TU haalt superscanner in huis
Professor onderzoekt oorzaak
van verschillen in haarkleur
K-ïSË
Turf goed middel voor
conserveren haring
Eindhovense natuurkundefaculteit verwacht veel van nieuwe onderzoeken
Selenium beschermt tegen ziektes
Kristallen ontdekt in wespennest
Sterke botten door mineralen
Kalkgrond beschermt graanopslag
postzegels
I
m
door Martijn Hover
EINDHOVEN - De Natuur
kundefaculteit van de Techni
sche Universiteit Eindhoven
heeft een 'uniek' nieuw labora
torium in huis. Dat herbergt
een hele batterij zogenaamde
'magneetresonantie'-scanners
waarmee de universiteit de ko
mende jaren 'baanbrekend'
onderzoek hoopt te doen, zoals
dr. ir. H. de Wilt, voorzitter van
het college van bestuur van de
universiteit, bij de officiële
opening verwoordde.
Bankpasjes, horloge en mag
netische key-processor hebben
we voor de zekerheid op een
veilig plekje achter slot en
grendel opgeborgen. Toch
voelt het bi] het passeren van
de nieuwe, 6,3 Tesla sterke MR-
scanner van de Technische
Universiteit Eindhoven (TUE)
eventjes alsof er iemand onge
duldig aan mijn broekzak staat
te ruldten.
Ik ben vergeten mijn brillenko-
ker af te geven - daar zit ijzer
in. En ijzer en magneten, zo
weet men al sinds de Oudheid,
die trekken elkaar aan. Als je
bedenkt dat de elektromagne
ten die bij autosloperijen wor
den gebruikt om autowrakken
van de grote hoop te tillen, een
vermogen hebben van om en
nabij 1 Tesla, dan is het geen
wonder dat een magneet van
6,3 Tesla mijn metalen brillen-
koker tot vreemde bewegingen
weet te verleiden.
Röntgen
Magneetresonantie is een na
tuurkundig verschijnsel dat in
de medische wetenschap op
soortgelijke wijze wordt toege
past als röntgenstraling: het
wordt gebruikt om 'in' patiën
ten te kijken. Daarvoor zijn
zeer sterke elektromagneten
nodig die werken met behulp
van zogenaamde 'supergelei
ding'. Bij supergeleidingon
dervinden de elektronen die
een elektrische stroom opwek
ken, totaal geen weerstand. Als
er eenmaal een stroom door een
supergeleidend apparaat
loopt, hoef je er daarom niks
meer in te stoppen.
Omdat het aan- en uitzetten
van de supermagneet elke keer
zo'n 10.000 a 15.000 gulden
kost, staat het ding voortdu
rend aan. Het enige wat daar
voor nodig is, is de nodige koe
ling. Supergeleiding met het
metaalmengsel dat in de scan
ners wordt gebruikt, vindt na
melijk pas plaats als de tempe
ratuur 4 Kelvin of minder
bedraagt, dat is slechts vier
graden boven het absolute nul
punt. De apparaten worden
dan ook gekoeld met behulp
van zeer vluchtig vloeibaar he
lium, dat op zijn beurt op tem
peratuur wordt gehouden met
vloeibare stikstof.
Hoewel de biomedische afde
ling van de TUE bij het onder
zoek in het MR-lab nauw zal
samenwerken met haar tegen
hanger van de Universiteit
Limburg, is het zeker niet de
bedoeling dat in Eindhoven
straks alleen maar medisch on
derzoek zal worden verricht,
verzekert prof. dr. ir. Klaas Ko-
pinga. Kopinga, hoogleraar
natuurkunde aan de TUE, gaat
samen met zijn pas benoemde
collega prof. dr. Klaas Nicolay
het bewind voeren over het
nieuwe TUE-lab. Onderzoek
van 'poreuze objecten', daar
zal het in het nieuwe lab vooral
om gaan, delen zij mee.
Baksteen
„Een bot is een poreus object,
maar ook bijvoorbeeld een
baksteen", verklaart Kopinga.
„Dus als je een bot met mag
neetresonantie kunt scannen,
kun je dat met een baksteen
ook."
Heeft dat dan nut, bakstenen
scannen, zou de argeloze leek
zich kunnen afvragen. Nou en
of, vindt Kopinga: ,,We kunnen
met de MR- scanner bijvoor
beeld in beeld brengen hoe
vocht zich door een poreuze
baksteen heen beweegt. Dat
kan helpen om allerlei bouw
kundige ellende te bestrijden
die van zoiets het gevolg kan
zijn."
Zo hebben de TUE-onderzoe-
kers zich al beziggehouden met
het onderzoeken van oude fres
co's (muurschilderingen).
Vochtschade heeft in de loop
De hoogleraren Klaas Nicolay (links) en Klaas Kopinga bij de nieuwe magneetresonantie-scanner op de natuurkundefaculteit van de
TUE. foto René Manders/GPD
der eeuwen vele daarvan ern
stig aangetast. Naarmate ge
leerden meer te weten komen
over hoe die vochtschade be
gint en zich ontwikkelt, wordt
het voor restaurateurs gemak
kelijker om beschadigde fres
co's niet alleen te herstellen,
maar ook zó te behandelen dat
verdere vochtschade in de toe
komst tot een minimum be
perkt kan blijven.
De kosten voor het nieuwe la
boratorium vielen op zichzelf
eigenlijk best mee, aldus Ko
pinga. Zeker de helft (meer dan
een miljoen) ging op aan het
aanpassen van de vleugel van
het natuurkundegebouw waar
het lab gevestigd is. De groot
ste scanner, waar desgewenst
een compleet mens in past,
wordt afgeschermd met een
metalen kooi. Dat moet wel,
want anders zouden hartpati
ënten met een pacemaker die
zich zelfs maar in de buurt van
het gebouw waagden te bege
ven, zich allerlei elektromag
netische problemen op het lijf
halen.
Hekwerk
De kooi in kwestie weegt liefst
34 ton en vereiste derhalve een
aangepaste fundering. Zelfs
met al die afscherming is het
nodig de oostvleugel van het
natuurkundegebouw te omge
ven met een grimmig, scherp
gepunt hekwerk. Wie met elek
tronische implantaten (een
pacemaker, bijvoorbeeld) over
dat hek klimt, doet dat geheel
op eigen risico.
Het nieuwe lab kent nog een
primeurtje: het zal het toneel
worden van de eerste officiële
dierproeven op de Eindhoven
se campus. „Maar we gaan hier
zelf geen proefdieren houden",
bezweert Kopinga. „Die ko
men allemaal uit Maastricht."
Vaak zijn het genetisch gemo
dificeerde exemplaren met bij
voorbeeld een sterk overdre
ven neiging tot doorliggen of
vetzucht. De muizen worden
daarbij blootgesteld aan mag
neetvelden van 6,3 Tesla - dat is
meer dan twee keer zoveel als
wat voor mensen veilig wordt
geacht. Desondanks lijken ze
er geen schadelijke gevolgen
van te ondervinden.
„Na afloop van het experiment
laten we ze meestal gewoon
los", bekent Kopinga. „Dat
zullen sommige actievoerders
ons niet in dank afnemen, maar
kwaad kan het volgens mij
niet. Het zijn stuk voor stuk
muizen die al generaties lang in
kooitjes gefokt zijn. Bovendien
hebben ze vrijwel allemaal een
of andere aandoening. Het is
misschien een beetje zielig,
maar volgens mij halen ze de
voordeur amper.
donderdag 14 juni 2001
BERN - Een onschuldig virus verandert bij muizen in een
ziekteverwekker als de dieren te weinig selenium in hun voer
hebben. Dat blijkt uit een studie van de universiteit van
Noord-Carolina (VS) samen met Nestlé Research in het Zwit
serse Bern. De mutatie betreft een griepvirus, behorend to;
een stam die in Bangkok is gevonden in 197 9De muizen diein
hun voer slechts een fractie van selenium kregen werden veel
zieker dan muizen met voldoende selenium in hun eten.
Selenium is een anti-oxidant, een stof die ervoor zorgt dat er
geen schadelijke vrije radicalen vrijkomen tijdens de spijs-
vertering. De nieuwe ontdekking bewijst eens te meer dat au-
ti-oxidanten beschermen tegen virusziekten. Ook wijst hei
nadrukkelijk op het belang, wereldwijd, van selenium in de
voeding. GPD
GRONINGEN - Groningse onderzoekers hebben in Israëli
sche wespennesten minuscule ilmeniet-kristallen ontdekt,
Zij vermoeden dat de magnetische kristallen werken als een
soort kompas voor de wespen.
I. Stokroos en H. van der Wal onderzochten in Israël met elek
tronenmicroscopen de zintuiglijke organen van de Vespa 0n-
entalis, oftewel de oriëntaalse hoornaar. Zij ontdekten dat de
broedcellen van deze wespensoort elk een klein kristalletje
bevatten, dat naar beneden uitsteekt vanuit het midden van
de cel. Het kristal zit met wespenspeeksel aan het koepelvor
mige dakje vastgeplakt en heeft dezelfde samenstelling als
het magnetische mineraal ilmeniet.
De onderzoekers weten niet zeker waar de kristallen toe die
nen, maar zij vermoeden dat de wespen een zintuig hebben
dat gevoelig is voor magnetisme of dat ze in staat zijn infra
rood waar te nemen.ANP
BELTSVILLE - Amerikaanse indianen van de Navajostan
hebben net zo'n sterk beendergestel als de 'moderne' mens
hoewel ze nauwelijks zuivel consumeren. Belangrijkste oor
zaak zijn andere eetgewoonten, aldus onderzoekster Judith
Hallfrisch van het voedingsinstituut in Beltsville, Maryland.
De onderzoekers vermoeden dat dat komt door het water dat
ze drinken en afkomstig is uit natuurlijke bronnen en berg-
beekjes. Hallfrisch en haar team onderzochten het drinkwa
ter in het indianenreservaat en troffen daarin een extreem
hoog gehalte aan mineralen. De indianen voegen traditiege
trouw as van de jeneverbesstruik toe aan hun dagelijkse
maaltijd. Dit grijze poeder bevat eveneens erg veel minera
len. GPD
GREENWICH - Boeren die last hebben van insecten tijdens
graanopslag kunnen voordeel hebben van een milieuvriende
lijke manier om plagen de kop in te drukken. De methode
werd al in het oude China toegepast.
Bij deze aanpak wordt fijn vermalen aarde gemengd met he:
graan. De gebruikte speciale grondsoort (diatomacene aardel
absorbeert de waslaag van het uitwendige insectenskelet,
waardoor het insect door uitdroging het loodje legt.
De speciale bodemsoort bevat fossielen van fytoplanktonen
komt van nature voor in kalkrotsformaties over de hele we
reld, vooral langs de kust. Proeven in Zimbabwe bewezen dal
deze rotssamenstelling even goed werkt als gangbare chemi
sche organofosfaten die worden ingezet als insecticiden.Ech
ter, de kalkrijke verpulverde grond is veel veiliger in gebruis
omdat het niet giftig is voor mens en dier. De methode is ont
wikkeld door onderzoekers van de universiteit van Green
wich. GPD
door Martijn Hover
TRONDHEIM - In de veertiende
eeuw vond Willem Beukelszoon
uit Biervliet het haringkaken
uit, zo gaat het verhaal. Voor de
vis in de Noordzee is het leven
daarna nooit meer hetzelfde ge
weest. Dankzij het kaken bleef
de haring langer houdbaar,
waardoor de arme vis van een
bederfelijk product plotseling
begeerde handelswaar werd.
Inmiddels is het haringkaken
vervangen door koelinstalla
ties, die ervoor zorgen dat de
vangst nog wijder en zijder kan
worden verhandeld.
Met alle gevolgen van dien: de
haring in de Noordzee is intus
sen bijna op, waarschuwen bio
logen.
Dat heeft onderzoeker Terence
Painter van de Technische Uni
versiteit in het Noorse Trond-
heim er echter niet van weer
houden nog maar een nieuwe
manier uit te vinden om vis te
preserveren. Painter en zijn col
lega's Yngve Börsheim en Björn
Christensen hebben ontdekt dat
turf een uitstekend conserve
ringsmiddel is.
Feitelijk gaat het om veenmos,
een plantje dat groeit in het
laagveen. De Noorse onderzoe
kers kwamen onder meer op hun
idee doordat in veenmoerassen
af en toe eeuwenoude 'veerdij
ken' worden gevonden die door
de conserverende werking van
het veenmos beter bewaard zijn
gebleven dan de fraaiste Egyp
tische mummies. Painter denkt
dat een speciaal soort suiker,
oxopolysaccharide, verant
woordelijk is voor de opmerke
lijk frisse staat waarin lijken er
andere organische resten zié
na jaren in het veen nog bevin
den.
De Noren sloegen vis op in bed
jes van respectievelijk turf
veenmos; een extract van oxo
polysaccharide uit het veenmos
en houtwol als controlemiddel
De vis werd periodiek verwij
derd, gewassen en gecontro
leerd op kleur en geur. Vervol
gens werd gekeken hoelang hei
duurde voordat zich bacteriën
vormden op de vis als hij uit hel
conserveermiddel verwijdert
was.
In turf of veenmos opgeslage
vis bleek ongeveer een maat:
vers te blijven en bacterievor
ming na opslag werd met zevs
tot twaalf dagen uitgesteld
„Als je vis normaal opslaat, isd-:
stank na twee dagen alnietmes
te harden", aldus Painter in he
tijdschrift New Scientist. „N<
vier weken op kamertempera
tuur in de turf ruikt hij echte
nog volkomen fris. Het is ver
bijsterend."
Volgens de Noorse onderzoeker
kan hun methode wereldwijd!:
de visserij worden toegepast
Alleen is nog de vraag in hoever
re de smaak van de vis door de
turf opslag wordt aangetast.
(Advertentie)
door Ben Apeldoorn
EDINBURGH - In Schotland is een onder
zoek gestart naar de oorzaken achter de ver
schillen in haarkleur. Waarom heeft de een
blond haar en de ander donker of rood ge
kleurd haar? En waarom loopt iemand met
rood of blond haar meer kans om huidkan
ker te krijgen?
Hoogleraar Jonathan Rees, als dermatoloog
(een huidspecialist) verbonden aan de
universiteit van Edinburgh, is speciaal ge
ïnteresseerd in het hoe en waarom van na
tuurlijke haarkleur. En in de lichamelijke
eigenschappen die met de tint van onze ha
ren in verband lijken te staan.
„Weinig mensen zullen stilstaan bij de
vraag waarom j uist het haar van Noord-Eu
ropeanen zoveel kleurschakeringen ver
toont", zegt Rees. ..Terwijl de meeste men
sen in de rest van de wereld donker haar
hebben. Met het onderzoek willen we aan
tonen welke genen voor bepaalde haarkleu
ren verantwoordelijk zijn. We denken dat
die genen op hun beurt andere lichamelijke
eigenschappen beïnvloeden."
„Bijvoorbeeld de aanmaak in de huid van
pigment, een kleurstof die ook de haarkleur
bepaalt, onder invloed van ultraviolette
zonnestraling. Daarmee staat de gevoelig
heid van de huid voor zonlicht voor een deel
in verband. De huid van bezitters van don
ker haar maakt makkelijker en meer pig
ment aan dan de huid van mensen met rood
of blond haai-. Die laatste categorie ver
brandt dus makkelijker, wat de kans op
huidkanker verhoogt. Welke genen daarbij
nu eigenlij k welke rollen spelen is een vraag
die grotendeels nog onbeantwoord is."
Rees en zijn team maakten in 1996 naam
door een gen te lokaliseren dat verantwoor
delijk is voor de ontwikkeling van rood
mensenhaar. „Zo'n gen", legt Rees uit, „ver
andert door de eeuwen heen heel geleidelijk
van biochemische structuur. Aan de hand
daarvan kan als het ware worden teruggere
kend. Op die manier kwamen we erachter
dat de eerste roodharige mensen ongeveer
50.000 jaar geleden moeten zijn versche
nen."
„De studie van genetische eigenschappen
en de veranderingen daarvan levert ook in
formatie op over vroegere migratiepatro
nen", aldus Rees. „Dus: waar kwamen de
voorouders van de mensen van nu ooit
vandaan. Het kan zelfs zo zijn dat de vele
kleurschakeringen in het haar van Noord-
Europeanen wijzen op het feit dat deze be
volkingsgroepen al vele honderden genera
ties in Noord-Europa woonachtig zijn. En
dan rijst weer de vraag wat voor genetische
oorzaken er achter al die verschillen in
haarkleur zitten."
Professor Rees is ook geïnteresseerd in de
vraag wat goed gebouwde blonde vrouwen
en donkerharige mannen nu zo extra aan
trekkelijk maken voor de andere sekse.,Het
lijkt op het intrappen van een open deur",
vindt Rees. „Men vindt het heel normaal dat
een mooie vrouw die ook nog voorzien is van
een hele vracht blond haar extra aantrekke
lijk is. Het oog wil immers ook wat. Wij wil
len echter proberen te achterhalen wat er
achter dat oog zit."
Stambomen
Voor het onderzoek willen Rees en zijn team
zoveel mogelijk mensen tussen 20 en 30 jaar
met verschillende haarkleuren benaderen,
waarbij ook hun familieleden zullen wor
den betrokken. Daarnaast worden van deze
families stambomen opgemaakt. Van elk fa
milielid, zo veel mogelijk in dezelfde leef
tijdscategorie, wordt bovendien een stan
daard kleurenfoto van het haar gemaakt.
Ook wordt, voor zover mogelijk, de veran
dering van de haarkleur bij oudere familie
leden in kaart gebracht. Veel mensen op ho
gere leeftijd worden immers grijs en kunnen
in hun jonge jaren best licht of donker haar
hebben gehad. Rees beperkt zich voorlopig
tot een aantal families in Schotland en
Noord-Engeland, maar wil het onderzoek
op de langere termijn ook uitbreiden tot een
aantal andere Noord-Europese landen.
PTT Post pakt op 2 juli, als de
dubbele waarde-aandui-
ding op postzegels haar intrede
doet, flink uit. Niet alleen ver
schijnen de in een van de vorige
rubrieken al ruim behandelde
drie boekjes en twee velletjes
met zegels voor binnenlands
gebruik (0,39 euro 0,85 gul
den), voor brieven binnen Eu
ropa (een priority-zegel van
0.54 euro/1.20 gulden) en voor
brieven buiten Europa (een
priority-zegel van 0,75 eu
ro/1,65 gulden), maar ook nog
eens een flink pakket gelegen
heidszegels, een nieuwe brief
kaart en vijf nieuwe velletjes
met in elk vijf zelfklevende
Beatrix-zegels, overigens nog
alleen in gulden-waarden.
Alle gelegenheidszegels, twee
met het oude motief, de rest in
een nieuw jasje, en het gros in
twee versies, worden zelfkle
vend. Om te beginnen de Ge-
boortezegel. De waarde wordt
0,39 euro/0,85 gulden. Het ou
de ontwerp, de ooievaar die een
baby brengt, is gehandhaafd.
Deze zegels met als titel 'Vijf
voor de baby' zitten in een
boekje (oplage 575.000 stuks)
ra nedeuand 2001
ven. Daarom is voor het nieuwe
motief op de zakelijke zegel
voor pijlen gekozen. Veel pij
len, die twee kanten opgaan
waarmee uitwisseling wordt
aangegeven. De zegels (0,39
euro/0,85 gulden) zitten op een
rol in een doosje van honderd
stuks. Oplage: onbepaald.
Dan verschijnen er nieuwe ze
gels 'Tien voor uw Post' (0,39
euro/0,85 gulden). De zegels
zitten in een boekje (oplage
5.125.000 stuks) en in een vel
van vijftig stuks (260.000). Het
boekje werpt een blik op het
Nederlandse landschap: de la
ge horizon, de hoge luchten.
Onder de horizon is Nederland
verdeeld in strakke kavels, bo
ven de horizon is de lucht 'ver
anderlijk als het weer'. Op wol
ken is de waarde-aanduiding
geprojecteerd. Omdat er nu een
dubbele waarde op de zegels
moet staan, zijn er twee wolken
afgebeeld, een grote en een
kleine. Na de invoering van de
euro, zal in de kleine wolk het
euroteken staan.
'Tien keer Gefeliciteerd' krijgt
ook een ander beeld. De felici
tatiezegels verwijzen op hun
beurt weer naar enveloppen en
briefpapier. Deze zelfklevende
zegels (0,39 euro/0,85 gulden)
zitten alleen in boekjes; oplage
1 miljoen.
Ook op de nieuwe verhuisze-
gel, 'Twintig voor uw Verhui
zing' in een vel (0,39 euro/0,85
gulden; oplage onbepaald),
krijgt een ander beeld. Op de
zegel een huisje, dat je herkent
als een persoon, met een ge
zicht als een mannetje waar
mee je je kunt identificeren.
Verhuizen is niet alleen elders
wonen, het is je persoonlijk
verplaatsen.
Op de nieuwe briefkaart - een
set van vijf stuks - staat de ze
gel 'Tien voor uw post' met het
Nederlandse landschap met de
twee wolken. Er zijn 1.105.000
sets van vijf briefkaarten aan
gemaakt.
Tot slot de nieuwe zelfklevende
Beatrix-zegels. Zes stuks, alle
in velletjes van vijf stuks. Om
te beginnen de eerder genoem
de zegel van 0,39 euro/0,85 gul
den (blauwgroen), maar ook
nog eens vijf zegels waarop de
waarde nog alleen in guldens
wordt aangeduid. Dat zijn ze
gels van 1,00 gulden (donker-
purperviolet), 1,10 gulden (ko
baltblauw), 1,45 gulden
(groen), 2,50 gulden (lila) en
5,00 gulden (helder karmijn
rood). In mijn ogen is dit een to
taal overbodige uitgifte, waar
de verzamelaar helemaal niet
blij mee zal zijn. Want bovenop
het bedrag dat moet worden
uitgegeven voor de nieuwe ge
legenheidszegels komt nog
eens een bedrag van 55,25 gul
den dat voor de nieuwe zelfkle
vende Beatrtx-zegels moet
worden neergeteld. Op mijn
vraag waarom alleen gulden
waarden op de zegels staan,
kreeg ik als antwoord dat daar
bewust voor is gekozen, omdat
er al euro-zegels worden uitge
geven voor de drie soorten post
(binnenland/Europa/buiten
Europa). Een antwoord dat
naar mijn gevoel de overbodig
heid van deze uitgifte beves
tigt.
Hero Wit
en in vellen van vijftig stuks
('Vijftig voor de Baby', oplage
110.000).
Ook de Huwelijkszegel (0,39
euro/0,85 gulden) kent twee
versies, een boekje van vijf (op
lage 375.000) en een vel van
vijftig zegels (55.000). Op deze
oranjegele zegel een nieuw mo
tief: twee blijde gezichten, zo
dat hij voor meerdere gelegen
heden kan worden gebruikt.
Op de Rouwzegel (0,39 eu
ro/0,85 gulden) is het oude ont
werp gehandhaafd. Deze ze
gels zullen alleen in vellen van
vijftig ('Vijftig voor de Rouw-
kaai*t') te koop zijn. Oplage
120.000 stuks.
Het over en weer sturen van in
formatie is tegenwoordig een
van de belangrijkste zoge
noemde tools uit het zakenle-
Dr. Jonathan Rees vraagt zich ook af waarom goed gevormde blon
dines, zoals deze Engelse tv-presentatrice Melinda Messenger, ex
tra aantrekkelijk zijn om te zien. foto BBC