Goud voor Simeon
ten Holt
We zouden van abstract
vioolspel kunnen spreken
Iedereen houdt van
Mstislav Rostropovitsj
Feestje rond
Canto Ostinato
29
Martelaar en miljonair
Jascha Heifetz
donderdag 7 juni 2001
De Russen zorgden er voor
dat hij een martelaar werd.
De Amerikanen maakten van
hem een miljonair. Aan één van
de meest besproken musici van
deze tijd wijdt het Koninklijk
Concertgebouworkest van 8 tot
en met 28 juni een festival: Msti
slav Rostropovitsj. Wat zal er
weer gekust en geknuffeld wor
den.
Niemand anders combineert zo
veel emoties met zulke hoge ho
noraria. Geen tweede musicus
ook kan zoveel heimwee in zijn
pianissimo leggen. En geen an
der is in het bezit van zowel de
Stalin-prijs als de Eremedaille
in de Huisorde van Oranje.
We spreken uiteraard over Msti
slav Rostropovitsj, cellist, diri
gent, pianist en royalist. Hij zal
in de komende weken talloze
malen de trap naar en van het
podium in het Amsterdamse
Concertgebouw af- en opren
nen. Dat doet hij sneller dan wie
ook. En er zal op dat podium en
in de artiestenverblijven onge
twijfeld weer stevig gekust en
geknuffeld worden, want ook
daarin is Rostropovitsj kampi
oen.Het Koninklijk Concertge
bouworkest organiseerde een
Rostropovitsj-festival, dat vrij
dagavond begint met een optre
den op het Amsterdamse Muse
umplein, te dirigeren door het
74-jarige fenomeen zelf. Hij zal
tot eind deze maand niet alleen
op zijn bekende manier, met
maaiende armen, het orkest een
'molto espressivo' afsmeken, hij
treedt ook op als cellosolist,
speelt kamermuziek en leidt een
masterclass.
Vorsten
Ons land heeft veel op met Msti
slav Rostropovitsj. Hij speelde
hier met de belangrijkste orkes
ten en trad herhaaldelijk in het
Holland Festival op. Wil prins
Bemhard namens het Wereld
Natuur Fonds iets liefdadigs or
ganiseren voor een bedreigde
diersoort, Slava, zoals Rostrop
ovitsj voor zijn vrienden heet, is
meteen zijn man.
Arriveert hij op Schiphol, dan
staat vaak een auto met een AA-
kentekenplaat voor hem klaar.
Ook bij andere vorstenhuizen
kan hij een potje breken. Prins
Rainier van Monaco zorgde er
voor dat hij een paspoort van dit
vorstendom kreeg. Valt er iets te
vieren in Buckingham Palace,
dan zit Slava daar tot diep in de
nacht wodka te drinken. Hij
mag de grootste cellist van de
tweede helft van de 20ste eeuw
worden genoemd. Bachs Suites
voor cello solo vormen zijn Bij
bel. Met Svjatoslav Richter
maakte hij onvergetelijke opna
men van Beethovens Sonates
voor cello en piano. Niemand
legt zoveel passie in het Cello
concert van Dvorak, dat hij op
21 j uni in Amsterdam speelt met
Seiji Ozawa als dirigent. En zijn
rol als vertolker van Prokofjev
en Sjostakovitsj, met wie hij
nauw heeft samengewerkt en
die voor hem belangrijke wer
ken schreven, valt niet te over
schatten. Maar het meest
bijzonder is wellicht zijn niet
aflatende gretigheid en nieuws
gierigheid als het om nieuwe
muziek gaat.
Het jongetje dat in Baku (Azer
beidzjan) in een kommoenalka
opgroeide, een appartementen
complex waarin 36 mensen met
omponist Simeon
ten Holt wordt niet
graag toegejuicht,
dat vindt hij gênant. Vrijdag
15 juni zal hij het toch één
keer moeten ondergaan. Dan
wordt hem in
Muziekcentrum Vredenburg
j in Utrecht een gouden cd
uitgereikt. 'Canto Ostinato',
ineen uitvoering van Polo de
Haas en Kees Wieringa, ging
15.000 keer over de
toonbank. Tijd voor een
feestje.
/Tuziekcentrum Vredenburg
iVlis een beetje zijn zaal. Veel
muziek van hem werd daar door
de jaren heen, in verschillende
samenstellingen gespeeld. In
'91 waren er maar liefst vij f don
derdagavondconcerten gewijd
aanzijn werk, zijn werk van na
1975 weltevei'staan. Canto Os
tinato, Lemniscaat, Méandre,
Horizon en Incantatie, het zijn
werken die bij een groot publiek
de verbeelding op gang bren-
i ?en'
'Ik luister elke dag naar uw mu
ziek', krijgt Simeon ten Holt (78
wel eens te horen. Er werden
I scripties over zijn werk ge
maakt en beeldhouwers lieten
zich door zijn werk inspireren;
hij wordt wel omschreven als 'de
filosoof' onder de componisten.
Helemaal begrijpen doet hij het
niet. Aanvankelijk beschrijft hij
zijn muziek met vage woorden
als 'archetypisch' en 'tonaal', la
ter in het gesprek noemt hij ter
men als 'ritueel' en 'emotionele
meerwaarde'. „Voor 1975 com
poneerde ik muziek die aan de
schrijftafel ontstond. Bedacht
ik muziek, moet ik eigenlijk zeg
gen. Innerlijk was ik er hele
maal niet mee verbonden. Ik
schreef abstracte muziek zon
der emotie, ik groeide als musi
cus van mezelf, van mijn eigen
creativiteit weg. Ik zat op een
doodlopende weg. Door uitein
delijk de emotie weer toe te la
ten en weer voor harmonie en
tonaliteit te kiezen kwam de
muziek die ik nu maak en kon ik
verder."
Zijn muzikale ontwikkeling ('ik
heb alles onderzocht, van heel
oud tot nu toe') liep redelijk syn
chroon met zijn persoonlijke.
,,Ik leefde als een struikrover,
elke zeven jaar was mijn leven
anders. Ik heb een avontuurlijk
leven gehad. Ik heb overal en
nergens gewoond en gewerkt,
ben altijd een buitenstaanderen
een Einzelganger geweest. Was
er geld, dan was het er, was het
er niet, dan niet. Pas op m'n vijf
enveertigste heb ik een 'nette'
baan als muzieklei'aar aan het
Arnhemse conservatorium ge
accepteerd."
Hij woont al weer jaren in Ber
gen NH, zijn geboox-teplaats, in
een mooi, piepklein, comforta
bel verbouwd éénkamerboerde-
rijtje waar hij leeft, werkt en
slaapt. Hij komt rond van een
aow-uitkermg, aangevuld met
de auteursrechten van zijn veel
verkochte cd's.
Hij is aardiger en socialer ge
worden vindt-ie zelf; hij kookt
voor mensen, schenkt een box-
rel, wijdt zich nu ook aan bijza
ken waar hij zich vroeger alleen
met de hoofdzaken wilde bezig
houden.
„Ik was verslaafd aan mijn
werk, dat drukte op me. Dat is
over. Wat wel blijft is het gevoel
dat ik, net als een boer, een be
staan heb en geen professie. M'n
bestaan is m'n leven. Soms sta ik
midden in de nacht op om een
idee uit te werken, zoals een
boer opstaat als een koe ziek is.
Simeon ten Holt studeerde pia
no en muziektheoi'ie bij Jacob
van Domselaer in Bergen, daar
na compositie bij Honegger en
Milhaud. Tijdens zijn 'struikro-
ver'-periode experimenteerde
hij met tonaliteit, met de diago
naalgedachte, met serialisme en
suiTealisme, bestudeerde hij de
fysica van de muziek en ver
diepte hij zich in elektronische
muziek.
Een van de eerste werken na de
omslag halvex*wege de jaren ze
ventig was Canto Ostinato, een
werk voor één of meerdere toet
sinstrumenten, waarin klank
kleur en ruimte een grote rol
spelen. Canto Ostinato is al ja
ren 'in' bij jong en oud, bij de ac
tieve en de passieve muziekbe
oefenaar.
Canto Ostinato is, zoals alle
daar van afgeleide werken van
Ten Holt, een werk met een ge
bruiksaanwijzing. Die geeft Ten
Holt er in de partituur dan ook
uitvoerig bij. 'Canto Ostinato is
ontsprongen aan een traditio
nele bron, is tonaal en maakt ge-
bxuik van functionele harmo
nieën die zijn gevoegd naar de
regels van de harmonieleer, de
wetten van ooi-zaak en gevolg,
spanning en ontspanning',
schrijft hij.
Hij gebruikt termen als sectie,
akkoordengroepen en ket-
tingstnictuur. En: 'Tijd wordt
de ruimte waarin het repeteren
de muzikale object gaat zweven;
de componist verwijst met wat
hij heeft opgeschreven naar een
grens waarachter niemand, hij
zelf dus ook niet, weet wat er is
of kan worden'. Met andere
woorden: 'Men wentelt en keert
het in de tijdruimte zwevende
muzikale ding en zoekt de vel
schillende posities ten opzichte
van het licht'.
Uitvoerenden worden geacht de
eigen partij en het samengaan
daarvan met die van andere
spelers terdege voor te be
reiden; 'de groei en het uitkris
talliseren van de interpretatie
vormen een proces', meent Si
meon ten Holt.
Het proces van Canto Ostinato,
de gang van de wanorde naar
orde, kan alleen maar tot stand
komen als nauw er wordt sa
mengewerkt. Canto Ostinato
heeft dan ook een sociaal as
pect; dat draait om het vinden
van elkaar via overleggen, luis
teren, uitproberen en keuzes
maken, met als uiteindelijk doel
het laten vrij komen van de emo
tie, van de 'meei-waarde'.
„Sommige mensen omschiïjven
mijn werk als 'mininale muziek'
of zelfs New Age-muziek. Met
die eerste term heb ik niet zo'n
moeite, hoewel ik vind dat er in
mijn muziek meer gebeuxt dan
in de minimale muziek. Met
New-Age muziek voel ik me niet
verwant, die term wordt er vaak
op geplakt door mensen die niet
echt de moeite nemen te luiste
ren. Wat ze me aansmeren moe
ten ze zelf weten. Ik maak wat ik
van binnenuit moet maken".
Marjolijn Sengers
Polo de Haas Kees Wieringa pia
no. Concert en uitreiking cd Canto
Ostinato Simeon ten Holt Muziek
centrum Vredenburg Utrecht 15 ju
ni, 20.15 uur.
één toilet en één badkamer ge
noegen moesten nemen, bezit
volgens een telling uit 1997 ne
gen huizen, verspreid over Eu
ropa en Amerika. Na die tijd
heeft hij nog een paleis in Sint-
Petersburg gekocht, dat hij en
zijn vrouw nu als hun hoofdver
blijf beschouwen.
Hoe zou zijn carrière er hebben
uitgezien wanneer hij niet die
open brief (31 oktober 1970) aan
Pravda had geschreven waarin
hij het opnam voor de in onge
nade gevallen schrijver Solsje-
nitsin. die bij het echtpaar
onderdak had gevonden? Het
Sovj et-staatsimpresariaat
strafte de muzikale lastpost me
teen door diens eerstvolgende
stoox-d door berichten over
exorbitante financiële eisen van
de maestro, die bijvoox-beeld in
1985 naast zijn salaris voor een
tournee van vijf weken een ex
tra honorering van een half mil
joen dollar bedong.
Wanneer emoties in Slava op
wellen - en dat gebeurt vaak - is
hij niet meer te houden. Dan
roept hij meteen een fonds voor
zielige kinderen in het leven of
reist hij spoox-slags naar een
plaats die met dierbare herinne
ringen vex-bonden is. Na het val
len van de Muur liephij met zijn
cello naar Checkpoint Chax-lie
om daar in de open lucht Bach te
spelen, nadat hij ergens had
aangebeld om een stoeltje te le-
Amerika-tournee te annuleren.
Later kregen Slava en zijn
vrouw toestemming twee jaar in
het Westen te werken. Daar
maakten zij van hun hart geen
moordkuil en bekritiseerden
overal waar dat mogelijk was de
situatie hun geboorteland. In
1978 besloot het Sovjet-parle
ment het echtpaar de Russische
nationaliteit te ontnemen 'we
gens daden die schadelijk wax-en
voor het prestige van de USSR'.
In de Verenigde Staten ten tijde
van de Koude Ooi-log wist men
een Russische top-dissident wel
naar waarde te schatten. Slava
werd benoemd tot chefdirigent
van National Symphony Or
chestra Washington, en kwam
ook voor andere prominente or
kesten (Boston, Berlijn etc.) te
staan.
De notabelen in Washington
droegen de kleuxrijke, verban
nen kunstenaar en zijn mooie,
tx-otse vrouw op handen. De eu
forie werd slechts af en toe ver-
nen.Entoen in 1991 een coup te
gen Gorbatsjov plaatsgreep
reisde hij naar Mbskou om in het
omsingelde Witte Huis de pro
gressieve Sovjet-leider moreel
te steunen. Bijna elke ki-ant in
het Westen publiceerde de foto
van de beroemde musicus met
een machinegeweer onder
handbex-eik.
Sinds 1990 is hij weer Russisch
staatsburgex-.Maar in Rusland
wil hij niet meer op het podium
verschijnen. Hij is beledigd. Een
recensent van een weekblad
schi-eef twee jaar geleden naar
aanleiding van een optreden
van Slava als cellist, dat deze er
beter mee kon ophouden. „Ik
wil niet dat mijn concerten een
straf voor me worden", reageer
de de beroemde musicus.
Aad van derVen
Mstislav Rostropovitsj-festival,
Concertgebouw Amsterdam, vrij
dag 8 juni tot en met donderdag 28
juni.
foto G PD
Componist Simeon ten Holt: „Ik leefde als een struikrover."
Poland de Bruin/GPD
Mstislav Rostropovitsj;cellist, dirigenten royalist.
Jascha Heifetz: ...van een andere orde...
Over stijl en streektechniek valt einde
loos te discussiëren. Maar vraag wie de
meest perfecte violist van de 20ste eeuw was
en tien tegen één valt de naam Jascha Hei
fetz. Volgens zijn biografie werd hij hon
derd jaar geleden geboren. Maar zelfs dat
weten we niet zeker.
Zijn talrijke opnamen worden overal ter
wereld bestudeerd, zoals acties van
sporthelden onder de loep worden geno
men. Herman Krebbers zag eens in slow
motion een video-registratie van Jascha
Heifetz in 'Scherzo-Tarantella' van Wie
niawski: „De vingers stroomden maar door,
je zag nauwelijks iets bewegen. Terwijl de
meeste violisten in dat stuk doen denken
aan een insect op zijn rug, dat wanhopig met
zijn pootjes te keer gaat."
Menig deelnemer aan de Koningin Elisa-
bethwedstrijd, die momenteel in Brussel
wordt gehouden, zou een been willen mis
sen in ruil voor Heifetz' techniek. Voox-al
zijn niet te imiteren, slanke, lokkende toon,
die ook in de meest gecompliceerde passa
ges zijn zangex-igheid bewaart, bx-engt velen
mextase.
Heifetz is voor violisten en vioolliefhebbers
een icoon geworden. Er hangt een waas van
geheimzinnigheid over de in 1987 ovei'leden
virtuoos met het stoïcijnse gezicht. Dat be
gint al met zijn geboortedatum. Officieel
werd hij dit jaar, op 2 februari, een eeuw ge
leden geboren. Maar sommige bronnen ver
melden als geboortejaar 1899 of 1900. Aan
zijn 100ste (of 101ste, of 102de) geboorte
jaar hebben we een interessante cd-uitgave
danken, een 'Memorial Edition' op het la
bel Naxos, bestaande uit zeven cd's met op
namen die voornamelijk van de jai-en dertig
en veertig dateren.
Met hun programmering, die loopt van Mo
zart tot en met William Walton, onderstre
pen ze Heifetz' veelzijdigheid. En ze maken
het mogelijk de intei-pretaties van de jonge
Heifetz te vergelijken met zijn latei-e op het
label RCA. Alles is weliswaar al eei-der ver
schenen in de monumentale 'Heifetz Collec
tion' van RCA - zelfs de akoestische opna
men uit de jaren twintig zitten daarin - maar
niet iedereen is bereid met één klap 65 cd's
aan te schaffen.
Met de in Litouwen geboren Jascha was al
meteen iets bijzonders aan de hand, zei zijn
moeder later. Wanneer zijn vader een melo
dietje op zijn viool speelde begon zijn ge
zicht te glimmen, maar viel er een dissonant
tussendoor dan leek hij plotseling pijn te lij
den. Acht is hij wanneer hij optreedt in het
concert van Mendelssohn. De beroemde pe
dagoog Leopold Auer hoort hem en haalt
hem naar Sint Petersbux-g.
In 1914 speelt Jascha Heifetz met het Phil-
harmonisch Orkest van Berlijn en twee jaar
later reist hij door de Verenigde Staten. Hij
vestigt zich in Los Angeles, waar hij later les
geeft aan jonge violisten
De Nederlanders Christiaan Bor en Rudolf
Koelman behooi'den tot zijn leerlingen. Ze
praten nog vaak over hem. In het jaar voor
dat Heifetz stierf was Koelman in Beverly
Hills. Hij wilde de oude meester een fles
Hollandse jenever geven. Maar Heifetz was
al te ziek om hem te ontvangen. De huis
houdster nam de fles in ontvangst en kwam
even later terug om te zeggen dat de zieke
violist zich de bezoeker uit Nederland nog
goed kon heiinneren en dat hij hem succes in
zijn carrière wenste.
Een gemakkelijke man was hij niet. Christi
aan Bor herinnert zich, behalve tal van mu
zikale instructies, nog dat bij zijn eerste
bezoek aan Heifetz deze de labels van
de vliegmaatschappij van de vioolkist van
zijn jonge Nederlandse gast haalde. Heifetz
zei: „Alleen amateurs laten die er aan han
gen."
Sommige leerlingen van Heifetz hebben het
lange tijd, ook nadat ze hem vaarwel had
den gezegd, knap moeilijk gehad. Zo sterk
hadden ze zich in de unieke speelstijl van
hun vereerde docent ingeleefd, dat ze er met
van los konden komen. Christiaan Bor wor
stelde jarenlang met dat probleem. Het
unieke van Heifetz schuilt in de buitenge
wone economie van de middelen. We zouden
van 'abstract' vioolspel kunnen spreken,
dat niet alleen qua techniek een moeiteloze
indruk maakt, maar ook in de uitdrukking
het menselijk gezwoeg achter zich heeft ge
laten. Sommigen, ook onder degenen die
zijn capaciteiten bewonderen, vinden hem
te koel.
Daartegenover staan meningen als die van
Herman Krebbers: „Heifetz is onaantast
baar; hij was oneindig veel meer dan een
perfectionist. Hoe mooi violisten als Me-
nuhin of Oistrach ook spelen, Heifetz is van
een andere orde" (citaten ontleend aan 'Hei
fetz - Leerling van God' van Wenneke Save-
nije).
De zeven cd's in de 'Heifetz Centenary Me
morial Edition' van Naxos bieden een ïljke
en representatieve keus uit de opnamen, die
in de jaren dextig en veertig met divei'se or
kesten ontstonden. Een groot aantal'be
roemde interpretaties is er bij, waaronder
die van twee concerten die speciaal voor de
legendarische violist zijn geschreven: Wal
ton en Gruenberg. Aan de Mozart van Hei
fetz zal menigeen moeten wennen: zeer
esthetisch, maar wel erg gepolitoerd. Men
delssohn klinkt sneller dan bij welke andere
violist, maar blijft een wonder van helder
heid en lichtheid.
Sommigen slaan Heifetz' uitvoeringen van
de typische 'violistenmuziek' uit de Roman
tiek (Wieniawski, Vieuxtemps, Sarasate,
Saint-Saëns) het hoogst aan Wie luistert
naar Saint-Saëns 'Introduction et Rondo
capriccioso' begrijpt wat zij bedoelen. Dan
de grote concerten van Beethoven, Brahms
en Tsjaikovski: het zijn interpretaties met
een heel eigen karakter, vaak vrijer in de be
weging, soepeler, minder gewichtig dan die
van de meeste andere violisten, maar zacht
glanzend als fluweel.
De uitvoeringen van dezelfde werken die hij
in de jaren vijftig/begin zestig opnam voor
RCA zijn soms nog iets subtieler en klank-
technisch natuurlijk bevredigender. Maar
RCA kon Heifetz niet dirigenten als
Toscanini, Koussevitzky, Beecham, Barbi-
rolli en Monteux bieden, die hem terzijde
staan in de oudere opnamen (destijds in
de meeste gevallen vastgelegd door
His Master's Voice, nu door Naxos overge
nomen).
Een paar minpunten zijn er ook, qua stijl.
Zo is zijn aanpak van Prokofjevs tweede
concert er faliekant naast. Een dergelijke
zoete zangexlgheid misstaat deze compo
nist. We begrijpen nu ook waarom Heifetz
niet van de concerten van Bartók, Berg en
Stravinsky hield. De dissonanten waarvan
hij in de wieg al last had heeft hij nooit leren
verdragen. In zijn visie was de viool slechts
gemaakt om perfecte schoonheid voort te
brengen.
Aad van derVen
Heifetz Centenary Memorial Edition: Concerten
van Mozart (nrs 4 5), Beethoven, Brahms,
Tsjaikovski, Mendelssohn, Sibelius, Glazoenov,
Elgar, Walton, Wieniawski (nr. 2), Vieuxtemps
(nrs. 4 5), Prokofjev (nr. 2) en Gruenberg wer
ken van Bruch ('Schotse Fantasie'), Saint-Saëns
('Introduction et Rondo capriccioso'), Sarasate
('Zigeunerweisen') en Waxman ('Carmen-fanta
sie') - Naxos (7 cd's)
