Centraal-Azië maakt zich
op voor heilige oorlog
Dubbele rol voor Rusland
Zuinig
29
zaterdag 14 juli 2001
Het broeit in Centraal-Azië.
Toenemend geweld teistert de
voormalige sovjetrepublieken
Oezbekistan, Tadzjikistan, Kirgi
zië (en in mindere mate Toerkme-
nistan en Kazachstan) de laatste
jaren. Extremistische moslimre
bellen, zo heet het, nemen de wa
pens op tegenregeringstroepen. Ze
zouden hun eigen islamitische
staat willen vestigen. Russische
media waarschuwen, dat het deze
zomer werkelijk tot oorlog komt in
de regio.
President Islam Karimov van Oezbe
kistan is een veel geplaagd man.
Sinds het uiteenvallen van de Sovjet-
Unie in 1991 wordt hij naar eigen zeg
gen opgejaagd door moslimfundamen
talisten. Zij zouden uit zijn op de om
verwerping van zijn regime en op de
oprichting van een kalifaat, een islami
tische staat. Eerst in Oezbekistan en
dan in de rest van de regio. Critici, met
name te vinden in westerse landen, vin
den dat de president overdrijft. Hij
blijft hameren op het islamitische ge
vaar als rechtvaardiging voor zijn ei
gen repressieve bewind, zo stellen zij.
Karimov is inderdaad geen zachtzinni
ge figuur. Elke vorm van oppositie, die
van islamitische groeperingen incluis,
drukt hij de kop in. Zijn tegenstrevers
zitten gevangen of zijn het land uitge
vlucht.
Niettemin lijkt de angst van de Cen
traal-Aziatische heersers, steeds ge
gronder. Strijders van de Islamitische
Beweging van Oezbekistan (IBOe)
voerden de afgelopen drie zomers in
Oezbekistan, Kirgizië en Tadzjikistan
steeds gewelddadiger raids uit. De re
bellen staan onder leiding van
Dzjoemabaj Namangani, Dzjoema in
de volksmond. Islamoloog professor
Alexej Malasjenko van het Carnegie-
centrum in Moskou noemt hem een 'ty
pische Sovjet-figuur'. Namangani
diende zo'n vier jaar als officier in het
Rode Leger en vocht in de Afghanis-
tanoorlog nog tegen de islamitische
mujaheddin. .,Na het uiteenvallen van
de Sovjet-Unie heeft hij zich bekeerd
tot de islam, Arabisch geleerd en is hij
de Koran gaan lezen. Zo is hij terecht
gekomen in de oppostie van Oezbekis
tan", doceert Malajsenko, die de rebel-
lenvoorman geen charismatische lei
der noemt. „Hij is zeker geen tweede
Khomeini."
Jihad
De eerste schermutselingen tussen de
opstandelingen en de regeringslegers,
nu drie jaar geleden, liepen met een sis
ser af. Vorige zomer werd er echter voor
het eerst artellerie ingezet, gierden er
Russische MiGs door het luchtruim en
vielen er aan weerszijden tientallen do
den. En de rebellenzender 'De stem van
het sj ariaat' kondigde met veel bravour
aan: ,,De zomer van 2001 wordt beslis
send voor onze jihad."
Begin dit jaar meldde de Russische
krant Nezavisimaja Gazeta, die over
een uitgebreid correspondentennet
werk beschikt in de Centraal-Aziati-
sche republieken, dat Dzjoema en zijn
strijders eind 2000 opnieuw in Tadzji
kistan waren gesignaleerd. Westerse
waarnemers bevestigden dat de rebel
len vanuit Afghanistan de grensrivier
Amudarja rivier waren overgestoken
en zich toegang hadden verschaft tot
het zuiden van Tadzjikistan. Waar
schijnlijk om van daaruit opnieuw
aanvallen op Oezbekistan uit te voeren.
En ook de Duitse inlichtingendienst
waarschuwde onlangs in een rapport,
dat een herhaling van de gebeurtenis
sen van 1999 en 2000 zeker niet denk
beeldig is. Ze noemde vooral de Ferga-
na-vallei een 'kruitvat'. Het gebied op
het drielandenpunt van Oezbekistan,
Kirgizië en Tadzjikistan is dichtbe
volkt en de levensstandaard is er ui
terst laag. Al in de nadagen van Gorba-
tsjov kwam het er geregeld tot etnische
rellen.
Gematigd
Toen de Sovjet-Unie bijna tien geleden
uiteenviel, wees niets erop dat de islam
in Centraal-Azië zich op het radicale
pad zou begeven. De religie kent in de
regio een heel gematigde, liberale tra
ditie, die is beïnvloed door het van oor
sprong hindoeïstische soefisme. Met
het islamitisch fundamentalisme van
Iran, Saudi-Arabië en extremistische
bewegingen als Hamas en Hezbollah in
het Midden-Oosten heeft de gemiddel
de Oezbek, Tadzjiek of Kirgiez dan ook
helemaal niets. Voor hem is de islam
meer een way of life, een identiteit. Zo
kan een niet-moslim geen Oezbek, Ka-
zach, Toerkmeen, Kirgiez of Tadzjiek
zijn, terwijl een atheïst zich wel een
moslim kan noemen. Ironisch genoeg is
de Oezbeekse president Karimov, af
komstig uit de gestaalde kaders van de
communistische partij, hiervan een
treffend voorbeeld. Niet alleen zijn
voornaam (Islam) is toepasselijk, tij
dens zijn inaugurautie als president in
1989 zwoer hij zijn ambtseed op de Ko
ran en later toog hij zelfs ter bedevaart
naar Mekka.
Voor zover er na 1991 islamitische poli
tieke partijen ontstonden waren die
zwak georganiseerd en onderling ho
peloos verdeeld. Dat het islamitische
vuur in Centraal-Azië toch zo heeft
kunnen oplaaien, schrijft professor
Malasjenko in navolging van de Duiste
inlichtingendienst toe aan de schrij
nende armoede in de regio. „Het funda
mentalisme ontstaat uit frustratie over
het uitblijven van een modernisering
van de maatschappij, iets waarop de
Centraal-Aziatische bevolking na het
uiteenvallen van de Sovjet-Unie vurig
hadden gehoopt. Op dit moment biedt
de islam een alternatief voor teleurge-
stelden", verklaart Malasjenko.
Directeur Pozlana Taoekina van het
Kazachse Instituut voor informatie
over oorlog en vrede sluit zich daarbij
aan: „Zolang de bevolking niet de aan
dacht voelt voor haar problemen, en de
machthebbers afgezonderd blijven le
ven van de maatschappij, zal het volk
niet langer het bewind beschermen. En
dat is juist waarop de islamitische strij
ders rekenen." Taoekina ziet voor zijn
eigen land geen rechtstreekse bedrei
ging, maar hij waarschuwt dat Cen
traal-Azië een 'variant van het voor
malige Joegoslavië' kan worden als het
zo doorgaat. Ook de Taliban, de zeer
puriteins islamitische 'studenten' die
sinds het najaar van 1996 het grootste
deel van het naburige Afghanistan
onder controle hebben, jagen de rege
ringen van de Centraal-Aziatische re
publieken de stuipen op het lijf. Zij be
schuldigen de huidige machthebbers in
Kaboel ervan onderdak te bieden aan
gevluchte islamitische guerilla's. Ge
ruchten gaan als zouden die worden
opgeleid door de eveneens in Afghanis
tan ondergedoken super-terrorist Osa
ma bin Laden. Eén van de IBOe-leiders
vertelt in Nezavisimaja Gazeta, dat
zijn eenheden vanuit Afghanistan
voortdurend j ongeren rekruteren uit de
Fergana-vallei.
Malasjenko vindt, dat de militaire in
vloed van de Taliban door de media
wordt overdreven. De opleving van de
islam komt in Centraal-Azië 'van bin
nenuit', het is een autonoom proces, al
dus de professor. „Natuurlijk worden
Oezbeekse en Tadzjiekse rebellen op
geleid in Afghaanse trainingskampen.
Maar de invloed van de Taliban is voor
namelijk symbolisch. Voor de rebellen
in Centraal-Azië geldt: als het mogelijk
is in Kaboel een islamitisch regime te
vestigen, dan kan het bij ons ook."
De gewelddadige gebeurtenissen van
de afgelopen jaren, zouden regeringen
van de betrokken landen moeten nopen
de handen ineen te slaan om het 'isla
mitische gevaar' aan te pakken. Merk
waardig genoeg is dat niet het geval.
Het Oezbekistan van president Kari
mov is de sterkste staat in de regio,
maar het voortouw neemt het bewind
in Tasjkent niet. Integendeel, om de re
bellen buiten de deur te houden, heeft
het de grenzen met Kirgizië en Tadzji
kistan hermetisch afgegrendeld met
landmijnen. Daardoor zijn er al tien
tallen burgers gedood gevallen onder
de burgerbevolking, iets wat Kirgizië
en Tadzjikistan in hoge mate irriteert.
Het onderlinge wantrouwen is groot.
Weliswaar besloten de Centraal-Azia
tische staten in juni binnen het zogehe
ten Shanghai Vijf-forum met Rusland
en China samen de strijd aan te binden
met het (moslim)terrorisme, intussen
botert het geenszins tussen de voorma
lige sovjetstaten onderling. Door de
verdeel-en-heers-politiek die Stalin al
voerde, zijn er grillige grenzen getrok
ken tussen de staten, die absurde ge-
biedsafscheidingen hebben opgele
verd. Zo kwamen er Oezbeekse
minderheden in Tadzjikistan en an
dersom, Tadzjieken in Kirgizië, Kirgie-
zen in Oezbekistan, enzovoorts. Door
deze minderheden loopt de spanning
tussen de landen flink op.
Zwak houden
Rusland speelt een heel dubbele rol in
de regio. Enerzijds is Moskou als de
dood dat de vlam werkelijk in de pan
slaat. Oprukkend islamitisch funda
mentalisme was één van de redenen,
waarom de Sovjet-Unie in 1979 Afgha
nistan binnenviel. Moskou probeerde
een buffer op te werpen tegen het fun
damentalistische gevaar vanuit het
Iran van Khomeini.
Anderzijds willen de Russen, na het in
eenstorten van het sovjetrijk graag hun
invloed behouden in Centraal-Azië.
Daarom is het Kremlin erbij gebaat de
staten in de regio zo zwak mogelijk te
houden. Het geflirt van Karimov met
nu eens de Taliban, dan weer de Ver
enigde Staten, is hem door Moskou dan
ook niet in dank afgenomenOm hem te
straffen, zouden de Russen eind vorig
jaar Dzjoema en zijn strijders hebben
geholpen vanuit Afghanistan Tadzji
kistan binnen te dringen. Hoe anders
was hen dat gelukt met een grens die
nog altijd wordt bewaakt door zo'n
12.000 man aan Russische troepen?
Mocht het gerucht kloppen, dan speelt
Moskou met vuur. Want Centraal-Azië
bevat is een giftig mengsel van religieus
extremisme, nationalisme, schrijnende
armoede en niet in de laatste plaats -de
puriteinse islam ten spijt- doorvoer
van drugs vanuit Afghanistan. De sta
ten in het gebied zijn na het uiteenval
len van de Sovjet-Unie instabiel, en na
het afschudden van het communisme
nog steeds naarstig op zoek naar een
nieuwe identiteit. Niet meer dan een
vonk is nodig om het kruitvat tot ont
ploffing te brengen. Dat kan uitdraaien
op een regionaal conflict, waarbij mo
gelijk ook Afghanistan en Pakistan
(dat actieve steun geeft aan de Taliban)
betrokken raken. Malasjenko is er dan
ook niet gerust op. „Iedereen is klaar
voor een islamitische explosie. Die
komt er wellicht in augustus of septem
ber", voorspelt hij. Volgens de islamo
loog weet niemand hoeveel islamiti
sche strijders er zijn. Maar hij schat
hun aantal op tien- tot twintigduizend
alleen al in Oezbekistan. Met de
Tadzjiekse Partij voor de Bevrijding
van de Islam erbij zijn het er misschien
wel dertigduizend. „De tweede golf
van moslimextremisme overtrof de
eerste. Het zou logisch zijn als het dit
keer nog gewelddadiger wordt."
Toch verwacht Malasjenko dat verte
genwoordigers van de traditionele is
lam in Centraal-Azië binnen drie tot
vijf jaar deel uitmaken van de regerin
gen. „Karimov en zijn collega's zullen
met hen moeten onderhandelen, ze
hebben geen keus. Doen ze dat niet, dan
zal de islam alleen maar nog radicaler
worden."
Joost Bosman
400 km
CHINA
KAZACHSTAN
TURKME
OEZBEKISTAN
KIRGIZIË
Tasjkent
IRAN TADZJIKISTAN
AFGHANISTAN
foto Sergey Chirikov/EPA
President Islam Karimov van Oezbekistan samen met zijn echtgenote.
De energiecrisis van 1973 is
weer helemaal terug in
mijn herinnering. Mijn 'gast
land' Brazilië kampt 'plotse
ling' met een gebrek aan stroom
en iedereen - ook bedrijfsleven
en overheden - is verplicht
minstens een halfjaar lang fors
elektriciteit te besparen. Voor
gezinnen heeft de regering het
'solidariteitspercentage' op 20
procent gesteld. Wie de bezuini
gingsnorm niet haalt, wordt
zonder pardon dagenlang van
de stroom afgesneden en krijgt
ook nog een flinke boete in de
vorm van een huizenhoog elek
triciteitstarief. Lukt de van bo
ven opgelegde rantsoenering
niet goedschiks, dan wordt het
kwaadschiks: het licht gaat col
lectief uit. Driekwart van het
land komt dan elk etmaal twee
tot vier uur zonder energie te
zitten.
Dit keer zijn het niet de Arabie
ren die de oliekraan hebben
dichtgedraaid, maar is het moe
der natuur die de laatste jaren
niet erg scheutig is geweest met
hemelwater. Daardoor zijn de
stuwmeren in het grootste deel
van het land er 'dorstig' bij ko
men liggen. Brazilië is voor 97
procent afhankelijk van water
kracht. ledereen zag het pro
bleem de laatste jaren met stap
pen dichterbij komen. Alleen de
regering niet. Die luidde in mei
geschrokken de noodklok, om
dat het maar niet wilde gaan re
genen.
Laf
President Cardoso schuift de
schuld laf af op zijn voorgan
gers. Die hebben te weinig geld
gepompt in de elektriciteitssec
tor. Maar ook hij heeft het in de
zeven jaar dat hij aan het roer
staat lelijk laten afweten. Waar
om zegt hij niet gewoon dat in
vesteren in andere vormen van
elektriciteitsopwekking poli
tiek niet lucratief is? Politici in
Brazilië steken liever geld in
tastbare projecten zoals wegen,
scholen, ziekenhuizen en vlieg
velden. Dat levert stemmen op.
Niet zoiets onzichtbaars als
stroom. Dat laten ze liever aan
opvolgers over, zo blijkt nu.
Het is natuurlijk solliciteren
naar een energiecrisis als je bij
na 100 procent van je stroom uit
regenwater opwekt, terwijl in
Brazilië de alternatieve ener
giebronnen voor het oprapen
liggen Installeer in dit zonover
goten land een paar zonnepane
len op het dak en in principe heb
je de elektriciteitsmaatschappij
niet eens meer nodig. Maar in
plaats daarvan douchen 160
miljoen Brazilianen zich dage
lijks gemiddeld tweemaal onder
een elektrische douchekop. Als
werkend Brazilië 's avonds
thuis komt en massaal onder de
ze pruttelende stroomvreters
springt, moeten de water
krachtturbines in de stuwmeren
op volle toeren draaien om een
algehele stroomuitval te voor
komen. Met twee vervaarlijke
elektriciteitsdraden zitten de
koppen gemonteerd aan de wa
terleiding die uit de muur
steekt. Deze ondingen zijn ver
antwoordelijk voor een kwart
van de elektriciteitsrekening
van een vier personen tellend
gezin.
Democratisch
De besparing is op 1 juni inge
gaan. Van hoog tot laag, van arm
tol schatrijk; niemand ontsnapt
eraan. Allemaal heel democra
tisch, maar wel verdraaid lastig.
Ikzelf ga nog maar om de andere
dag onder dë douche. Niet echt
lekker in een tropisch klimaat.
Maar wil ik straks nog op mijn
computer kunnen werken, dan
zit er niet veel anders op. Daarin
schuilt tegelijkertijd de on
rechtvaardigheid van dit 'bezui
nigingsoffensief. Iemand die
gewend is heerlijk een halfuur
per dag te douchen, kan makke
lijk toe met vijf minuten en haalt
met vlag en wimpel zijn 20 pro
cent Voor mij ligt dat anders. Ik
voel me het slachtoffer van het
energiebesparende gedrag dat
mij thuis in 1973 als jonge knul
is aangeleerd. Ook in Brazilië
ben ik altijd al zuinig met
stroom omgesprongen. Ik moet
nu alle zeilen bijzetten om vol
gende maand niet van de stroom
afgesneden te worden. Daarom
is de vrieskast ontmanteld, zijn
koffiezetapparaat en brood
rooster op non-actief gezet,
branden er 's avonds in huis nog
maar drie TL-lampen, zijn alle
stand-by knoppen uitgedrukt,
is het mijn vrouw verboden te
föhnen, wordt er tijdens het
douchen ingezeept met de kraan
dicht (brrrrr nu het hier winter
is) en staat de koelkast bijna
midden in de keuken op vol
doende afstand van de muur om
de ventilatie te vergemakkelij
ken. Op deze manier moet het
toch lukken. Met spanning kijk
ik uit naar de volgende elektri
citeitsrekening.
Frans Lindenkamp
Mei 1996; een Russische soldaat laadt een mortier aan de grens van Tadzjikistan en Afganistan.
foto Mumin Shakirov/EPA
