Elke dam
verandert het leven
Bergstaat Bhutan dreigt onder te lopen
PZC
Waterbeheer ter discussie
45
Anil Tyor
Ksenia
Shelest
Oezbekistan
Berdiyar
Jollibekov
Anil Tyor (30) studeert en
werkt aan de dierkunde-fa-
culteit van de Panjab Universi-
teitinlndia. Hij houdt zich daar
p. het bijzonder bezig met on
derzoek naai- de visvangst in de
cateren die van de Himalaya
jaar beneden stromen. Hij
roerat het Jeugd Wereld Water
Forum uniek omdat alle facto
ren die schade toebrengen aan
mieren er onder één dak wor
den besproken. „Een uitgelezen
kans voor wetenschappers, in
het bijzonder de jongeren onder
hen, om op wereldniveau hun
stem te verheffen over wat er
speelt in hun eigen regio." Anil
wil zich in het bijzonder inzet-
voor een zo divers mogelijk
ren-en plantenleven. Hij ziet
de waterverontreiniging als In-
dia's grootste probleem. „De
Ganges, het symbool van de zui
verheid, is één van de meest ver
vuilde rivieren. In feite is al het
oppervlaktewater in India ver-
TT^sema Shelest: „Dit wordt
Ixmijn eerste echte wereld
conferentie. Een unieke kans
emmet deskundigen en studen
ten uit de hele wereld te praten
ever de manier waarop we hier
ian de Finse Golf op milieu-
vriendelijke wijze het overstro-
Eiingsgevaar kunnen keren."
Ksenia Shelest (22) studeert
aardrijksunde en ecologie aan
de universiteit in Sint Peters
burg. De jonge Russin hoopt in
Gissingen te vernemen hoe je
zeedijken kan bouwen of ver
sterken zonder de natuur ge
weld aan te doen. In de vijf
miljoen bewoners tellende me
tropool aan de Finse Golf is die
kwestie bijzonder actueel. Op
conferenties van deskundigen
uitdeBaltische landen is daar al
veel over gesproken. Ze is be
nieuwd naar de kennis en de er
varingen op dat vlak in andere
delen van de wereld. Ksenia is
actief binnen een netwerk van
universiteiten in de Baltische
regio dat zich bezighoudt met
duurzame ontwikkeling en mi
lieuvraagstukken.
TDerdiyar Jollibekov: „De
•kJslechte kwaliteit van het
drinkwater. Dat is één van de
gte problemen van
Oezbekistan." Als student aan
jre landbouwuniversiteit in
iasjkent hongert Berdiyar Jol-
ubekov (24) naar kennis die no
dig is om zijn land aan voldoen
de schoon water te helpen. In
gissingen hoopt hij wat dat be
kert aan z'n trekken te komen.
e kunnen het probleem hier
m Oezbekistan pas oplossen
wanneer we over de grenzen kij -
aen. Het Jeugd Wereld Water
onim biedt ons die mogelijk
heid om ideeën en ervaringen
te wisselen met deskundigen
u't andere landen." Voor de
workshops over watersnood en
dammenbouw heeft de land-
oouwstudent uit Oezbekistan
nret veel interesse. Voor clie over
de kwaliteit en de beschikbaar
heid van water des te meer.
zaterdag 16 juni 2001
Het compromis is een
kwart eeuw oud. In
1976 besloot de Nederlandse
regering het Oosterschelde-
gebied niet te beveiligen met
een dichte dam maar met een
stormvloedkering, die bij ge
vaarlijk hoge waterstanden
kon worden gesloten. Een
triomf voor natuurbescher
ming en visserij, hoewel die
toch liever een volledig open
Oosterschelde hadden ge
zien. Zo'n besluit, waarbij de
veiligheid zou moeten wor
den bereikt door de dijken
om de Oosterschelde op Del
tahoogte te brengen, ging 25
jaar geleden echter te ver.
Maar de toon was gezet. Ne
derland ging bij zijn water
bouwkundige projecten
voortaan rekening houden
met de natuur, het milieu en
sociaal-economische aspec
ten. Integraal waterbeheer
was een feit, al moest die
term nog worden uitgevon
den.
TTTereldwijd is integraal wa-
V V terbeheer nog lang niet
vanzelfsprekend. Leo Santber
gen van Rijkswaterstaat Zee
land maakt dat mee op de verga
deringen van de Internationale
Commissie voor Grote Dammen
(in het Engels afgekort als
ICOLD). „In veel ontwikke
lingslanden, wordt de bouw van
dammen nog altijd gezien als
een oplossing voor alle dingen.
Pas de laatste tien jaar dringt
daar het besef door dat ook re
kening dient te worden gehou
den met de effecten van grote ci
vieltechnische werken op het
milieu en op de sociaal-econo
mische omstandigheden."
Er is ook een stok achter de deur
om dat besef te stimuleren. Me
de op initiatief van de Wereld
bank is nog een dammencom-
missie opgericht: de World
Commission on Dams. Deze
club houdt de bouw van dam
men tegen het licht en doet aan
bevelingen voor de toekomst.
Die aanbevelingen zijn niet ge
heel vrijblijvend. Financiële
steun van de Wereldbank is al
leen te verkrijgen wanneer vast
is komen te staan dat een inte
grale aanpak heeft plaatsgehad.
Santbergen: ..Het gaat er bij de
bouw van bijvoorbeeld een
stuwdam om het hele stroomge
bied te bekijken. Vooral in het
geval van internationale rivie
ren is dat van belang. Je moet je
niet uitsluitend richten op loka
le verlangens, zoals de behoefte
aan elektriciteit die met een
waterkrachtcentrale kan wor
den opgewekt of de watervoor
ziening voor de landbouw van
uit een stuwmeer. De aanleg van
een stuwdam kan tot gevolg
Leo Santbergen van Rijkswaterstaat Zeeland: „Wees bescheiden in de manier waarop je de natuur naar je hand probeert te zetten".
hebben dat elders problemen
ontstaan." Volgens Santbergen
zijn tot nu toe wereldwijd 30 tot
60 miljoen mensen gedwongen
te verhuizen door de aanleg van
stuwdammen en -meren. Door
braken van ongeveer 200 stuw
dammen hebben circa 13.500
mensen het leven gekost. Verder
gaan waardevolle natuurgebie
den verloren omdat ze onder
water komen te staan of juist
verstoken blijven van water.
Een knelpunt bij de aanleg van
stuwdammen is vaak ook dat de
natuurlijke waterberging ver
loren gaat. De 'badkuipen vol
stilstaand water', zoals Sant
bergen de stuwmeren en andere
kunstmatige waterreservoirs
noemt, kennen een hoge water
verdamping en slibben in hoog
tempo dicht met materiaal uit
de bovenstroomse riviergebie-
den. Dat laatste maakte nieuwe
ingrepen nodig: regelmatig uit
baggeren of doorspoelen van re
servoirs of de bouw van speciale
dammen om de slibtoevoer te
gen te houden.
De stuwmeren zijn bezinkput-
ten van voedingsstoffen en
kampen daardoor vaak met
overmatige algenbloei en rot
tingsprocessen. Ze hebben een
andere temperatuur en water
kwaliteit dan de rivier in haar
oorspronkelijke gedaante.
Planten en dieren die zijn inge
steld op de natuurlijke fluctua
ties in de rivierafvoer, verdwij-
nen en maken plaats voor
soorten die goed gedijen in stil
staand water, Door stuwdam
men wordt een vijfde deel van de
zoetwatervissen op aarde in het
voortbestaan bedreigd of staat
op uitsterven. De langste rivier
van Europa, de Wolga, is door de
aanleg van zes dammen veran
derd in een serie ondiepe, traag
stromende en vervuilde rivier-
delen.
Cruijffïaans
De boodschap die Santbergen
en anderen in ICOLD-verband
proberen uit te dragen is van een
Cruijffiaanse duidelijkheid: elk
voordeel heeft zijn nadeel. Of
zoals Santbergen het zegt:
„Wees bescheiden in de manier
waarop je de natuur naar je
hand probeert te zettenwant ri
viersystemen zijn zo ingewik
keld en kennen zo'n grote ver
scheidenheid datje al gauw
tegen problemen oploopt." Dat
deze gedachte binnen de inter
nationale dammencommissie
steeds meer post vat, is mede te
danken aan de tendens in de ci
vieltechnische en milieuweten
schap ook de kosten en baten
van watersystemen integraal te
benaderen. De producten en
diensten die een rivier oplevert
(zoals het reinigend vermogen,
de opslag van voedingsstoffen,
de visserij en de transportmoge
lijkheden) worden daarbij in
geld uitgedrukt, zodat de kosten
van bouw, onderhoud en het
verhelpen van nadelige effecten
foto Lex de Meester
ertegen kunnen worden afgezet.
De Nederlandse inbreng in
ICOLD heeft er aan bijgedragen
dat de gevolgen van de aanleg
van dammen internationaal in
een breder perspectief worden
beschouwd. Toch is er, erkent
Santbergen, 25 jaar na de be
slissing over de Oosterschelde
nog reden voor enige nederig
heid. De stormvloedkering mag
dan recht doen aan de belangen
van veiligheid, natuur en mi
lieu, de behoefte aan aanpassin
gen van de Deltawerken dient
zich aan. De blauwalgenplaag
op het Zoommeer is een aanlei
ding en op de Oosterschelde kla
gen vissers over het gebrek aan
voedingsstoffen in het water. De
Deltadammen hebben gezorgd
voor harde scheidingen. In de
inzichten van vandaag krijgen
geleidelijke ovei'gangen tussen
zoet en zout de overhand.
Santbergen is dan ook ervan
overtuigd dat Nederlandse wa
terbouwkundigen en milieu
specialisten ook veel van hun
buitenlandse collega's kunnen
leren. „Kijk eens naar de Ver
enigde Staten. Daar worden
dammen weer afgebroken."
Ben Jansen
In het Boeddhistische konink
rijk Bhutan maken ze zich
grote zorgen over de klimaat
veranderingen. Het precaire na
tuurlijke evenwicht in de berg
staat tussen India en China
dreigt er ernstig door ontregeld
te raken. Er zijn al duidelijke
signalen dat het mis gaat. Rivie
ren treden onverwachts buiten
hun oevers en gletsjers smelten
sneller. Het leven van de mensen
in het onherbergzame land in de
Himalaya wordt er niet makke
lijker door. Geld en technische
middelen om er wat aan te doen,
zijn onvoldoende beschikbaar.
De Bhutanen plukken de wran
ge vruchten van de Westerse ge-
industrialiseerde samenleving,
die door de broeikasgassen ver
antwoordelijk is voor de we
reldwijde veranderingen van
het klimaat.
Buthan levert zelf een positieve
bijdrage aan de broeikasproble-
matiek. Het land is voor 65 pro
cent bebost en de bomen nemen
veel koolstofdioxide (CO.) op.
Voor de energievoorziening
wordt witte steenkool - water
krachtcentrales - gebruikt. In
de toekomst gaat heel veel mi
lieuvriendelijke energie als be
langrijkste exportproduct naar
India. Het maakt de gevolgen
van de klimaatverandering des
te wranger.
„De rijke industrielanden zijn
voor 80 procent de boosdoeners.
Een ontwikkelingsland als
Buthan zit met de gebakken pe
ren. Het gaat in feite om een
misdaad tegen de mensheid. We
Bhutanese vluchtelingen in Nepal zorgen voor de watervoorziening in hun opvangkamp.
foto Arenda Shrestha/EPA
praten ook over mensenlevens",
zegt Ad Phemambucq van het
Centrum Ontwikkelingssamen
werking Zeeland. Hij zat als
specialist energie en klimaat
problematiek in de Nederlandse
delegatie, die met Buthan over
legde over ontwikkelingspro
jecten.
Phemambucq bezocht het land
- 1,1 keer Nederland en 700.000
inwoners - tweemaal en raakte
niet alleen onder de indruk van
de rijke cultuur en tradities,
maar ook van de inzet waarmee
de Buthanen proberen de leef
omstandigheden te verbeteren.
Dat is niet eenvoudig in een land
waar hooguit 20 procent van de
huizen is aangesloten op het
elektriciteitsnet, waar de
hoofdwegen meer lijken op Ne
derlandse poel weggetjes - veel
provinciesteden zijn alleen be
reikbaar via ezelpaden - en
waar nog maar twee jaar gele
den de eerste eigen televisie-uit
zending werd verzorgd. Wel zijn
inmiddels ook de 'geneugten'
van internet beschikbaar.
Bij watersnoden wordt meestal
een link gelegd met kustgebie
den. Dat ze ook in een bergge
bied kunnen voorkomen is
vooral te wijten aan de klimaat
veranderingen. In het zuiden
van Buthan ligt de Noord-In-
diase laagvlakte, 300 meter bo
ven de zeespiegel, en 150 kilo
meter noordwaarts bevinden
zich de toppen van de Hima
laya, 6.000 meter en hoger. Het
land wordt van noord naar zuid
doorsneden door honderden ri
vieren, samenkomend in de
Brahmaputra, die via de delta
van Bangladesh de zee bereikt.
De rivieren zijn nodig om het ve
le regenwater en smeltwater
van de gletsjers op te vangen en
af te voeren.
Natte moesson
Buthan is een van de regenrijk-
ste landen ter wereld. Er valt 4
tot 5,5 meter per jaar (in Neder
land is dat gemiddeld jaarlijks
760 millimeter). Het meeste
hemelwater komt tijdens de zo
merse natte moesson naar bene
den. Tot nu toe kan het natuur
lijke systeem de watervloed
aardig verwerken. Dat is vooral
te danken aan het bos, dat in
staat is veel water op te nemen
en gedoseerd af te geven. Was
dat bos er niet, dan zou Buthan
allang zijn weggespoeld. „Het
systeem werkt als een soort
spons. Je giet er van bovenaf
water in en het komt er van on
der als een kleine stroom uit",
verduidelijkt Phemambucq.
Eén van de gevolgen van de kli
maatveranderingen zijn grote
schommelingen in de regenval,
soms meer, soms minder. In
Buthan gaat het per saldo om
méér water. Die ontwikkeling
ontregelt het hele natuurlijke
systeem, stelt Ad Phemam
bucq. Vooral de bij vlagen ex
cessieve regenval zorgt voor
problemen. De sponsfunctie
van het bos raakt verstoord,
de rivieren worden geconfron
teerd met grote hoeveelheden
water en het gevolg is overstro
mingen. Veel meer dan vroeger
en ook omvangrijker, hebben
de Buthanen grimmig vastge
steld.
In augustus 2000 viel in één
week 416 millimeter regen, een
absoluut record. Bij de grens
plaats Phuentsholing traden ri
vieren met veel geweld buiten
hun oevers. Enkele tientallen
mensen verdronken en 400
families waren op slag dakloos.
De schade aan bedrijven, wegen
en bruggen was groot.
De hoofdweg naar de hoofdstad
Thimpu moest door schuivende
berghellingen drie weken dicht.
Op Buthaanse schaal een grote
ramp, weet Phemambucq, die
overigens zelf tijdens een werk
bezoek maar op het nippertje
('we moesten rennen') aan een
door het water veroorzaakte
aardverschuiving kon ontko-
Rinus Antonisse
