Iedereen
heeft
littekens
Loevendie is echt niet minder dan Brahms
Ivo van Hove
regisseert True Love
Cunningham
prominent
Opera over
Johnny Jones
Merce Cunningham is een
van de prominentste gas-
ten in het Holland Festival
2001Hij komt met vier werken:
BIPED, een computerwerk uit
1999, dat met de 'avantgarde'
klassieker Summerspace op 26
en 27 juni in het Muziektheater
in Amsterdam wordt opge
voerd. Op 29 en 30 juni, in het
zelfde theater, voert de Merce
Cunningham Dance Company
Interscape uit 2000 uit op mu
ziek van John Cage en het uit
1968 daterende Rain Forest, ge
baseerd op de beroemde 'Silver
Clouds van Andy Warhol.
Zijn entree in de wereld van de
dans was gelijk aan die van bij
na alle grote choreografen: als
danser. Maar in het geval van de
Amerikaan Merce Cunningham
kreeg zijn loopbaan vorm door
bijzondere omstandigheden.
Ten eerste maakte hij in de jaren
veertig deel uit van de toen al
beroemde Martha Graham
Dance Company. Cunningham
was er binnen het gezelschap
een gerespecteerd solist.
Op 6 april 1944 schreef Cun
ningham wereldgeschiedenis.
Hij danste in New York zijn eer
ste soloprogramma, op muziek
van John Cage. De vakpers
stond perplex. 'Ik heb nog nooit
een solo-optreden gezien dat
zoveel smaak, zoveel technische
perfectie, zoveel origineel dans-
materiaal en zo'n wijze van pre
senteren combineert', schreef
een recensent.
Voor Merce Cunningham bete
kende dat eerste soloprogram
ma de aanzet voor zijn ongeëve
naarde carrière als choreograaf.
Zijn grootste verdienste is dat
hij voorgoed afrekende met het
expressionisme in de dans. Cun
ningham was de eerste die cho
reografeerde op het ritme van
een lichaam in beweging, die li
chaam en geest als één geheel
liet functioneren.Overal waar
je bent, kan zich een centrum
vormen", was een van zijn uit
gangspunten.
Cunningham liet alle lineaire
elementen los, zocht in zijn
werk geen climaxen meer. Zoals
in een abstract schilderstuk kon
alles bij hem het object van uit
drukkingskunst zijn: beweging,
licht, geluid. De communicatie
met zijn werk liet hij voortaan
uitsluitend aan de kijker over.
Merce Cunningham nam de tijd
tot 1953 om dan de Merce Cun
ningham Dance Company te
vestigen. Waarmee hij de dans-
wereld pas echt op haar kop zet
te. „Om te kunnen dansen hoef
je niet gestudeerd te hebben. Ie
dereen kan het. Maar voor de
professionele danser is het be
houd van het psychische me
chanisme noodzakelijk om dans
tot een bewegend beeld van het
leven te maken", zo vatte Cun
ningham zijn bedoelingen ooit
eens samen.
Merce Cunningham werd in
1919 geboren in Centralia in de
staat Washington. In zijn jeugd
leerde hij volksdans, tap- en
ballroomdans, om in de jaren
veertig klassiek ballet te gaan
studeren. Na de oprichting van
zijn eigen gezelschap ontwik
kelde hij zijn 'toevalligheidsme
thoden': nergens is een opbouw
naar een hoogtepunt, niets is
méér blikvanger dan iets an
ders.
Cunningham was vanaf het be
gin de voorvechter van de Ame
rikaanse dans-avantgarde. Hij
zocht contact met vooruitstre
vende kunstenaars als Robert
Rauschenberg en Andy Warhol
en componist Christian Wolff,
op wiens werk hij in 1952 het
eerste ballet op elektronische
muziek creëerde: Suite By
Chance. In 1974 begon Cun
ningham aan zijn events, frag
menten uit diverse dansstijlen,
die vaak tegelijk werden opge
voerd.
Rinus van der Heijden
Een dertienjarig meisje met zware psychische
problemen wordt door drie mannen aangerand en
bijna verkracht. Terwijl hij meer en meer van slag
raakt, vertelt een jongeman hoe hij als kind door zijn vader
seksueel is misbruikt. Een jonge puriteinse stiefzoon, die van
seks walgt als gevolg van een eerste slechte ervaring, vindt
bij zijn oudere stiefmoeder een vorm van welgemeende
liefde.
Deze en nog andere aangrijpende gebeurtenissen doen zich
voor in True Love. In een regie van Ivo van Hove gaat dit stuk
uit 2000 van de Amerikaanse schrijver Charles Mee (1938)
tijdens het komende Holland Festival in wereldpremière.
donderdag 7 juni 2001
Het oorspronkelijke gegeven
is gesitueerd in een klein
Amerikaans stadje, dat door de
wegtrekkende industrie aan het
verpauperen is. Met de hunke
ring naar zelfrespect en oprech
teliefde als balsem tegen de pijn
van hun eenzaamheid geven
verschillende bewoners hun in
tiemste gevoelens bloot. Ivo van
Hove benadrukt de universele
en intermenselijke betekenis
van het stuk door de voorstel
ling op een onbestemde locatie
uit te beelden.
Gespeeld wordt er midden in het
publiek, dat op her en der ge
groepeerde losse en gefiguur
zaagde lange banken zit. De be
doeling is de toeschouwers in
een soort van openbare ruimte
zo optimaal mogelijk te betrek
ken bij wat er gebeurt. Diverse
genres liefdesliedjes moeten de
sentimenten meehelpen oproe
pen. Op bepaalde momenten ge
ven de personages in dansante
bewegingen uitdrukking aan
hun emoties. De dansen zijn
doelbewust niet allemaal even
soepel, maar dat past precies in
de opzet om spontaniteit en eer
lijkheid te suggereren bij deze
ontlading van gevoelens.
Ondanks de verschrikkelijke
toestanden en getuigenissen be-
nadrukt Ivo van Hove na een re
petitie in de Zuiveringshal van
de Westergasfabriek in Amster
dam, waar de reeks voorstellin
gen vanaf vandaag (donderdag)
plaatsvindt, dat True Love veel
'vitaliteit en levensvreugde' in
zich draagt.
Drie mensen van buiten deze ge
meenschap raken in dit stadje
verzeild. Him gedragingen lei
den tot kettingreacties en tot het
opbiechten van (seksuele) frus
traties. Het betreft een moeder,
haar stiefzoon en later een man
die haar echtgenoot en zijn va
der is. Vooral de aanvankelijk
door de gemeenschap als een ta
boe opgevatte hef de van de
moeder voor haar stiefzoon
werkt als een katalysator bij de
rest van de aanwezigen.
Ivo van Hove: „Charles Mee ver
beeldt dat op een uiterst gelaag
de manier. True Love heeft veel
weg van een Griekse tragedie
met protagonisten en een koor
daaromheen. Een ander ele
ment is die hele cultuur van
talkshows op tv, waarin mensen
in alle openheid over hun diep
ste intimiteiten vertellen. Het
begin van de voorstelling heeft
veel weg van zo'n tv-show."
Ivo van Hove licht toe dat Char
les Mee met True Love de gren
zen aftast van wat nog toelaat
baar en volstrekt ontoelaatbaar
is. Tevens laat hij zien hoe com
plex het begrip 'ware liefde' is.
Op een dermate gedurfde en
vergaande manier dat het stuk
ontegenzeglijk discussies zal
uitlokken. Soms met de kracht
van een provocatie poogt Char
les Mee vooroordelen en recht
lijnig denken te doorbreken.
Ivo van Hove: „Enkele van die
verhalen gaan over incest, maar
bij sommige daarvan probeert
hij tegen de heersende opvat
ting in duidelijk te maken dat
incest niet per se catastrofaal
hoeft te zijn, maar dat het naar
een of andere variant van liefde
kan leiden. Om paradoxaal in de
volgende scènes mensen te to
nen met onuitwisbare en niet
meer te helen littekens als ge
volg van verwondingen door het
leven. Er wordt dus niks vergoe
lijkt. Niemand van ons leidt een
leven zonder littekens. Toch
blijven we op zoek gaan naar ge
luk en naar 'true love'."
Cruciaal acht Ivo van Hove dit
citaat uit het stuk: 'Veel mensen
denken dat ze recht hebben op
geluk. (-) Geluk is iets wat jezelf
moet maken'. Anderzijds is Ivo
van Hove het volkomen met
Charles Mee eens, dat „we niet
in staat zijn over het geluk of on
geluk van iemand anders te oor
delen, hoewel we dat zo graag
doen. We vergeten wel eens dat
ware liefde zich overal kan ma
nifesteren, zelfs in verhoudin
gen die wij als verwerpelijk of
als te extreem afwijzen. Terwijl
wij allemaal wel een kinky kant
in ons hebben; wij hebben alle
True Love: Liefde gaat altijd met kwetsuren en gebreken gepaard.
maal wel eens afwijkende sek
suele verlangens die in dit stuk
niet zouden misstaan."
Gevraagd naar zijn morele op
vattingen ten aanzien van seks
en liefde zegt Ivo van Hove: „Ik
ben op dat vlak a-moreelmaar -
pas op - niet immoreel. Ten op
zichte van dit haast plotloos
stuk ben ik tijdens het regisse
ren deel geworden van al die
mensen. Ik ben deel van dat
kleine meisje, van de verkrach
ter, van iedereen. Ik ben deel
van dat verdriet, van hun mo
menten van geluk. Daarvoor
dient dit stuk: het husselt dit al
lemaal door elkaar. Het laat de
duistere kanten van het leven
zien, maar ook de vitale."
„Ik houd van dit soort toneel,
dat verscheidene gemoedstoe
standen veroorzaakt die eigen
lijk ook heel dicht bij mij liggen
en die niet met een sluitende
psychologie zijn te bevatten. Ik
vind het heel moeilijk om het le
ven freudiaans te verklaren. Dit
stuk heeft een anti-freudiaanse
kijk op gedragingen. Het laat
zien dat handelingen en reacties
van mensen multi-uitlegbaar
zijn. Charles Mee is een echte
behaviorist. Met hem geloof ik
dat behalve ouderlijke afkomst
ook alle persoonlijke ervarin
gen mede bepalend zijn voor wie
of wat je bent. Ondanks over
eenkomstige karaktertrekken
ben ik iets heel anders geworden
dan mijn broer. Dit is een opti
mistische kijk op het leven: dat
je als mens niet gedetermineerd
bent."
Charles Mee weet dat het leven
een puinhoop is. Met hem ben ik
ervan overtuigd, dat liefde al
tijd met kwetsuren en gebreken
gepaard gaat, waardoor we in
de kern allemaal erg eenzaam
zijn. Het zij zo, als die liefde
maar een vitaliteit blijft behou
den." Met een verlegen glim
lachje voegt Ivo van Hove er ter
verduidelijking aan toe: „Ik leef
al jaren met iemand samen en
foto Jaap de Boer/GPD
gisseerde 'The Massacre at Pa
ris' en 'Ik ben bang' van en door
Cyrus Frisch het vierde stuk dat
onder zijn verantwoordelijk
heid door Toneelgroep Amster
dam op het repertoire is geno
men. Met de slechte ontvangst
van de twee laatstgenoemde
stukken in de pers is zijn over
stap van directeur van Het Zui
delijk Toneel naar die van To
neelgroep Amsterdam begin dit
jaar niet bepaald te bestempe
len als een triomfantelijke in
tocht in de Amsterdamse Stads
schouwburg.
Ivo van Hove tilt daar niet
zwaar aan. „Ik heb geleerd om
persreacties naar waarde te
schatten. Er zijn altijd recensies
bij die bewust op de man wor
den gespeeld. Voor mij is be
langrijk dat de acteurs hier met
evenveel enthousiasme en inzet
aan de stukken blijven wer
ken.."
Max Smith
True Love van Charles Mee. Regie:
Ivo van Hove. Scenografie: Jan Vers-
weyveld. Vertolkers o.aJanni Gos-
linga, Gunilla Verbeke, Fred Goes-
sens, Roeland Femhout en Kees
Hulst. Gezelschap Toneelgroep Am
sterdam. Zuiveringshal Westergas
fabriek Amsterdam, vandaag (don
derdag) t/ml0juni (try-out); 11 juni
première, 12, 13, 15, 16, 17, 18 juni
20.30 uur; ook laatste week augus
tus en eerste week september. Voorts
in DeSingel Antwerpen, 11 t/m 19
sept.
ben werkelijk heel trouw. Die
trouwheid is niet omwille van
het trouw willen zijn, maar om
dat ik mij werkelijk verbonden
voel met die persoon." Lachend:
„En die haast religieuze verbon
denheid is niet altijd een hoog
mis, hoor!"
Het stuk schrijft het niet als zo
danig voor, maar in de enscene
ring van Ivo van Hove scharre
len er een paar levende kippen
tussen spelers en publiek rond.
„Ik kan er rationeel niet over
spreken. Instinctief heb ik ge
voeld dat ze er moeten zijn. Ik
heb wel vaker in mijn regies die
ren op het toneel gebracht. Die
ren hebben iets menselijks. Wat
doen deze kippen: ze zoeken me
kaar op en gaan dan bij elkaar
staan en voelen zich oké. Net als
mensen dus. Het is niet erg, dat
sommige toeschouwers er mis
schien door afgeleid worden. De
voorstelling is bewust zo ge
maakt, dat je niet al die tijd bij
de les hoeft te blijven, of te we
ten wie wat zegt."
'True Love' is na 'Macbeth' in
een regie van Gerardjan Ren
ders, en na het door hem gere-
Ivo van Hove:
„True Love heeft veel weg van een Griekse tragedie.
foto Cees Zorn
Theo Loevendie foto GPD
Van het duo Johnny Jones had hij nooit
eerder gehoord. Lawrence Renes is nu
eenmaal ver na de oorlog geboren. Lang na
dat het duo dat in de jaren dertig populair
werd met Hollandse teksten bij jazzy melo
dietjes. Lang ook nadat ze met talloze ande-
re joden door de nazi's werden afgevoerd
naar de concentratiekampen om nooit meer
terug te keren. Niettemin is de dirigent ge-
I fascineerd door de op deze geschiedenis ge-
I baseerde opera Johnny Jones van Theo
Loevendie. Op 8 juni leidt hij in Amsterdam
I De Nederlandse Opera met Arnold Bezuy
en, Marcel Boone en Monique Scholte in de
i drie rollen, de wereldpremière.
■.Eigenlijk hoef ik met hun werk ook geen
echte band te hebben"vindt hij„Een opera
nioet je nu eenmaal los zien van historische
gebeurtenissen. Johnny Jones is dus geen
1 documentaire. Bovendien speelt deze opera
niet alleen tijdens, maar ook ver na de oor
log. Het is vooral ook een verhaal over hoe
de tijd de herinneringen van mensen ver
vormt. Een deel is dus waarheid, want John-
I ny en Jones hebben bestaan. Maar de rest
van het gegeven is fantasie."
Naar een idee van Loevendie schreef Carel
Alphenaar een libretto waarin twee vrien
den een boek schrijven over het duo en over
een meisje, Caroline dat toen verliefd was
op Johnny. Het lukte haar om ze in 1944 uit
Westerbork weg te krijgen voor een opna-
j mesessie in Amsterdam. Natuurlijk pro
beert ze hen over te halen om onder te dui
ken. Maar om hun daar achtergebleven
familie in het kamp niet in gevaar te bren
gen en het geloof in hun eigen 'onaantast
baar makende' populariteit, gaan ze toch
terug. Maar klopt dit verhaal van Caroline
wel? Toen de inmiddels 70-jarige Loevendie
de kans kreeg deze opera te laten uitvoeren
koos hij voor Renes als dirigent. Eerder had
hij in Duitsland, met Isabelle van Keulen als
soliste, zijn vioolconcert in première ge
bracht. Renes heeft blijkbaar affiniteit met
het werk van Loevendie.
„Ik bewonder zijn werkwijze en zijn mu
ziek, die je domweg waarachtig kunt noe
men. Hij vecht dan ook voor zijn stijl. Hij
schrijft muziek waar het orkest, het Nieuw
Ensemble, goed mee uit de voeten kan en
waarin hij laat merken gevoel te hebben
voor theater. Loevendie is een levendige
man die ook goed kan luisteren en kan inspi
reren."
Een klassieke opera over twee j ongens uit de
lichte muziek. Dat kan, vindt Renes: „Loe
vendie is van alle markten thuis. Je merkt
dat hij een enorme ontwikkeling heeft door
gemaakt: jazz, Turkse muziek, geïmprovi
seerde muziek... Daardoor heeft hij in deze
opera zowel de lichte kant van hun liedjes,
als klassieke muziek van de opera goed met
elkaar heeft kunnen verweven Het is een
wat hybride-achtige stijl. Zelf heb ik ook
weinig moeite met die twee werelden. Trou
wens, ik heb regelmatig met het Metropole
Orkest muziek uitgevoerd van onder ande
ren Duke Ellington."
Een nieuwe eigentijdse opera, dus ook nieu
we, eigentijdse muziek. Werk dat zijn weg
naar het publiek nog moet zien te vinden.
Ondanks de kwaliteit verloopt dat vaak
stroef. „Nieuwe muziek is altijd moeilijk,
maar aan de andere kant zit het bij de mo
derne programma's van bijvoorbeeld de
Vara Matinee in het Amsterdamse Concert
gebouw altijd vol."
„Maar ik geef toe: nieuw werk is altijd een
uitdaging, voor mezelf én voor het publiek.
Maar dat is niet erg. Het is in elk geval een
voordeel dat we dit in Amsterdam doen. Het
publiek is daar wat breder opgevoed. Na
tuurlijk biedt het werk van bekende compo
nisten altijd een zekere garantie. En je moet
ook goed zorgen voor oude helden als
Beethoven. Maar we moeten ons net zo
goed bezig houden met de levende compo
nisten. Loevendie is echt niet minder dan
Brahms."
Na jaren in binnen- en buitenland een groot
aantal producties te hebben geleid, heeft
Renes met Johnny Jones voor het eerst een
wereldpremière in handen, een werk dat tij
dens het repetitieproces nog in zijn vorm
moet groeien, het werk is immers nooit eer
der uitgevoerd. „Het gaat leuk en daar ben
ik blij om, want het had ook heel anders
kunnen uitpakken. Dat risico heb je nu een
maal. Je moet immers ook samenwerken
met een regisseur die ook zijn opvattingen
heeft. Maar met Theu Boermans, die als to
neelregisseur nu zijn operadebuut maakt, is
de samenwerking ook heel goed. We begrij
pen elkaar en met Theo Loevendie erbij
hoeft niemand onzeker te zijn."
Op zijn beurt maakt Renes zijn debuut bij
De Nederlandse Opera. „Ik heb het er goed
naar mijn zin. Ik kan er fantastisch werken,
krijg er alle vrijheid, zodat ik me ook goed
kan concentreren op dit werkHet is ook een
heel inspirerende omgeving. Stel je voor:
daar wordt op een en hetzelfde moment ge
werkt aan drie producties: in de kantine
kom je bij voorbeeld Edo de Waart tegen die
daar 'Béatrice et Bénédict' dirigeert, maar
ook Willy Decker daar nu 'Boris Godoenov'
regisseert. Daar heerst met een intendant
als Pierre Audi zo veel creativiteit."
Anders dan bij De Nationale Reisopera,
waar hij zo een reeks van voorstellingen
leidde? „Ik hoef niet te vergelijken, ik heb zo
veel verschillende dingen gedaan bij zo veel
verschillende operahuizen: België, Duits
land, Amerika. En steeds weer zet je daar
mee een nieuwe stap in je ontwikkeling en
steeds weer kom je daarmee verder, naar ik
hoop."
„Je blikveld moet breder worden en elke
opera die je nooit eerder hebt gedaan,
draagt daaraan bij. Dat geldt ook voor mijn
werk in het symfonische repertoire. De ope
ra en de concertzaal zijn me even lief. Een
leven zonder opera kan ik me niet voorstel
len, net als een bestaan zonder een Brahms.
Die diversiteit spreekt me aan. En dat is niet
eens zo bijzonder. Ik voel me daar goed bij.
Ik doe goeie dingen met goeie mensen."
Renes werd geboren in Den Helder, net als
de tenor Arnold Bezuyen, die als Johnny
voor het eerst in Nederland een hoofdrol
zingt. En beiden zouden later eveneens ja
ren in Alkmaar wonen. Ook Bezuyen bouwt
gestaag voor aan een pas laat begonnen
mooie internationale carrière. „We hadden
tot voor deze productie wel van elkaar ge
hoord, maar het is nu voor het eerst dat we
elkaar ontmoeten en samenwerken. Prach
tige stem, van het soort dat tijd nodig heeft
om te groeien."
Hans Visser
Johnny Jones door De Nederlandse Opera. Mu
ziek: Theo Loevendie. Libretto: Carel Alphenaar.
Regie Theo Boermans Muzikale leiding: Law
rence Renes. Met: Arnold Bezuyen, Marcel Boone
en Monique Scholte. Orkest. Nieuw Ensemble Te
zien: Amsterdam, Stadsschouwburg, 8, 9,10 (ma
tinee) 11, 12 juni. Coproductie met het Holland
Festival.