luchtlaag
Russische archieven tonen banden tussen Moskou en CPN
PZC
De russificatie van communistische partijen
RUDEN RIEMENS
zaterdag 9 juni 2001
R A
In zijn studietijd werd hij
benaderd door een agent
van de Binnenlandse Veilig
heidsdienst. Of hij misschien
lid wilde worden van de
Communistische Partij Ne
derland en daarover wilde
rapporteren aan de veilig
heidsdienst. 'De CPN was
immers een gevaar voor de
democratische orde', zei de
man die zich voorstelde als
'Steenbergen'. En het ge
tuigde toch van gezonde
burgerzin om het communis
tische gevaar te beteugelen?
Gerrit Voerman legde het
aanbod vriendelijk, maar
beslist terzijde. Vrienden
van hem waren lid van de
CPN. Het BVD-dossier, dat
hij later heeft opgevraagd,
eindigt met de zinsnede: 'Ge
steld dient te worden, dat
met betrokkene vermoede
lijk een goede CPN-studen-
tenoperatie verloren is ge
gaan'.
Nu, twintig jaar later, heeft
Gerrit Voerman zelf de
Communistische Partij Neder
land aan een diepgaand onder
zoek onderworpen. Maar dan
vanuit een wetenschappelijke
invalshoek. Dat resulteerde in
het proefschrift 'De Meridiaan
van Moskou. De CPN en de
Communistische Internationa
le (1919-1930)', waarop hij vo
rige week aan de Rijksuniversi
teit Groningen promoveerde. In
zijn studie stelt hij ondubbel
zinnig vast dat de CPN vrijwel
vanaf de oprichting van de Ko
mintern in 1919 gefinancierd en
later ook gestuurd werd vanuit
Moskou. Op zich is dat geen ver
rassing voor de buitenstaander:
al jaren vermoedde die de steun
vanuit Moskou aan de Neder
landse communisten.
,,Het nieuwe van het boek zijn
niet eens de conclusies, maar het
feit dat alles tot in de finesses
gereconstrueerd en gedocumen
teerd is"zegt Voerman. Voor die
documentatie heeft Voerman, in
het dagelijks leven hoofd van
het Documentatiecentrum Ne
derlandse Politieke Partijen
van de Groningse Universiteit,
grotendeels zelf gezorgd. „Het
idee voor het proefschrift is ont
staan door de plotselinge wen
ding in de Sovjet-Unie, begin
jaren negentig. Ik zat in een on
derzoeksgroep die de ontwikke
ling van het communisme in
West-Europa bestudeerde.
Toen vanaf 1991 de archieven in
Moskou opengingen, ontstond
er een opgewonden spanning bij
de groep: 'jongens, we moeten
meteen naar Moskou'." Voer
man kwam in 1993 in de archie
ven van Moskou terecht en zou
erin 1994,1995 en 2000 terug
keren.
Chaotische taferelen
Van augustus 1991 - het moment
van de coup tegen Gorbatsjov -
tot de zomer van 1992 waren het
de wilde jaren in Moskou. Het
uiteenvallen van de Sovjet-
Unie leidde tot chaotische tafe
relen, en allerlei archieven wer
den plotseling opengesteld.
Voerman: „Toen ik in het voor
jaar van 1993 in Moskou arri
veerde, was het tij alweer een
beetje gekeerd. Dat was een ge
volg van excessen, die uit de
plotse openheid waren voortge
komen. In de Engelse media lek
te bijvoorbeeld uit dat de leider
van de mijnwerkersstakingen in
de jaren tachtig in Engeland,
Arthur Scargill, geld voor zijn
acties had ontvangen uit de
Sovjet-Unie. In Italië ontstond
grote beroering toen in kranten
het bericht verscheen dat Togli-
atti (de vooraanstaande Itali
aanse communist die tijdens het
fascistische regime in de So vj et-
Unie verbleef en een belangrij
ke rol in de Komintern speelde,
red.) destijds had gezegd dat
Italiaanse krijgsgevangenen,
die tijdens de Tweede Wereld
oorlog door de Russen waren ge
ïnterneerd, wat hem betreft
konden creperen." Een dergelij
ke openheid over de eigen ge
schiedenis zou de naam van
Rusland alleen maar bezoede
len, zo vonden vele Russen.
Eensgezind drongen de rechtse
nationalisten van Zjirinovski en
de communisten van Zjoeganov
er bij de nieuwe president Jel-
tsin op aan om de archieven
weer te sluiten.
Toen Voerman met zijn archief-
Historicus Voerman: „Jongens, we moeten meteen naar Moskou."
foto Tex Schardijn/GPD
onderzoek begon, waren de be
perkingen dus alweer toegeno
men. Toch kon hij een groot deel
van het archief van de Komin
tern, tenminste het gedeelte dat
betrekking had op de CPN, in
zien. Hij las de telegrammen van
Moskou aan Nederlandse com
munistenleiders en allerlei an
dere onthullende documenten
die tot dan toe veilig achter slot
en grendel van het Instituut
voor Marxisme en Leninisme in
de Sovjethoofdstad waren op
geborgen. Hij las briefwisselin
gen tussen Henriëtte Roland
Holst en Lenin; telde de bedra
gen op die door de Komintern
naar Nederland werden overge
maakt ter financiering van 'de
revolutie'; volgde het spoor van
de met juwelen beladen Gro
ningse Bartha Rutgers-Mees
van Moskou via Duitsland naar
Amsterdam, waar de sieraden
werden verpatst voor de goede
zaak. En hij kon nauwgezet re
construeren hoe in Moskou de
touwtjes steeds strakker wer
den aangetrokken, waar het de
vrijheid van de bij de Komin
tern aangesloten West-Europe-
se communistische partijen be
trof.
„Ik kon de documenten van de
budgetcommissie van de Ko
mintern - in 19 21 ingesteld - niet
meer inzien. Toch heb ik her en
der verspreid in andere archie
ven financiële documenten ge
vonden. Op basis van conserva
tieve schattingen kom ik op een
totaalbedrag van ten minste
160.000 gulden, dat de CPN
vanuit Moskou heeft ontvan
gen. Een zeer aanzienlijk be
drag in de jaren twintig."
Voerman is vermoedelijk voor
lopig een van de laatste historici
die nog zo uitgebreid uit de Rus
sische archieven heeft kunnen
putten. „Ik heb 90 procent van
al de stukken die betrekking
hebben op de CPN en de Komin
tern in de periode 1919-1943 in
gezien. De strekking van mijn
verhaal zal niet aangetast wor
den. De ontbrekende documen
ten zullen mijn verhaal eerder
verfijnen, niet principieel wijzi
gen."
Moskouse lijn
De gegevens die Voerman uit de
Russische archieven - het Ne
derlandse archief van de CPN
zelf is al sinds de oorlog verdwe
nen - naar boven haalde, verras
ten hem enigszins. Niet door de
bewijzen voor de financiële
steun van Moskou, of de invloed
van de Sovjets op de CPN: „Wat
nieuw voor me was, is dat het
nog relatief lang geduurd heeft
Het proefschrift van Gerrit Voerman
beschrijft de relatie tussen de
Communistische Partij Nederland
(CPN) en de Komintern, de organisatie
die begin 1919 onder invloed van de ze
gevierende bolsjewieken in Moskou
was opgezet om de internationale sa
menwerking tussen communistische
partijen te stroomlijnen. De CPN werd
in 1918 opgericht door het drieman
schap David Wijnkoop, Willem van Ra-
vesteyn en Jan Ceton. In feite was de
CPN een voortzetting van de Sociaal
Democratische Partij (SDP), die het
drietal in 1909 had afgesplitst van de
SD AP. Al voor de Russische Oktoberre
volutie van 1917 onderhielden de Ne
derlandse communisten nauwe banden
met Lenin, Trotski en andere bolsjewie
ken. De SDP was zo een van de oudste
communistische partijen in Europa. In
de Communistische Internationale
(Komintern) praatte de SDP dan ook op
voet van gelijkheid met vertegenwoor
digers uit Rusland of Duitsland. Maar
al kort na de oprichting van de Komin
tern bleken de touwtjes stevig in han
den van Moskou. Vanaf 1919 was er
sprake van een steeds verdergaande
'russificatie' van de aangesloten com
munistische partijen. Eerst gebeurde
dat nog met zachte dwang en werden de
partijen door financiële steun aan Mos
kou gebondenvanaf 19 2 5 gebeurde het
met steeds hardere hand. In Nederland
wat later dan elders, mede door het ge
ringe belang van de CPN voor Moskou.
Tegen de dominantie van Moskou be
stond aanvankelijk wel verzet. Promi
nente CPN-leden als Herman Gorter,
Henriëtte Roland Holst, Henk Snee
vliet of Jacques de Kadt vonden dat de
Sovjet-Unie niet kon oordelen over de
'revolutionaire' situatie in het burger
lijke West-Europa, omdat die nogal
verschilde van de deplorabele toestand
van de arbeiders in het tsaristische
Rusland. De revolutie zou hier heel an
ders moeten verlopen. Dergelijke ideo
logisch afwijkende meningen werden
niet lang getolereerd.
In 1925 speelde Moskou een bepalende
rol bij de interne troebelen van de CPN.
Wijnkoop, Van Ravesteyn en Ceton
werden geroyeerd. De laatste onafhan
kelijkheid van de CPN was verdwenen
in 1930: vanaf toen bepaalde Moskou
wie er in de partijleiding zat, wie in de
hoofdredactie van het partijblad, wie in
het bestuur van de jeugdorganisatie.
De lakmoesproef van de Komintern -
lees: de Communistische Partij van de
Sovjet Unie - was de volledige ideologi
sche ondergeschiktheid aan Moskou.
voordat de CPN onder het cen
tralistische gezag van Moskou
werd gebracht. De CPN is be-
trekkelij k lang met rust gelaten.
Pas in 1930 is het definitief ge
lijkgeschakeld met de Moskou-
se lijn, zowel ideologisch als or
ganisatorisch. Deels komt dat
doordat het belang van de CPN
te gering was voor de machtheb
bers in Moskou. In Duitsland
werd de Kommunistische Partei
Deutschland al meteen onder de
strikte regie van Moskou ge-
bracht. Dat was immers een
grote partijin het land van
Marx. Maar in Nederland kon
men nog in 1925 gewoon de ei-
gen partijleiding kiezen, zolang I
de partij maar volgzaam was.
Pas in 1930 is de domesticatie j
voltooid: de partijleiding, de j
hoofdredactie van De Tribune,
de leiding van de communisti-
sche jeugdbond en de financiële
huishouding werden vanaf toen j
volledig door Moskou gedic-
teerd."
De vraag is, waarom de commu
nistische partijen in West-Euro-1
pa niet een zelfstandiger positie
hebben kunnen of willen inne-
men ten opzichte van Moskou.
„In feite zijn de communistische i
partijen ontstaan als gevolg van I
de Eerste Wereldoorlog en de I
oktoberrevolutie in 1917Zij i
identificeerden zich met het re-
volutionaire elan van de bolsje- I
wieken. Rusland vormde daar-
om voor de communisten in het
westen het enige morele richt
punt Toen dat richtpunt in
1930 stevig in handen bleek van
Stalin, en de doelstellingen van
de oorspronkelijk als interna-
tionale organisatie bedoelde
Komintern volledig gingen sa- 1
menvallen met de doelen van de
door Stalin geleide Communis-
tische Partij van de Sovjet Unie,
was het morele karakter ervan
ver te zoekenMaar toen was het
voor de CPN te laat.
Jacques Hermus
Gerrit Voerman, De Meridiaan
van Moskou. De CPN en de
Communistische Internationa
le (1919-1930) (uitg. L. J. Veen,
664 blz, 75 gulden)
