Depressies zijn
de keerzijde van
de welvaartsstaat
Met Tienertoer proefde je voorzichtig van de vrijheid
Volksziekte nummer twee
27
zaterdag 4 augustus 2001
Nederlanders slikken meer
pillen tegen depressies dan
ooit tevoren. Het afgelopen jaar is
het gebruik met 20 procent geste
gen. Alleen bij de apotheken ging
al voor zo'n 260 miljoen gulden
aan antidepressiva over de toon
bank. Is er sprake van een nieuwe
modeziekte, ellende-chic? Of
wordt Nederland massaal zwart
gallig?
Het begon in de jai'en negentig in de
mode en popmuziek. In de haute
couture verschenen naargeestige, ge
scheurde creaties, geshowd door
graatmagere, anorexische modellen
die narrig tot diep ongelukkig uit hun
ogen keken. Groepen als Nirvana
boekten gigantische successen met
songs vol apathie, desillusie en overi
ge zwartgalligheid. De 'dépricultuur'
was geboren.
Sindsdien is duidelijk geworden dat
een groeiende groep mensen last heeft
van depressies. Steeds meer mensen
grijpen naar middelen om de zon weer
enigszins te zien schijnen. Te begin
nen in Amerika waar vooral antide
pressiva als Prozac en Seroxat popu
lair zijn. Een trend die nu ook in
Nederland wordt gevolgd. Volgens de
Stichting farmaceutische Kengetal
len is vorig jaar voor 524 miljoen gul
den uitgegeven aan geneesmiddelen
tegen ziekten van het centraal zenuw
stelsel, waarvan zo'n 260 miljoen aan
antidepressiva.
Een opmerkelijk gegeven. Want de
hang naar somberte, de 'depressieve
cult' kan als tijdelijk verschijnsel mis
schien nut hebben. Maar een depres
sie is een gruwelijke ziekte en zelden
voor iets of iemand nuttig. Volgens de
Utrechtse psycholoog Huub Buijssen,
gespecialiseerd in depressies, moet
er toch een zekere samenhang
zijn: ,,Uit het feit dat die mode en mu
ziek bij zo'n groot publiek aanslaat,
blijkt wel dat veel mensen zich in die
sombere cultuur herkennen. Dat een
grote groep geen vrolijke inslag
heeft."
Verschijnselen
Een dip, een sombere bui of verdriet
na het overlijden van een dierbare, is
overigens niet te vergelijken met een
depressie die door de huisarts vroeger
ook wel werd aangeduid met 'over
spannen' zijn. Een depressie bestaat
uit een hele reeks van lichamelijke en
geestelijke ziekteverschijnselen
Daarvan is sprake wanneer iemand
minstens twee weken vrijwel doorlo
pend last heeft van ernstige bedroefd
heid. pessimisme, gebrek aan zelfver
trouwen, lusteloosheid, verlies aan
interesse, kortom, nergens meer ple
zier aan beleeft.
Depressies zijn van alle tijden. Hippo
crates, 'de vader van de westerse ge
neeskunde', beschreef de ziekte al in
de vierde eeuw voor Christus. In de
bijbel wordt Job als zo'n patiënt be
schreven. En de aandoening komt bij
arm en rijk, jong en oud voor. Ook on
der bekende mensen als de Ameri
kaanse oud-president Abraham Lin
coln en de Britse staatsman Winston
Churchill. Onder schrijvers als Leo
TolstojErnest Hemingway en Maar
ten Biesheuvel en ook onder andere
bekende namen als Marilyn Monroe
en popzanger Kurt Cobain (inder
daad, van Nirvana).
Sinds de Tweede Wereldoorlog is er
een dramatische stijging van het per
centage mensen dat aan een depressie
lijdt. De generatie die tussen 1960 en
1975 volwassen is geworden, loopt
een drie keer zo groot risico om slacht
offer te worden van een depressie als
hun grootouders, melden Buijssen en
psycholoog Pim Cuijpers van het
Trimbos Instituut in het zelfhulp-cur
susboek 'Omgaan met depressiviteit,
ik zie het weer zitten'. Volgens de
Amerikaanse depressiedeskundige
Seligman is de kans dat jonge mensen
tegenwoordig een depressieve stoor
nis krijgen, zelfs tien keer zo groot als
het risico dat hun grootouders liepen.
Inmiddels gelden depressies in Neder
land als een volksziekte. Soms zijn ze
zelfs van levensbedreigende aard.
Jaarlijks doen circa 20.000 mensen
met een depressie een poging tot zelf
doding. Zo'n 1500 mensen slagen daar
in, wereldwijd berooft een miljoen
mensen zich wegens psychische pro
blemen van het leven.
Vraag is hoe het komt dat er zoveel
meer mensen dan vroeger een depres
sie krijgen. Artsen hebben de laatste
tien jaar wel veel meer oog gekregen
moeten zo vroeg mogelijk begeleiding
en behandeling krijgen, om erger te
voorkomen. In menig verzorgingshuis
starten speciale trainingen en cursus
sen om ouderen met depressieve
klachten te begeleiden.
Aangeboren
De Leidse criminoloog Wouter Buik-
huisen werd eind jaren zeventig weg
gehoond toen hij kinderen en crimine
len wilde onderzoeken op aangeboren
kenmerken. Tien jaar lang hield hij
ondanks de verkettering stand. Maar
uiteindelijk gaf hij er in 1988 de brui
aan en begon een antiekzaak in Was
senaar.
Nu geven vriend en vijand hem gelijk:
aanleg voor agressie, criminaliteit en
depressie krijgt elk mens met zijn ge
boorte mee in zijn genen. Heeft de ene
helft van een eeneiige tweeling een de
pressiestoornis, dan heeft de broer of
zus 50 procent kans op dezelfde aan
doening. Bij manische depressie is het
risico zelfs 7 0 procent. Behalve aanleg
spelen nog meer factoren en ervarin
gen mee: zware, emotionele belasting,
spanning, verlies, grote veranderin
gen in werk en leven. Menige ziekte
kan eveneens een depressie veroorza
ken, evenals medicijnen en langdurig
di'ugsgebruik.
Buijssen: „Een verslaving maskeert
ook vaak een depressie. Mensen gaan
voor psychische ziekten en stellen
veel vaker de diagnose 'depressie'.
Maar volgens Buijssen is er meer aan
de hand: „Het toenemend aantal de
pressies vormt de keerzijde van onze
welvaartsstaat. Mensen van nu leggen
de lat van geluk veel hoger dan vroe
ger. We nemen niet langer genoegen
met de ongemakken die onze gelovige
ouders en grootouders, in de hoop op
een beter leven in het hiernamaals, als
juk op hun schouders mee torsten. Te
genwoordig hechten mensen vooral
aan een gelukkig leven hier en nu en
zoeken daarbij zo nodig hulp."
Ook het feit dat mensen zich zelf moe
ten bewijzen, steeds weer nieuwe keu
zes moeten maken, leidt nog wel eens
tot psychische bi'okken, zegt Buijssen:
„Vroeger lag je leven uitgestippeld.
Een zoon van een timmerman werd
timmerman, die van de notax'is had
een kantoorleven voor zich en elk
meisje werd huisvrouw. Tegenwoor
dig moet je je eigen weg uitstippelen
en als je het niet 'maakt', misschien
zelfs miskleunt, dan is het je eigen
schxxld. En niets leidt gemakkelijker
tot een depressie dan gevoelens van
persoonlijk falen."
De grote gx-oei in het aantal depressie
patiënten is ook te vex-klaren door het
feit dat kinderen, jongeren en ouderen
bij vroegere onderzoeken naar de
pressie over het hoofd wex'den gezien
Psychiatrische problemen bij de
jeugd werden niet erkend. Ouderen
werden er evenmin voor behandeld.
Want bij ouderdom behoren kwalen
en psychisch ongemak, zo luidde toen
de opinie. Inmiddels weten we beter:
kinderen met gedragsproblemen
vaak aan de alcohol of drugs om hun
depressie te onderdrukken." Dat zou
kunnen verklaren waarom bij vrou
wen in Nederland de aandoening twee
keer zo vaak wordt geconstateerd als
bij de doox'gaans veel vaker drinkende
mannen, zegt Buijssen, vex*wijzend
naar de 750.000 alcolholvex*slaafden
in ons land. In de joodse samenleving,
waar alcohol en drugs taboe zijn, heb
ben net zoveel mannen als vrouwen
last van een depressie. „Maar wellicht
speelt ook een rol dat vrouwen zich nu
op meer terreinen moeten bewijzen.
Behalve dat ze meestal grotendeels
het huishouden runnen en het leeu
wendeel van de opvoeding voor hxm
rekening nemen, hebben de meesten
nu ook een betaalde baan."
Een depressie wordt verooi'zaakt door
een combinatie van psychische en
biologische oorzaken. Daarbij is er
iets mis met de aanmaak van chemi
sche stof dxe mensen van nature ont
wikkelen om de hersencellen naar
behoren te prikkelen. Naast behande
lingen met gesprekstherapieën, wor
den steeds meer chemische middelen
ingezet.
Bijwerkingen
De oudste antidepressiva hebben
veelal de meeste bijwerkingen. Droge
monden huid, wazig zien, verstop
ping, hartkloppingen, trillen en oude
re mensen kunnen ook last hebben
van verwax'dheid. Ook jongere medi
cijnen zijn niet vrij van bijwerkingen
en moeten niet zelden met tegenmid-
delen worden geslikt. Toch zijn medi
cijnen inmiddels onmisbaar, zeggen
zowel patiënten als bekende experts
Niets leidt gemakkelijker tot een depressie dan gevoelens van persoonlijk falen.
onder wie de Utrechtse hoogleraren R
Kahn en W. Nolen en de Amsterdamse
hoogleraar F. de Jonghe. En hoewel de
Nederlandse artsen, in verhouding
met hun collega's over de grens, nog
terughoudend zijn bij het voorschrij
ven van medicijnen aan mensen met
depressies, gaat ook hier wekelijks
voor miljoenen over de toonbank.
Opmerkelijk genoeg blijkt juist uit re
cent onderzoek van het Trimbos-in
stituut dat het overgrote deel van de
mensen met een depressie zonder be
handeling herstelt en geen professio
nele hulp nodig heeft. Vijfentachtig
procent zou na een jaar vanzelf gene
zen. Volgens onderzoeker Jan Spijker
gaat het daarbij wel om de lichte en
matig zware gevallen van depressie.
Maar Cuijpers en Buijssen verwerpen
deze conclusie. Volgens hen is het juist
van belang om een depx-essie zo snel en
goed mogelijk te behandelen, juist om
erger te voorkomen. Buijssen: „We
moeten voorkomen dat mensen net als
vroeger denken, dat depressie vanzelf
wel over gaat als je maar flink genoeg
bent."
De Utrechtse psychologen presente-
x'en voor een breed publiek zelfhulp
cursussen via Teleac en Trimbos-in
stituut. Ze wijzen daarbij op het
opzienbarende onderzoeksgegeven
dat voor iemand met een lichte of ma
tige depressie een doe-boek als 'Ik zie
het weer zitten' van Teleac net zo goed
werkt als psychotherapie of antide
pressiva.
Sint-Janskruid
Ook moeder natuxxr heeft een eigen
aanpak van depressiviteit. Het Sint-
Janskruid, het Prozac van moeder na
tuur dat in Duitsland en Oostenrijk
het meest voorgeschreven middel te
gen depressie is, is hier echter nauwe
lijks xn tel. Terwxjl het middel veel
goedkoper is en volgens recent Ameri
kaans onderzoek ook aanmerkelijk
minder bijwerkingen heeft. Volgens
foto Cees Zorn/GPD
psychiater Nolen komt dat omdat nog
te weinig over het middel bekend is.
Ondanks de explosieve groei van me
dicijngebruik is er voor onderzoekers
en artsen geen reden om achterover te
leunen. Volgens het Trimbos-instituut
is slechts 35 procent van de mensen
die antidepressiva slikken na een jaar
beter. Geen opbeurend vooruitzicht
voor een groeiende groep Nederlan-
dex-s die, op zoek naar immer hoger
geluk, juist in het doolhof van depres
siviteit belandt. Want dat lijkt de
boodschap van de onderzoekers: onze
hooggespannen welvaartsmaat
schappij eist een tol Nu al zijn depres
sies de voornaamste oorzaak van
ziekteverzuim. Eén op de zes mensen
heeft het afgelopen jaar hierdoor
meer dan zes weken niet gewerkt. Na
hart- en vaatziekten zullen zware de
pressies over 20 jaar volksziekte num
mer twee zijn.
Helma van den Berg
Voor het eerst van huis zonder pa en
moe of een ander wakend oog. Zo
veel mogelijk spoorkilometers per dag
maken en natuurlijk minstens een dag
je naar de stad waar alles schijnt te ge
beuren wat verboden is: Amsterdam.
De Tienertoer betekende voor een com
plete generatie jongeren een voorproef
je op de vrijheid.
Voor dertigers en veertigers van nu is de
Tienertoer een vat vol mooie herinne
ringen. Verhalen over de hippies op de Dam
komen naar boven, over het snikhete trein
stel dat op station Valkenburg werd afge
koeld met een brandslang en over de ont
goocheling op het perron van Roodeschool,
waar één blik over een schier eindeloze
vlakte voldoende was om direct weer in de
trein te springen.
Tienertoer. Het treinkaartje waarmee je een
week lang in de zomer onbeperkt kon reizen
door Nederland, werd omstreeks 1990 afge
schaft. Bij gebrek aan jongeren en mis
schien ook wel bij gebrek aan avontuur. Wie
nu als tiener tussen alle vlieg- en autova
kanties door een vrij weekje over heeft,
zoekt liever een vakantiebaantje of kruipt
achter de computer. De spanning is er ook
een beetje vanaf, nu jong en oud goedkoop
mogen boemelen met de Zomertoer.
Wie anno 2001 na een half uur wachten van
het overvolle perron in een nog vollere ver
traagde trein stapt, kan zich moeilijk voor
stellen dat de NS ruim dertig jaar geleden
een groot offensief opende om meer mensen
naar het spoor te lokken. De auto was in die
jaren voor brede lagen van de bevolking be
taalbaar geworden en vormde een ernstige
bedreiging voor het openbaar vervoer.
Succes
Als onderdeel van de campagne 'Sporen
naar 75' werd in 1969 de Tienertoer gelan
ceerd. Tienertoer was vrijwel meteen een
succes, misschien alleen al door de goed ge
Affiches voor Tienertoer en Zomertoer.
kozen allitererende naam. Acht dagen
kriskras door het land toeren voor slechts
twee tientjes, dat bleek zelfs voor kinderen
uit de minder vermogende gezinnen betaal
bare vakantiepret. In de hoogtijdagen ver
kochten de Spoox-wegen 200.000 Tiener-
toerkaarten per zomer. De Tienertoer lijkt
het stiefkindje van de geschiedschrijving.
Historici en treinliefhebbers hebben kasten
vol boeken geschreven over spoorweglij-
nen, materieel, spooiwegpersoneel en de rol
van de trein in de moderne samenleving.
De Nederlandse Spoorwegen verwijzen
voor informatie door naar het Spoorweg
museum, dat in zijn archief slechts folders
en affiches over de toer heeft. Conservator
Jos Zijlstra van het museum vindt het jam
mer dat er zo weinig is opgetekend over het
goedkope zomei'kaartje: „Er is in de spoor
weghistorie sowieso heel weinig geschreven
vanuit het perspectief van de reiziger. Het
gaat bijna altijd over locomotieven, trein
stellen, seinpalen of personeel."
Een duik in de archieven van het Spoorweg
museum levert achtergrondinformatie over
de Tienertoer op. Zo blijkt het goedkope
treinkaartje voor jongeren ooit een voor
ganger te hebben gehad. Een kartonnen
bordje uit 1937 geeft aan, dat een coupé is
gereserveerd voor „houders van jongelie-
denkaarten". „We weten dankzij dit bordje
dat er vóór de oorlog al een soort Tienertoer
bestond, meer informatie over deze regeling
is ons niet bekend", zegt Zijlstra.
Plakboeken vol met folders, brochures en
affiches vertellen ook een verhaal over de
toer. De wervende teksten van de NS zijn
voer voor psychologen. Zeroepen bij de jon
geren een beeld op van avontuur en verzeke
ren tegelijk de ouders dat de tiener in veilige
handen is.
Een foto van een bepakt en bezakt meisje
dat argwanend kijkt naar de keurige auto
mobilist die haar een lift aanbiedt, speelt
subtiel in op de angsten van pa en ma. De re
clametekst doet de rest: „Liften is zonder
meer goedkoop. Maar ook erg onzeker. Hoe
lang moet je wachten? Bij wie stap je in?"
De Spoorwegen zouden vandaag de dag niet
meer durven om de wachttijd voor een lift te
gebruiken als argument voor de trein. Lang
wachten is immers ook op het station meer
regelmaat dan uitzondering.
Ook aan de rest van het taalgebruik in de
Tienertoer-folders merk je hoe snel de sa
menleving de afgelopen dertig jaar is veran
derd. Geen tekstschrijver die het nog in z'n
hoofd haalt om de zin „vraag pa de tientjes,
vraag het station de toer" te bedenken. Ook
de speciale zomermenu's van zes, zeven en
acht gulden (1969) doen gedateerd aan.
De geschiedenis van de Tienertoer moet je
vooral hórenBreng het onderwerp ter spra
ke bij een dertiger of veertiger en de verha
len komen los. „Je wilde gewoon zoveel mo
gelijk kilometers maken, daar ging het om",
zegt Jan (45). „We keken op de kaart en za
gen dat Roodeschool in Groningen een mooi
eind reizen was. Toen we daar na ui-en reizen
aankwamen op een leeg perron met uitzicht
over een kale vlakte, zijn we direct weer de
trein ingesprongen toen we het fluitje van
de conducteur hoorden."
Twee thema's komen steevast aan de orde:
Het dagje Amsterdam en de sport om zoveel
mogelijk kilometers te maken. Leg jongeren
van nu maar eens uit wat de lol is van uren
boemelen naar Delfzijl, gauw een blik wer
pen op de zee om vervolgens de eerste trein
terug naar huis te pakken.
Het dagje Amsterdam spreekt tieners nog
steeds aan, maar kan onmogelijk meer de
magische aantrekkingskracht van weleer
uitoefenen. Veroorzaakten de Walletjes en
een Dam vol geflipte en gedrogeerde hippies
dertig j aar geleden nog een cultuurshock bij
de braaf opgevoede jeugd uit 'de provincie',
tegenwoordig flitsen beelden van sex,
drugs, paradijsvogels en geweld dagelijks
urenlang aan televisiekijkers van alle leef
tijden voorbij.
De herinnering blijft. Ook voor de Nijmeeg
se zanger Frank Boeijen, al gebruikte hij de
toer slechts als smoesje voor zijn ouders. „Ik
zei dat ik op tienertoer ging, maar dan sliep
ik een hele week in het Vondelpark. In Am
sterdam kende ik maar één route: van het
Centraal Station via de Dam naar het Von
delpark", zo bekende Boeijen.
Stille dood
Eind jaren zeventig begon de belangstelling
voor de Tienertoer te dalen. Het kaartje
werd in de jaren '80 nog maar zo'n 60.000
keer per zomer verkocht. Publiciteitscam
pagnes, acties (Tienertoer in de paas-,
herfst- en kerstvakantie) en zelfs een nieu
we naam (Tour Time) mochten allemaal niet
baten, zodat het eens zo populaii'e fenomeen
omstreeks 1990 een stille dood stierf.
Een slimme marketingmanager zou met net
zoveel recht van spreken kunnen volhouden
dat 'het concept' van de Tienertoer juist zo
succesvol was, dat het meerdaagse kaartje
tegenwoordig ook verkrijgbaar is voor vol
wassenen. Immers, de Zomertoer (drie da
gen met z'n tweeën onbeperkt reizen voor
129 gulden) lijkt wel heel erg veel op de al
oude Tienertoer.
Toch heeft de nieuwe toer niet de uitstraling
van zij n voorganger. Volgens de NS werd het
kaartje vorig jaar 145.000 keer verkocht,
terwijl de doelgroep veel breder is dan vroe
ger bij de Tienertoer. En hoe vaak horen we
iemand mijmeren over die spannende Zo
mertoer van '98, waarin hij of zij voor het
eerst een stap op de Walletjes durfde te zet
ten?
Martin Ruesink
