brek aan interesse voor Cen
traal-Afrika onaanvaardbaar",
aldus premier Verhofstadt tij
dens zijn eerste persconferentie
alsEU-vooi-zitter.
Vanuit zijn koloniale verleden
onderhoudt België nauwe
diplomatieke banden met
de Democratische Republiek
Congo. Een Belgisch actieplan,
gericht op vrede en crisis
beheersing in de regio, moet de
leidraad vormen voor een ge
meenschappelijke Europese po
litiek.
De Belgen willen graag dat EU-
buitenlandgezant Solana af
reist naar Afrika, maar voorlo
pig heeft Solana zijn handen vol
aan Macedonië.
Als hij naar Centraal-Afrika
gaat, zijn de uitgangspunten
van zijn missie terug te vin
den in het Belgische actieplan:
ontwapening van de troepen,
herstel van de democratie en
opbouw van de infrastructuur,
waardoor hulporganisaties hun
werk kunnen doen.
Het resultaat van de Belgische
inspanning is volstrekt afhan
kelijk van de vraag of de andere
EU-landen ook bereid zijn om
Afrika te beschouwen als een
'strategisch zwaartepunt'. Dat
moet de komende maanden dui
delijk worden, wanneer minis
ter Michel van Buitenlandse
Zaken het onderwerp aan de or
de stelt in de bijeenkomsten met
zijn collega's.
De Belgische regering wil graag
dat de andere Europese lidsta
ten meer geld beschikbaar stel
len.
België rekent op de steun van
Frankrijk, Groot-Brittannië,
Portugal en Spanje en Neder
land. Maar Nederland heeft de
nodige reserves en voor minister
Herfkens van Ontwikkelingssa
menwerking heeft de hulp aan
Congo geen prioriteit. Een Ne
derlandse diplomaat haalt zijn
schouders op. „Ach, de Belgen
moeten ook een buitenlands on
derwerp hebben dat in eigen
land goed ligt."
Hetty van Rooij
Brussel wil het komend half jaar
een Europees Afrika-beleid
van de grond tillen. Maar of dat
lukt, is maar de vraag. Een Belgisch
actieplan, gericht op vrede en cri
sisbeheersing in de regio, moet de
leidraad vormen voor een gemeen
schappelijke Europese politiek.
Zoals de VN nu in de Democrati
sche Republiek Congo - het vroege
re Zaïre - probeert de vrede gestalte
te geven.
De Verenigde Naties zijn enthousi
ast over de voortgang van het vre
desproces in Congo, dat een kans heeft
gekregen met de benoeming van Joseph
Kabila als opvolger van diens in janua
ri vermoorde vader. De zes (buur)lan-
den en drie rebellengroepen die in het
drie jaar oude conflict betrokken zijn,
houden zich aan het staakt-het-vuren
en de afspraak hun troepen terug te
trekken van de verschillende frontli
nies.
De VN zien via 'Monuc' met 2500 man
toe op naleving van het akkoord, dat al
in 1999 werd gesloten maar nooit werd
nageleefd. België als periodiek voorzit
ter van de EU wil profiteren van het
moment en Europa een actieve rol laten
spelen in zijn vroegere kolonie. Wat is
de stand van zaken en waar liggen de
grootste valkuilen?
Genocide
De oorlog begon in 1998 toen Rwanda
en Oeganda, samen met Congolese re
bellen, de strijd aanbonden met presi
dent Laurent Kabila, dezelfde man die
ze even eerder hadden geholpen om
dictator Mobutu te verdrijven. Belang
rijkste drijfveer was de toenadering
tussen Kabila en de Interahamwe, de
Hutu-milities die in 1994 verantwoor
delijkwaren voor de genocide op de
Tutsi's in Rwanda en daarna naar Con
go vluchtten. De Interahamwe zijn er
vandaag nog steeds. Geschat wordt dat
20.000 tot 40.000 man in of met het
Congolese leger vechten.
Na de oorlogsverklaring van Rwanda
en Oeganda, kozen Zimbabwe, Angola
en Namibië de zijde van Kabila. Zo
ontstond de 'eerste wereldoorlog' van
Afrika, die echter snel zou degenereren
in een complexe strooptocht geïnspi
reerd door Congo's fenomenale mine
rale rijkdommen. Het land is de facto in
tweeën gedeeld, waarbij grofweg Oe
ganda en Rwanda samen met de rebel
len het noorden en oosten beheersen.
Volgens een recente studie heeft de oor
log tot nu toe 2,5 miljoen mensen het le
ven gekost. De meesten stierven door
'bijproducten' als honger, ziekte en
verdrijving.
Voorgeschiedenis
De Portugezen hadden Congo vier eeu
wen gebruikt als reservoir van slaven
en ivoor, toen het immense land in 1884
werd toegewezen aan de Belgische ko
ning Leopold II. De 'Vrijstaat Congo'
was een wonderlijk restproduct van de
verdeling van Afrika zoals uitgevoerd
door de Europese mogendheden. Leo
pold zou het land 23 jaar op gruwelijke
wijze laten plunderen, waarbij de be
volking werd gereduceerd tot de helft.
In 1908 werd Leopold Congo ontnomen
en werd het een Belgische kolonie, wat
het tot 1960 zou blijven.
Congo kreeg in 1965, na een door
het Westen (VS, België) gesteunde
Rwanda
Rwanda is het meest beducht
voor de Hutu-milities en zal
zich niet eerder uit het conflict
terugtrekken dan wanneer die
milities zijn ontwapend. Deze
exercitie zal een van de moei
lijkste zijn van het hele vredes
proces. De meeste soldaten van
de Interahamwe weten dat ze in
vredessituatie moeten rekenen
op levenslange gevangenisstraf.
Ze hebben alle belang bij conti
nueren van de oorlog en wakke
ren op vele plekken in Congo et
nische rivaliteit om die reden
aan. Veel van de etnische span
ning is overigens ontstaan door
dat Mobutu Congolezen met een
Rwandese achtergrond het
Congolese burgerschap niet
waardig achtte.
Rwanda heeft inmiddels, net als
Oeganda, ook de zoete smaak
geproefd van Congo's goud, dia
manten, tropisch hout, ivoor en
het voor mobiele telefoons zo
cruciale mineraal coltan. Vol
gens een rapport van de Ver
enigde Naties zet het Rwandese
leger zelfs (Hutu)gevangenen in
als dwangarbeiders in mijnen.
In anderhalf jaar zou Rwanda
250 miljoen dollar aan de win
ning van coltan hebben ver
diend. Volgens de VN is het
oosten van Congo sinds 1998
systematisch door Rwanda en
Oeganda leeggeroofd. De
organisatie durfde niet voor
een boycot te pleiten uit angst
het vredesproces te ondermij
nen.
Rwanda heeft tussen de 17.500
en 2 50 0 0 militairen in Congo en
steunt (sommigen zeggen con
troleert) de door Tutsi's over
heerste RCDdie haar basis
heeft in Goma. Leider ervan is
Emille Ilunga. De RCD contro
leert delen van Noord-Kivu,
Zuid-Kivu, Maniema, Oriëntale
en Katanga.
Oeganda
Oeganda is in Congo omdat er
rebellen vanuit het land opere
ren, maar belangrijker lijken de
economische belangen. Hoge
militairen en zakenlieden zijn
direct betrokken bij exploitatie.
De net herkozen president Mus
eveni ontkent alles verontwaar
digd, inclusief zijn eigen be-
trokkenheid, maar 's lands
exportstatistieken van goud en
diamanten spreken boekdelen.
Oeganda is met circa 10.000
manschappen aanwezig in Con
go en steunt de Beweging voor
de Bevrijding van Congo (MLC)
onder leiding van zakenman
miljonair Jean Paul Bemba. De
MLC is sterk in het noorden en
claimt 25.000 soldaten te heb
ben.
Oeganda steunt ook een derde
rebellengroep, de RCD-ML, die
een afsplitsing is van de door
Rwanda gesteunde RCD. Leider
is Ernest Wamba dia Wamba. De
groep heeft haar basis in Ki
sangani, de derde stad van het
land en beroemd om haar rivier
diamanten. Oeganda en Rwan
da zijn onderling slaags geraakt
om Kisangani, een fraai bewijs
voor het primaat van de econo
mische belangen.
Burundi
Het kleine Burundi dat zelf
wordt geteisterd door een etni
sche burgeroorlog, is geen echte
partij in het conflict, maar
wordt er wel bij betrokken. De
rr CIA World Factbook
Rooms Katholiek 50%. Protestant 20%,
Kimbangu st 10%, Moslim 10% i
O.a. Kobalt, koper, cadmium, diamant. f
olie, goud, zilver, uranium, ijzer
GRAPHIC NEWS/GPD
Hutu's die in Burundi de meer
derheid vormen, vechten tegen
de Tutsi-regering vanuit hun
bases in Oost-Congo. President
Buyoya is bang dat de Intera
hamwe zich zullen mengen met
'zijn'rebellen.
Het regeringskamp
Voor Angola, Zimbabwe en Na
mibië geldt voor een groot deel
hetzelfde als voor Oeganda en
Rwanda. Economische belan
gen (mijnconcessies) wegen
zwaar, maar ook vermoeidheid
heeft zich meester gemaakt van
vooral Zimbabwe en Namibië.
Zimbabwe
Was als eerste in Congo met zo'n
10.000 manschappen uit solida
riteit met Kabila en om 'het
Tutsi-gevaar in te dammen'.
Deelname aan de oorlog, die 1,5
miljoen dollar per dag kost,
wordt steeds impopulairder in
het door politieke en economi
sche crises geteisterde land.
Namibië
Neemt deel aan de oorlog met
2000 troepen vooral omdat pre
sident Sam Nujoma het zo goed
kan vinden met Zimbabwe's Ro
bert Mugabe.
Angola
Het land met de meeste strategi
sche belangen en beschouwd als
'kingmaker' in Kinshasa. Na de
moord op Kabila heeft Angola
naar schatting 10.000 troepen
gestuurd, waarmee de totale al
liantie op zo'n 22.000 man
schappen uitkomt. Het land wil
vooral voorkomen dat de Unita-
rebellen Congo als uitvalsbasis
gebruiken en de voor Unita lu
cratieve smokkel van diaman
ten voor geweren breken. Ango
la gelooft dat Rwanda en
Oeganda banden hebben met
Unita Verder bezet het land
Congolese 'olie-steden' aan de
kust en werkt het samen met
Kinshasa op gebied van olie-ex
ploratie. Joseph Kabila lijkt
vooral te luisteren naar Luanda,
die in lijkt voor vrede maar een
grote stem in het kapittel zal
claimen.
Voortgang
Het staakt-het-vuren 'houdt' en
de terugtrekking van de frontli
nies gaat door. Rwanda streeft
uit eigen initiatief naar 190 ki-
coup, Joseph Desiree Mobutu als presi
dent. Hij zou ongeveer zoals Leopold
regeren maar dan 32 jaar lang. Mobutu
veranderde de naam van het land in
Zaïre en die van hemzelf in Mobutu Se-
se Seko. De buitenwereld bedacht de
naam 'kleptocratie' voor Mobutu's sys
teem.
De man met de luipaardmuts werd in
1997 uit het zadel gestoten door de ob
scure rebellenleider en zakenman Lau-
rent-Desiree Kabila. Hij veranderde de
naam Zaïre in Democratische Repu
bliek Congo, maar het land werd alles
behalve democratisch. Zijn systeem
werd mobutisme zonder Mobutu ge
noemd. Kabila werd op 16 januari tij
dens een paleiscoup vermoord en opge
volgd doorzijn 31-jarige zoon Joseph,
die in tegenstelling tot zijn vader het in
1999 gesloten vredesakkoord van Lus
aka lijkt te willen naleven.
lometer achter de linies in
plaats van de afgesproken 15.
Het land heeft nog geen troepen
naar huis gehaald, wat wel Oe
ganda heeft gedaan (1500 man)
Namibië zal zijn troepen (2000)
voor eind augustus terughalen
Een organisatie als Human
Rights Watch (HRW) stelt dat
Rwanda zijn troepen elders her
groepeert, vooral in Noord- en
Zuid-Kivu. HRW vreest ook de
escalatie van etnische conflic
ten. De Congolese regering be
schuldigt Rwanda en de RCD
ervan te werken aan de creatie
van een aparte staat in Oost-
Congo. Opdeling van Congo
blijft overigens door veel waar
nemers als een gevaar dan wel
een noodzakelijk kwaad gezien.
Regeringstroepen blijken zich
niet altijd te houden aan het ak
koord door terrein te bezetten
dat door rebellen van de RCD is
prijs gegeven, vooral in Katan
ga. Dit heeft de multinationale
militaire commissie (JMC) ge
zegd, die waakt over de terug
trekking.
Groot probleem blij ft de zwakte
van de VN, die met 2500 man
'verdrinken' in een land zo groot
als West-Europa. Het gaat om
een waarnemingsmissie die vol
strekt hulpeloos zal zijn moch
ten de gevechten weer uitbre
ken. De VN-ers worden wel door
de bevolking enthousiast ont
vangen en successen als het
weer bevaarbaar zijn van de
Congo-rivier blijken goede re
clame Vraag blijft hoe de echte
grote stap voorwaarts te maken
richting vrede (totale terugtrek
king buitenlandse troepen, ont
wapening rebellen en Intera
hamwe), en wie zich de vingers
daar aan wil branden. Europa?
Eelco van der Linden
De wegen van Zuid-Afrika
behoren tot de gevaarlijk
ste ter wereld. Rijd niet 's a-
vonds of 's nachts, want de ene
helft van je medeweggebruikers
is dronken en de andere helft is
stoned, zo adviseerde een colle
ga mij hier in het begin. De sta
tistieken spreken inderdaad
boekdelen en worden aange
vuld door onrustig makende be
richten dat twee op de drie au
to's niet verzekerd is.
Berichtgeving over ongelukken
is routineus en selectief, wat
president Mbeki volop zal be
amen. Wanneer een buitenlan
der omkomt, haalt het de krant,
wanneer zwarte autochtonen
omkomen, merk je er weinig
van. Dat terwijl de zwarten in
Zuid-Afrika voorbestemd lij
ken om op de weg alleen in gro
ten getale te sneuvelen. Er zijn
twee redenen en die heten 'bak
kie' en 'kombi'. Apartheid zou je
ook nog kunnen noemen.
Personeel vervoer je in de laad
bak van je pick-up, hier in alle
talen 'bakkie' genoemd. Het
beeld is meestal een witte
chauffeur met een laadbak vol
zwarte jongens en mannen. Ge
lukkig zie je minder dat de
plaats naast de chauffeur vrij is,
of - zoals ooit groot schandaal
veroorzaakte dankzij een foto in
de krant - wordt ingenomen
door zijn hond. Weer of geen
weer, op de snel- of de landweg,
de bakkies zijn altijd vol gela
den en altijd op volle snelheid.
Een ongeluk hoe klein ook, is
immer dramatisch. Je overleeft
het gewoon niet als je uit die bak
vliegt. Tien doden, twintig do
den, het is schering en inslag.
Revolutie
De kombi's zijn een verhaal
apart. Sinds een jaar of tien heb
ben ze een revolutie teweegge
bracht in het vervoer, overigens
niet alleen in Zuid-Afrika. Het
gaat om busjes van meestal Ja
panse makelij. Vaak is op het
chassis een iets grotere koets ge
bouwd om meer plaatsen te cre-
eren: in ieder geval vier rijen
met elk vier plaatsen. De bus
taxi's zijn big business gewor
den, met als bijeffect toename
van maffiose activiteit.
Maar ze zijn bovenal levensge
vaarlijk, want immer vol en im
mer op volle snelheid. Vol bete
kent dat mensen op elkaar
gepakt zitten en de auto een
voudigweg veel te zwaar is.
Voeg daaraan toe gladde ban
den en het enthousiasme van
veel chauffeurs - 'niet denken
maar rijden', las ik eens op een
achterklep, dezelfde klep die
optimistisch 'nooduitgang'
wordt genoemd - en de potentië
le ramp is daar. Ongelukken be
teken doden in dubbele cijfers.
De regering heeft plannen om de
hele busjesbusiness te saneren
en reguleren, maar dat stuit op
een hoop weerstand. Voorlopig
blijven de busjes de plaag van de
'gewone' weggebruikers, omdat
ze behalve te hard rijden, op de
meest onverwachte plaatsen
stoppen om mensen te laten in
stappen. Chauffeurs kunnen
agressief zijn, en mderdaad is
het beter geen ruzie met ze te
krijgen. Het leidt allemaal, zo
blijkt uit ingezonden brieven en
radioprogramma's, tot reacties
met racistische ondertoon.
Want het is tenslotte puur zwart
vervoer.
Al die zwarten op de weg, lastig
is dat toch. Maar waarom zijn
ze, en in zulke groten getale, al
tijd op de weg? De uitvinders
van de apartheid bedachten het
principe plaats de zwarten waar
je het minste last en het meest
profijt van ze hebt: in de town
ships dus. Maar ze moesten wel
blijven werken in de witte ste
den en dus was het reizen gebla
zen.
Huishoudster
Vandaag is er wel iets veran
derd, maar zeker niet de afstand
tussen wonen en werken. Ange
la spendeert een kwart van het
salaris dat ze verdient als huis
houdster aan vervoer. Elke dag
50 kilometer heen en 50 terug.
Het huis van haar baas staat
overigens in een luxe wijk van
Pretoria, die in een niet zo heel
ver verleden is verrezen op
'zwart woongebied'. Zelf woont
ze in de township, 's Ochtends
waagt ze overigens, net als al die
anderen, haar leven om bij de
taxistandplaats te komen. De
township ligt aan de andere
kant van de snelweg en een
voetgangersbrug is nog niet ge
bouwd.
De zwarten zijn dus eigenlijk al
tijd op de weg. Zelfs in de luxe
buitenwijk. Een mevrouw
klaagde laatst op de radio over
het paper en plastic dat de
mooie lanen ontsiert. „Het spijt
me, maar de zwarte mensen la
ten het daar achter." „Dat is ra
cisme, hoe weet u dat nou"bits
te de presentator. Ze dacht na en
zei: „Zwarten zijn toch de eni
gen die lopen?"
Eelco van der Linden
Pretoria
foto Simon Denyer/Reuters
Congolese vluchtelingen wachten op voedsel.
