Eerste computer van oud ijzer
Honkballer ziet
met zijn oren
Blikje verwarmt zichzelf
met een druk op de knop
zit tussen de ogen
Abstractie
29
Konrad Zuse was de Bill Gates van de jaren '40
Luchtvervuiling geeft afkoeling
Genoom van Listeria ontrafeld
Geen wormen in de pruimen
Spel maakt intelligent
postzegels
nederland
nederland
nederland
zaterdag 23 juni 2001
het postkantoortje van Tór-
shavn, dat in 1905 in gebruik
werd genomen en de postbode
Simon Pauli Poulsen, die op
de eilanden bekend stond on
der de naam Fuglafjorour.
Op het andere, prachtig uitge
voerde velletje worden 22 my
then en legenden uit noorde
lijke landen verbeeld. Zes
afbeeldingen als een zegel met
een waarde van 6 Dkk. De my
then en legenden stammen uit
Groenland, IJsland, Faroer,
Noorwegen (onder andere
Peer Gynt), Denemarken,
Zweden en Aland.
Faröer heeft in de afgelopen
25 jaar, tot deze herden
kingsemissies, 392 zegels uit
gegeven. Daar komen nu dus
negen bijMet een gemiddelde
van zestien zegels per jaar
blijft Faröer daarom een aan
trekkelijk verzamelgebied,
mede door de beelden op de
zegels die bijna altijd iets la
ten zien uit de geschiedenis
van het eilandenrijkje, of van
de eilanden zelf.
UNITED NATIONS W<
De Verenigde Naties lanceer
den op 26 september 1980 de
eerste van de tien series zegels
(elke keer zestien verschillen
de zegels, verdeeld over vier
velletjes met 4x4 identieke
zegels) met vlaggen van de lid
staten. In 1989, de Nederland
se vlag staat op een zegel in het
37ste velletje, kwam er een
einde aan de reeks, omdat op
dat moment de vlaggen van
alle lidstaten aan de orde wa
ren geweest. Daarna werden
steeds meer landen lid van de
VN en in 1997 werd de draad
weer opgevat met acht zegels
(twee velletjes), in 1998 en
1999 nog eens gevolgd door
twee velletjes met elk acht ze-
gels.
Op 25 mei werden velletje 47
en 48 uitgebracht, acht zegels
van 34 dollarcent. Op de ze
gels in velletje 47 de vlaggen
van Slovenië, Palau, Tonga en
Kroatië en op velletje 48 die
van Macedonië, Kiribati, An
dorra en Nauru. Oplage van
elke zegel: 460.000 stuks.
Eveneens verschenen op 25
mei twee nieuwe permanente
zegels. Een 7c-zegel met een
zonnebloem in purper en geel
en een zegel van 34c met een
roodpaarse roos.
Hero Wit
SEATTLE - Luchtvervuiling vormt wolken die de aarde beter
afschermen tegen de zon. Het broeikaseffect zal hierdoor
minder erg zijn dan voorspeld, beweren Amerikaanse weten
schappers in tijdschrift Science. In de afgelopenhalve eeuw is
de gemiddelde temperatuur op de aarde gestegen door de op
bouw van broeikasgassen. De rol van wolken in het verande
rend klimaat was tot nu onduidelijk, maar een studie van we
tenschappers aan de universiteit van Washington in Seattle
brengt daar verandering in.
Wolken worden gevormd als druppels condens zich formeren
rond deeltjes in de atmosfeer. Wanneer het aantal deeltjes toe
neemt, bijvoorbeeld door menselijke activiteit, blijft dezelfde
hoeveelheid water over om zich over de wolk te verdelen. Dit
resulteert in meer en kleinere druppels, die samen een groter
reflecterend oppervlak beslaan dat het zonlicht terugkaatst.
WASHINGTON - Onderzoekers van het Amerikaanse land-
bouwministerie hebben de genetische opbouw beschi-even
van de ziekteverwekkende bacterie Listeria. Dankzij deze in
formatie kan het aantal ziektegevallen omlaag worden ge
bracht.
Vergelijkbaar met de poging het menselijk genoom in kaart te
brengen begonnen de onderzoekers in januari met de
screening van een bepaalde Listeriastam. Individuele frag
menten van het genoom zijn onderzocht. De volgende stap is
nu om uit deze stukjes DNA een genenkaart van de bacterie
samen te stellen. GPD
PEORIA - Pruimentelers hebben binnenkort een nieuw wa
pen in de strijd tegen wormpjes in de vruchten. Ze lokken de
vrouwtjes in de val met een geurstof en hoeven niet meer te
spuiten.
Een fruittelersinstituut in Peoria, Illinois, heeft een feromoon
of sekslokstof ontwikkeld om de vrouwelijke belagers weg te
houden van de pruimen. Volwassen vrouwtjes leggen hun eie
ren onder de schil van fruit dat nog in een pril stadium ver
keert. Uit de eieren ontstaan kleine bruingrijze wormpjes met
een scherpe snuit die zich een weg banen door de vrucht. De
worm valt ook appels, peren en kersen aan.
De onderzoekers identificeerden het feromoon dat wordt af
gescheiden door het mannelijk exemplaar. Het chemisch spul
trekt overigens zowel mannelijke als vrouwelijke individuen
aan. Door in de bloeiperiode vallen met deze geurstof in
boomgaarden te hangen, wordt het seksleven van het vraatin
sect danig verstoord. Het succes wordt vergroot wanneer de
vallen worden voorzien van sterke fruitgeuren. GPD
MELBOURNE - Spelen is een serieuze zaak. Er komen steeds
meer aanwijzingen dat spel bij zoogdieren, inclusief de mens,
zorgt voor grotere hersenen.Tot nu dachten biologen altijd
dat spel een oefening is voor het latere, volwassen leven, bij
voorbeeld om jachttechnieken te leren of een partner te zoe
ken. Een andere theorie denkt dat spel nodig is om jonge die
ren een betere conditie te geven zodat ze meer kans maken te
overleven. Beide theorieën zijn nooit bewezen en liggen
steeds meer onder vuur.
Een nieuwe opvatting krijgt steeds meer aanhang. Zo is bij
apen in Australië bewezen dat de hersengroei tussen geboorte
en volwassenheid rechtstreeks verband houdt met de doorge
brachte speltijd. Luie apen ontwikkelen minder grote herse
nen dan actieve apen. Volgens onderzoeker John Nelson van
de Monash universiteit in Melbourne gaat die link op voor alle
zoogdieren. In elk geval voor vijftien soorten die ze hebben
gevolgd, van dolfijnen tot ratten en kangoeroes. GPD
Een honkballer beoordeelt de kracht waarmee een bal wordt gesla
gen op het gehoor. foto Reuters
door Martijn Hover
WASHINGTON - Honkbal is in
de grond der zaak een eenvoudi
ge sport. Toch heeft het zo zijn
raadsels, en waar raadsels zijn,
treft men vroeg of laat weten
schappers aan. Zo vroeg de
natuurkundige/honkbalfan
Robert Adair van de Yale uni
versiteit zich af hoe een veldspe-
ler die een geslagen bal recht op
zich af ziet komen, beoordeelt
waar die bal ongeveer zal neer
komen.
Als een bal recht op je af komt, is
het namelijk erg moeilijk de
snelheid ervan te bepalen, rede
neerde de sportieve fysicus. In
feite zou een veldspeler zo'n an
derhalve seconde moeten wach
ten voordat hij kan beoordelen
of de slagman een 'lange' of een
'korte' bal heeft geslagen. Wei
nig kans dat hij zo'n bal dan nog
vangt, aldus Adair, terwijl dat
in de praktijk toch geregeld
voorkomt.
Gedegen onderzoek, waaronder
gesprekken met voormalige be
roepshonkballers, leidden de
Amerikaanse wetenschapper
tot de conclusie dat de veldspe
ler de kracht waarmee een bal
wordt geslagen, op het gehoor
beoordeelt. ,,Als ik 'krak' hoor
de, rende ik naar buiten, als ik
een 'klonk' hoorde, rende ik
naar binnen", vertelde hem een
voormalig binnenvelder.
Volgens Adair heeft dat te ma
ken met de zogenaamde 'sweet
spot' op het houten bat dat be
roepshonkballers gebruiken.
Als de bal de 'sweet spot' raakt,
veroorzaakt hij een minimum
aan trillingen in het slaghout.
Dat vertaalt zich als geluid, al
dus Adair.
Zijn collega Dan Russell van de
universiteit van Kettering Flint
in Missouri, die sceptisch staat
tegenover Adairs hypothese,
heeft de veronderstelling op
verzoek van het tijdschrift New
Scientist proefondervindelijk
onderzocht. In een experiment
van vijf minuten toonde hij aan
dat de plek waar de bal het slag
hout raakt, inderdaad van in
vloed is op de frequentie, en dus
toonhoogte, van het geluid dat
de klap produceert.
Desondanks blijft hij sceptisch.
..Adair praat alleen over ballen
die op binnenvelders gericht
zijn", werpt hij tegen. „Maar
hoe zit het met de verre velders?
Russell wil een proef doen met
een geruisloos kanon dat honk
ballen afvuurt op nietsvermoe
dende sportlieden. „Hoe reage
ren ze als je het geluid weghaalt?
zegt hij. „Dat is nu de vraag."
GPD
flnorWierd Puk
BERLIJN - Het is 1935, Duits
land wordt geregeerd door de
bende van Hitier, de wereld
jtaat aan de vooravond van een
ramp. als Konrad Zuse zijn ou
ders uit de woonkamer zet.
Zuse, een jonge, wat wereld-
ireemde ingenieur met achter
overgekamd zwart haar. die als
statisticus werkzaam is bij de
Henschel-Flugzeug-Werke,
heeft ruimte nodig voor 'de con
structie van het eerste mechani
sche brein'.
In die kamer inde Berlij nse wij k
Kreuzberg wil Zuse een machi
ne bouwen die in staat is om ge
compliceerde statistische bere
keningen uit te voeren. Dan is
hij daar op zijn werk tenminste
van verlost. ,,Ik ben te lui om te
rekenen", had Zuse vaak be
kend. Bovendien, vindt hij,
moet zijn apparaat kunnen
schaken en het liefst ook teke
nen.
Enhetlukt. Hoewel Konrad Zu-
ses 'Zl', heel saai vernoemd
naar diens uitvinder, een gam
mel, uit blik opgebouwd, me
chanisch aangestuurd apparaat
is,een wangedrocht van tandra
deren, zwengels en andere uit
steeksels, dat ook niet altijd
even betrouwbaar zijn werk
doet, kan het ding werkelijk re
kenen. De Z1 is de eerste opera
tionele, programmeerbare bi
naire computer ter wereld. Een
historisch artefact. 'Een chip
van blik'.
.Zuse was zijn tijdver vooruit",
aldus dr. Raul Rojas, hooglere-
raar informatica en wiskunde
aan de Vrije Universiteit van
Berlijn (FU). „Hoewel de Ame
rikanen na de oorlog claimen
dat zij de eerste computer heb
ben ontwikkeld, moet de eer
naar Konrad Zuse gaan."
Het zou zes jaar duren voordat
Zuses haperende prototype een
geloofwaardiger opvolger
kreeg. De 'Z3 Rekenmachine'
wordt door Zuse in 1941 gepre
senteerd aan een groepje be
langstellende wetenschappers
in zijn appartement aan de
Mehtfesselstrasse 10. De Z3 is
reusachtig: zo groot als een hele
iastenwand, drie meter breed,
hj slaat in zijn geheugen 64 cij-
'ersop - zelfs die achter de kom-
Daar zijn ze dan, de ver
wachte zegels, die na 2 ju
li als bijplakzegel kunnen
worden gebruikt als het brief-
tarief wordt verhoogd van 80c
naar 85c (0,39 euro), het Euro-
pa-tarief van 1,10 naar 1,20
(0,54 euro) en het buiten Euro
pa-tarief van 1,60 naar 1,65
(0,75 euro). Opl8 juni ver
schenen Crouwel-zegels van
5c (grijs), 10c (blauw) en 25c
(lila). Ook deze zegels zitten in
velletjes van tien stuks en zijn
zelfklevend, net als alle zegels
met dubbele waarde-aandui-
ding die op 2 juli verschijnen.
Van de 5c en 10c-zegels zijn
bovendien mailers van 50
stuks uitgebracht
De eerste Crouwel-zegels, ge
noemd naar de ontwerper
Wim Crouwel, verschenen in
1976. Vijf stuks in waarden
van 5c (grijs), 10c (blauw), 25c
(lila), 40c (bruin) en 45c
(azuurblauw). In 1979 ge
volgd door een zegel van 50c
(roze), in 1981 door zegels van
55c (groen) en 60c (citroengeel
in 1986 65c (lichtgrijs) en in
1991 70c (violet) en 80c (pur
per).
De Crouwel-serie bestaat tot
nu toe uit elf vierzijdig getan
de zegels, met daarnaast nog
eens elf tweezijdig ongetande
rolzegels. Bovendien zitten
driezijdig getande zegels in
postzegelboekjes, waarmee,
afhankelijk van de samenstel
ling van het boekje, allerlei
combinaties kunnen worden
gemaakt, bij voorbeeld verti
cale paren van 55c en 5c, van
Konrad Zuse bij één van zijn mee
ma - en bestaat voor een groot
deel uit oud ijzer. De rekenma
chine kan in drie seconden delen
en worteltrekken. Opdrachten -
de enen en nullen - worden inge
voerd met ponskaarten, ver
vaardigd uit geperforeerde, ou
de films, restmateriaal dat
afkomstig is uit de beroemde
Babelsberg-studio's.
Overbodig
Maar wat moet de wereld met de
Z3? De aanwezigen zien nauwe
lijks bruikbare toepassingen.
Leuk, zo'n apparaat, dat nog
kan schaken ook, maar overbo
dig, is de teneur. Alleen het
Duitse Instituut voor de Lucht
vaart toont belangstelling, wel
licht is de Z3 voor militaire
doeleinden in nazi-Duitslancl
inzetbaar.
Precies zestig jaar na de presen
tatie van de Z3 piekert Horst
Zuse, zoon van de uitvinder,
over de plaats van zijn vader in
de geschiedenis van de weten
schap. „Waarschijnlijk was hij
een genie", aldus de levendige
Zuse, die weet waarover hij
spreekt want hij doceert elec-
trotechniek en informatica aan
de Technische Universiteit (TU)
in Berlijn. „De beslissing om een
binaire machine te bouwen, ter
wijl uitvinders in bijvoorbeeld
de Verenigde Staten werkten
met het decimale systeem, was
revolutionair."
Horst, de zoon, wijdt een deel
van zijn leven aan eerherstel
voor zijn vader. Hij wil dat zijn
vader erkend wordt als een soort
Bill Gates van de jaren veertig.
Het probleem met Konrad Zuse:
hij was een waardeloze zaken
man. Rijk is hij van zijn reken
machines niet geworden. Dat
komt omdat Zuse geen patent
kreeg op zijn uitvinding. Al in
1936 vraagt hij patent aan,
maar de oorlog, de verwoestin
gen, de opbouw en de bureau
cratie komen er tussen. Pas in
1967 krijgt Zuse antwooixl: het
patent wordt niet toegekend.
Zuse destijds: „Dat het appa
raat nieuw is, wordt erkend, het
vooruitstrevende karakter er-
foto KarstenThielker/AP
van ook, maar ze vinden de Zuse
Rekenmachine niet innovatief."
Nee, meent Horst Zuse nu, lo
gisch. ..Misschien had het pa
tentbureau niet 26 jaar over
haar besluit moeten nadenken.
De oorlog, zes verloren jaren.
Zuses oorspronkelijke machi
nes, de Z1 en de Z3gingen bij de
slag om Berlijn verloren. Docu
mentatie had hij niet bijgehou
den, er waren geen foto's, alles
was vernietigd. Behalve dat
groepje wetenschappers dat
zijn Z3 in 1941 met eigen ogen
had aanschouwd, had Zuse geen
bewijzen van zijn uitvinding.
„Dat is Zuses grote tragedie ge
weest", meent Raul Rojas van de
FU, die met een aantal collega's
de Z3 'vooral uit nieuwsgierig
heid' nabouwde. „De oorlog
heeft al zijn plannen gedwars
boomd. Zuse heeft de goede
keuzes gemaakt en de juiste ma
chine gebouwd, maar het zijn de
Amerikanen die algemeen wor
den beschouwd als de uitvin
ders van de computer."
De ontwikkelingen hadden Zu
se ingehaald. In 1946 bouwden
Mauchly en Eckert, in opdracht
van het Amerikaanse ministerie
van Defensie, de eerste volledig
electronische binaire computer,
de ENIAC. Een echt Ameri
kaans monster was het, waarin
maar liefst 19.000 radiobuizen
waren verwerkt. Vijfduizend
optellingen en driehonderd ver
menigvuldigingen per seconde
realiseerde de machine, een
enorme snelheid, duizend maal
sneller dan de rekenmachines
van Zuse.
Zuse had zich toen al, zo goed en
kwaad als hem dat afging, neer
gelegd bij zijn lot als miskende
uitvinder. Kort na de oorlog was
hij in de VS geweest, waar hem
op Harvard de Mark 1 was ge
toond. Gebouwd met geld van
IBM (International Business
Machines). Bijna drie meter
lang, niet minder dan achttien
meter breed, de trots van Har
vard en, natuurlijk, want Ame
rika zou Amerika niet zijn: 'de
eerste computer ter wereld'.
Toen Zuse uitlegde dat hij thuis,
in de woonkamer van zijn ou
ders, ooit een veel kleiner appa
raat in elkaar had geflanst, dat
hetzelfde kon als deze 'tikkende
turnhal', viel het gesprek stil en
werd de aanmatigende Duitser
te verstaan gegeven dat het be
ter was om te vertrekken.
In 1995, enkele maanden voor
Zuses dood, wilde Bill Gates
perse persoonlijk kennis maken
met de uitvinder van de oercom-
puter - de twee voei'den als 'een
soort vader en zoon' een.geani
meerd gesprek - en drie jaar ge
leden sprak een Wereldcongres
van Mathematici zich uit voor
Konrad Zuse als de uitvinder
van de computer. Te laat, vertelt
Horst Zuse. „Mijn vader was
een teleurgesteld man." Konrad
was na het bankroet van zijn on
derneming gaan schilderen.
Niet zonder succes overigens,
hij verdiende geld aan de ver
koop van zijn doeken. GPD
foor Peter de Jaeger
- Onderzoekers
de plek in de hersenen
^vonden waar abstracte ge-
tochten worden gevormd. Die
Pjckzit precies tussen de ogen.
van het vermaar-
Massachusetts Institute of
(MIT) in Cambridge
apen de begrippen 'het-
pde' en 'verschillend' van el-
rar te onderscheiden, zo
zij bekend in tijdschrift
van deze week. Bij het
van plaatjes konden ze met
joystick aangeven of ze de
Vorstelling herkenden of niet.
j"] dit afwegingsproces is de
pfrontale cortex actief, het
dat direct achter de
ligt.
Deze vondst kan de behande
ling veranderen van mensen
met een beschadiging aan dit
hersendeel. De opvatting tot nu
was dat deze patiënten een ge
heugenprobleem hadden Ze
hebben moeite met dagelijkse
bezigheden en relaties. Zij kun
nen hun leven niet goed op orde
houden doordat ze niet in staat
zijn abstract te denken. „Ze zijn
als het ware de regels van het
spel kwijt"zegt psychiater Earl
Miller.
Slecht functioneren van de pre-
frontale cortex behoort onder
meer bij schizofrenie, concen
tratiestoornis en dwangnëuro-
se. Millers team probeert uit te
zoeken hoe de prefrontale
cortex precies werkt. Met name
zijn ze geïnteresseerd in, wat ze
noemen, cognitieve controle.
„Dat regelt welk soort gedrag
iemand in een situatie vertoont,
hoe je beslissingen neemt en hoe
je bepaalt waar je aandacht
naar uitgaat. Kortom, hoe je je
leven richting geeft."
Je kunt een aap niet een abstract
begrip als wereldvrede leren.
Wel kun je, met veel geduld, hem
leren een regel toe te passen in
verschillende situaties. De apen
werden getraind om bij honder
den afbeeldingen aan te geven
of ze verschillend waren of het
zelfde. Door signalen te regi
streren van de hersencellen of
neuronen in de prefrontale
cortex werd duidelijk waar de
informatie werd onthouden, een
onmisbare vaardigheid om in
formatie te verwerken.
doorPieter van Hove
70c en 60c, een horizontale
strip van 70c, 60c en 60c, en
blokjes van 2 x 70c en 2 x 10c.
Daar komen nu dus drie zelf
klevende zegels bij.
Boekjes met Crouwel-zegels
zijn: PB20a (2 x 5, 2 x 10, 3 x
Juliana 55c), PB21a (4 x 5, 2 x
10,4x40), PB22a(lx5,2x10,
5 x Juliana 55c), PB23a en b (4
x 5, 7 x 40, andresakruis),
PB25a (2x 5, 2 x 45, 4 x 50),
PB26 (5 x 5, 2 x 10, 2 x 45, 3 x
Juliana 55c, 2 x andreaskruis
),PB27 (4x5,4xBeatrix70c),
PB28 (5 x 10,5 x 50), PB33a (1
x 5, 2 x 10, 5 x 55), PB44a en b
(2 x 60,4 x 70) en PB47a en b (5
x70,5xl0,2x andreaskruis)
VELSEN - Bezig aan de vier
daagse van Nijmegen en opeens
irekin een warm bakkie koffie?
Vervelend. Geen café in de om
geving, thermosfles ligt thuis en
de eerste de beste verzorgings-
post ligt kilometers verderop,
ton stalen blikje in de binnen
zak van je jas brengt uitkomst.
En drie minuten later zit je zo-
Mar aan de warme koffie.
Staalfabrikant Corus komt bin
nenkort met een revolutionair
ontwerp op de markt, een zell-
verwarmend blikje koffie. Na
vijfjaar onderzoek is de Corus-
afdeling CPP (Corus Packaging
Plus) erin geslaagd een soort
toffiemok te ontwerpen die
zichzelf op kan warmen. Het
principe is even ingenieus als
eenvoudig: een stalen blikje
toude koffie met daarin een ver
warmingselement, een soort ci
linder die gevuld is met water en
ongebluste kalk. Water en kalk
zijn van elkaar gescheiden door
wn membraam.
Aan de onderkant van het blik
zit een knop. Druk je daarop,
ton zorgt een pin ervoor dat de
scheidingswand wordt door
broken. Als gevolg van het
samenvoegen van de twee be
standdelen treedt er een chemi
sche reactie op, die ervoor zorgt
tot de koffie wordt verhit tot
zo'n zestig graden. Even wach
ten en klaar is de koffie.
Matthew Searle, de Britse vari-
van Willie Wortel, klopte in
SS aan bij de toen nog - Hoog
ovens-divisie Verpakkingsstaal
De autonome posterijen van
het Deense eilandenrijke Fa
röer hebben het 25-jarig be
staan gevierd. Dat gebeurde
op 1 april op een stijlvolle wij
ze met een nostalgisch velletje
(1976-2001) en een velletje,
dat geheel in het teken staat
van Noorse mythen en legen
den over licht en duisternis.
Het herdenkingsvelletje be
vat drie zegels van 4,50 Dkk
en is ontworpen door de we
reldberoemde graveur Czes-
law Slania, die vorig jaar door
Zweden royaal werd gelau
werd bij het verschijnen van
zijn duizendste door hem ge
graveerde zegel.
Op de zegels een klein bootje
waarmee begin vorige eeuw
post en passagiers tussen de
eilandjes werden vervoerd,
Stalen blikje met daarin een verwarmingselement, een soort cilin
der die gevuld is met water en ongebluste kalk.
in IJmuiden en lichtte zijn idee
toe. De onderzoeksafdeling zag
er wel brood in en ging het con
cept verder uitwerken. Daarbij
is samengewerkt met onder
meer blikproducent Crown
Cork Seal en koffiemerk
Nestlé. Speciale aandacht ging
uit naar de veiligheidsaspecten.
Om blaren aan handen en lippen
te voorkomen is aan de buiten
kant van het blik een dun laagje
karton aangebracht, terwijl aan
de bovenzijde een speciale vei-
ligheidsring is bevestigd.
Het zelf verwarmende blikje
wordt momenteel in Groot-
Brittannië onderworpen aan
consumententesten. Mocht de
evaluatie positief uitvallen, dan
brengt Nestlé de 'self heating
can' op de markt. De prijs ligt zo
rond de 3,80 gulden.
Volgens CPP-woordvoerder
Susan van der Steenhoven
wordt inmiddels al verder ge
dacht. Zo is het mogelijk om ook
blikjes met babyvoeding, soep
of glühwein te ontwikkelen,
stelt zij. GPD
Skjüttbaiitr i-ii) autimmg
