Pioniers in een
verrassend licht
Naarden wil het Arles
van het noorden worden
Monumenten in beeld
Rijksmuseum toont
collectie Heiting
Zevende
fotofestival
donderdag 12 april 2001
André Kertèsz: Pijp en brillen van Mondriaan, 1926. Man Ray: Noire et blanche, 1926.
Binnen de Rijksdienst voor de
Monumentenzorg bestond
al geruime tijd de wens een pu-
j blicatie te wijden aan de collec
tie van bijna een half miljoen
foto's die ruim 125 jaar monu
mentenzorg in beeld brengen.
Deze veelzijdige collectie ver
dient volgens Monumentenzorg
een veel ruimere bekendheid
dan nu het geval is. De selectie
van tweehonderd foto's uit deze
enorme voorraad kostte volgens
samensteller Peter Don nogal
wat hoofdbrekens.
Monumentenfotografie staat
als toegepaste kunst in dienst
van het restauratiewerk en
biedt geen ruimte voor artistie
ke vrijheden die tot roem kun
nen leiden. De grotendeels on
bekend gebleven fotografen is
dit eerbetoon dan ook van harte
gegund.
De bouwkunst vereeuwigd zal
pessimisten niet vrolijk stem
men. In de negentiende eeuw
telde Nederland nog maar zo'n
vijf miljoen inwoners, recent
passeerde de teller het aantal
van zestien miljoen. Al heeft de
monumentenfotografie niet als
oogmerk ook de mens in zijn
omgeving vast te leggen, zijn
vernielzuchtige ingrepen in het
cultureel erfgoed en het voor
goed verdwijnen van rust en
stilte zijn in dit boek overal
zichtbaar en/of voelbaar. Zo fo
tografeerde C. J. Steenbergh
I rond 1920 een zeilschip voor an-
I ker op de Keizersgracht, op de
achtergrond torent de Wester-
kerk. Op de foto staan welgeteld
twee mensen en verkeer ont
breekt. Wie heden ten dagen
vanaf dezelfde positie als
Steenbergh een foto zou nemen,
vereeuwigt een tafereel met
vooral heel veel voorbijgangers,
auto's en trams, terwijl het plein
wordt ontsierd door een vis
kraam, patattent en bloemen-
stal.
De monumentenzox-g in Neder
land kwam op gang nadat Vic
tor de Stuers in 18 7 3 onder de ti
tel 'Holland op zijn smalst' in De
1 Gids een nog steeds legenda-
I risch artikel publiceerde. ,,Het
was een aanklacht, een vlam
mend protest tegen de schanda
lige verwaarlozing van de Ne
derlandse monumenten, musea
en archieven", vat Peeters de in
houd bondig samen. Zijn nood
kreet vond vrijwel onmiddellijk
I weerklank, want al in 1874
j kwam het tot oprichting van het
College van Rijksadviseurs voor
de Monumenten van Geschiede
nis en Kunst. De Stuers zelf
kreeg in 1875 de leiding van cle
nieuwe afdeling Kunsten en
Wetenschappen van het minis
terie van binnenlandse zaken.
Nadat Louis Daguen-e in 1839
zijn uitvinding van de fotografi
sche techniek px-esenteerde tij
dens een plechtige zitting van de
Franse Academie van Weten
schappen, begon de fotografie
aan een opmars die ook in de
Nederlandse monumentenzox-g
onstuitbaar zou blijken. Omdat
foto's aanvankelijk niet door de
drukpers gereproduceerd kon
den worden, bleef de vervaardi
ging van gravures en lithogra
fieën nog geruime tijd een
essentieel hulpmiddel bij dex-es-
tauratie van historische kerken,
huizen en andere monumenten.
Kunsthistoricus Don, hoofd van
de afdeling documentaire infor
matie bij de Rijksdienst voor de
Monumentenzorg, haalt in De
bouwkunst vereeuwigd een
groot aantal fotografen voor het
voetlicht die de Nederlandse
monumentenzorg zulke onmis
bare ondersteunende diensten
hebben vexieend. John M. Ver
zijden verkocht op een foto van
W. Scheepens uit 1921 nog
'paardenvleesch' op het adx-es
Sint-Laurensstraat 47 in Rot
terdam. J.P. Antonietti vereeu
wigde in februari 1926 de mo
numentale klassieke zuilenrij
van de Koninklijke Academie
van Beeldende Kunsten aan de
Prinsessegracht in Den Haag,
op de voorgrond ligt een schip
met gestx-eken zeilen in een spie
gelende gracht. In 1962 ging
Flip Delemaire naar het verstil
de Hofje van Jean Michel aan de
Pieterskerkstraat in Leiden en
helaas is niet bekend wie de
prachtige, aan de Rijksdienst
geschonken kleurenfoto's van
molens uit 1964 maakte. Onder
de hoogtepuxiten in dit boek
moet ook het vele werk van Ge
rard Dukker worden genoemd
en Paul van Galen maakte in
1996 zelfs een kunstwerkje van
de baanlichten op de lucht
machtbasis Volkel.
Frangoise Ledeboer
Publicatie: De bouwkunst vereeu
wigd. Fotografievoor monumenten
zorg - samengesteld door Peter Don
- Waanders Uitgevers, 256 pag.,
99,50.
W. C. L. A. Scheepens: Sint-Laurensstraat Rotterdam in 1921.
Foto van de Chinese Jiang Jian, die tijdens het
festival in de Grote Kerk van Naarden exposeert.
Voor de zevende keer wordt van 14 mei
tot 17 juni het tweejaai'lijkse Fotofesti
val Naarden gehouden, een festival dat is
uitgegroeid van een leuk initiatief tot een
internationaal bekend festijn, waarbij al
I vaak beginnende fotografen te zien zijn ge-
I weest die later px-estigieuze prijzen wonnen.
J „De kracht van dit Naardense festival is de
spontaniteit die het uitstraalt, zowel binnen
J de ox-ganisatie als naar buiten", zegt Dick
Breebaax-t, sinds 1991 als bestuurslid bij het
festival betrokken,
i „Nederland had niets op vakfotografiege-
I bied toen dit festival in 1989 begon. Nu heb-
I ben we naam gemaakt in binnen- en buiten-
i land en dat laatste neemt steeds meer toe.
De eerste aanvragen voor catalogi voor het
komende festival kwamen uit Frankrijk en
Amei'ika, de toonaangevende landen op fo-
tografiegebied."
Breebaart wil zichzelf en de rest van de or
ganisatie niet op de borst kloppen, maar is
wel trots op wat het festival in twaalf jaar
tijd bereikt heeft. „Cepics, de organisatie
van fotobureaus over de hele wereld houdt
dit jaar haar jaarvergadering in Amster
dam. Ze besloten dat te laten samenvallen
met ons festival. Dat betekent dat we de top
op fotografiegebied hier hebben. Dat is niet
zomaar iets."
Het hoofdthema van het festival dit jaar is
China-Naarden: wall-to-wall. Twee jaar
geleden was op het festival al werk te zien
van twee Chinese fotogx-afen dat indruk
maakte op de ox-ganisatie. Benieuwd naar
wat China nog meer te bieden had reisde
Breebaart naar Peking om te praten met en
kele galei'ieën. „In China is heel veel veran
derd de laatste jaxen. Kunstenaars zijn veel
vrijer gewox-den en dat is te merken in hun
werk. We hebben een negental fotografen
gevonden, onder wie een aantal fotojourna
listen. Zij hebben foto's gemaakt die vijf,
tien jaar geleden ondenkbaar zouden zijn
geweest."
De Chinese fotografie is maar een onderdeel
van het drieluik over China dat in de Grote
Kerk komt te hangen. Ook een selectie van
Nederlandse fotografen die de afgelopen
eeuw een bezoek aan China brachten laten
hun werk zien. Het derde deel wordt inge
vuld door jonge Nederlandse fotografen
met roots in China.
Het kleine en knusse maakt Naarden tot een
ideale locatie voor een der-gelijk festival,
vindt Bx-eebaart. „Alle locaties zijn op loop-
afstand van elkaar en je komt iedex-een tel
kens tegen. Op de ter-rassen zie je jong en
oud met elkaar praten en discussiëx-en over
fotografie. Dat is heel leuk en interessant, je
leert dingen, maar wel op een vi-ijblijvencle
manier-. Voox-al het knusse en oude vinden
buitenlandse fotografen fantastisch. Zo
hadden we eens loeiduur wei'k, ongeveer
10.000 dollar per foto, van een Amerikaanse
fotogx-aaf gewoon in de Gele Loods hangen.
Hij vond dat px-achtig en wij ook natuur
lijk", lacht Bx-eebaart.
Fotofestival Naarden wil nog altijd graag
het Artes van het Nooi-den wox-den, maar dat
betekent meer geld voor professionalisering
en daar wringt hem de schoen. „Als we echt
hater-nationaal willen doorbreken dan is
geld nodig, een artistiek directeur en een
fulltime secretariaat. Zo'n directeur kan
betaald alle foto-evenementen aflopen, ga
lerieën bezoeken. Dingen die wij nu in onze
vrije tijd cloen, maar die wel moeten gebeu
ren, want zo komen wij wel aan interessante
fotogx-afen."
De kansen op een dei-gelijke professionali
sering zijn voorlopig erg klein, denkt Bree
baart. „We zijn afhankelijk van sponsors en
vaklaboratoria die foto's gratis of tegen
kostprijs voor ons willen afdrukken in ieder
gewenst formaat. Ik moet zelfs zeggen dat
het een wonder is dat we het tot nu toe altijd
voor elkaar hebben kunnen ki-ijgen." Toch
is hij niet negatief over de toekomst van het
festival. „We hebben gelukkig nog steeds
veel mensen die hier vol enthousiasme aan
willen meewerken. Het internationaal film
festival draait tegenwoordig prima, waar
om zal ons dat niet lukken?"
Joyce Huibers
Fotofestival Naarden biedt van 14 mei tot 17 juni
nog veel meer naast het drieluik over China. Er is
werk te zien van een tiental jonge beginnende fo
tografen. De in 1945 uit engagement geboren ver
eniging van fotografen GKf laat zien hoe het nu
met de maatschappelijke betrokkenheid staat.
Ook commerciële fotografie is te zien van de En
gelse vereniging AoP en de Nederlandse zusteror
ganisatie PANL, beide werkzaam in de reclame
en mode. Ook is er aandacht voor de foto's van
leerlingen van verschillende kunstacademies en
van de Fotobond voor amateurfotografen.
etRijkspi-entenkabinet presenteert de komende
maanden een selectie van negentig portretten en
stillevens uit de fotocollectie van Manfi-ed
Heiting. Zijn verzameling telt 5000 foto's en wordt sinds jaar-
en dag gerekend tot een van de beste privé-verzamelingen ter-
wereld. Heiting kocht alleen de allerbeste originele
afdrukken en dekt met zijn verzameling de periode vanaf de
uitvinding van de fotografie in 1839 tot de huidige tijd. Veel
'eerste' drukken waren nog niet eerder in Nederland te zien
en in combinatie met de als altijd fascinerende beelden uit
vroeger tijden maakt dat deze expositie tot een waar
fotografisch walhalla.
Het vx-oegste portret dateert
uit 1843 en toont in bruini
ge tinten de keurig in het pak ge
stoken Schotse fotograaf David
Octavius Hill, die samen met
Robert Adamson een van de eer
ste koppels in de fotografie
vormde. Ze maakten samen tus
sen 1843 en 1847 ongeveer 3000
opnamen, een opmerkelijk hoog
aantal omdat de camei-a's nog zo
primitief wax-en dat ze alleen
konden werken bij voldoende
en in Schotland nu eenmaal niet
vaak schijnende zon. De Engel
se amateurfotografe Julia Mar
garet Cameron maakte tussen
1864 en 1878 een groot aantal
genre-voorstellingen waarvoor
ze zich liet inspireren door lite
ratuur, mythologie, schilder
kunst en bijbel. Op deze exposi
tie is ze px-esent met een foto uit
1867 van Cyllene Wilson als ge
kweld ogende Rosalba, uitge
huwelijkte hoofdrolspeelster in
een nooit opgevoerd toneelstuk
van Henry Taylor. De belichting-
van een opname duurde in die
tijd nog steeds vele minuten en
de gepoi-ti-etteerde mocht dan
absoluut geen vin verroeren.
Naar vexiuidt was Cameron
zo'n pex'fectionist dat ze haar
modellen tot hun wanhoop toch
vaak ui'enlang liet zitten.
Verbeten
Een van de meest sensationele
vroege opnamen uit de collec-
tie-Heiting die nog niet eer-der
als ox-iginele afdruk in ons land
was te zien, is het portret dat
Etienne Carjat rond 1862 van de
dichter en kunstcriticus Chaxies
Baudelaire maakte. Mattie
Boom en Hans Rooseboom, sa
menstellers van de expositie en
ook verantwoordelijk voor de
heldere, compacte informatie
bij de foto's, vex-tellen dat Bau
delaire zich in 1864 in België
vestigde nadat hij in financiële
moeilijkheden was gex-aakt. Wie
naar Cajats foto kijkt kan zich
levendig voor-stellen dat Baude-
laii-e tenslotte in 1867 zou over
lijden aan de gevolgen van over
matig gebruik van opium en
dx-ank: zijn blik is duister en zijn
mond verbeten.
Alfred Stieglitz was de drijven-
de kracht achter cle Amerikaan
se Photo-Secession, de
beweging die vanaf de vorige
eeuwwisseling de fotografie
naar een hoger artistiek niveau
wilde tillen. Door middel van
tentoonstellingen en publica
ties bestreden de leden het idee
dat fotografie louter een mecha-
nisch-scheikundig medium is
met de fotograaf als verleng
stuk. Foto's van Stieglitz moch
ten op deze expositie natuurlijk
niet ontbreken: in de sectie por
tretten maakt het pox-tret dat de
fotograaf in 1910 van zijn colle
ga Paul Burty Havilancl de
meeste indruk.
Ook niet eer-der als originele af
druk (in vaktermen 'vintage
print' genoemd) in Nederland te
zien geweest is het liefdevolle
portx-et dat de Amei'ikaan Ed
ward Weston in 1924 in Mexico
van zijn model, leeiiinge en
minnai-es Tina Modotti maakte.
Boom en Rooseboom leggen uit
clat Weston zich inmiddels had
afgekeerd van het 'rommelen'
met Arabische gom, verf en pen
seel waarmee veel collega's de
fotografie tot kunst wilden ma
ken door kunst te imiteren. Hij
ging voortaan afdrukken op
platina- en palladiumpapier
met als x-esultaat een authentiek
omfloex-st effect met veel gi'ijs-
tonen.
Onder de grote namen op deze
expositie is vanzelfsprekend
ook Henx-i Cartier-Bresson, die
in 1952 in zijn baanbrekende
theoretische boek 'Het beslis
sende moment' stelde dat foto
gx-afen niet moeten px-oberen de
schilderkunst te imiteren tij
dens langdurige sessies met
zox-gvuldige composities. In
plaats daax-van moeten ze ge
bruik maken van de kx-acht van
het medium en het leven zien te
betrappen op dat 'ene, voorbij
gaande moment'. De foto van de
bejaarde Matisse, die Cax-tier-
Bresson in 1944 in zijn atelier
'betx-apte' bij het tekenen van
een dxxifis op deze expositie een
briljant voorbeeld van die op
vatting.
Nederlanders zijn niet ruim ver
tegenwoordigd in Heitings col
lectie, maar een Pax-ijse foto uit
de jaren vijftig van Ed van der
Elsken uit de serie 'Een liefdes
geschiedenis in Saint Germain
des Prés' is wel present als type
rend voor-beeld van die werk
wijze.
Een keus maken uit de vele
hoogtepunten moet een heidens
karwei zijn geweest, maar ge
lukkig zijn ook foto's van Man
Ray, de foto van de pijp en bx*il-
len van Mondriaan (André Ker
tèsz, 1926), de stofzuigerslang
Paul Citroen: De zoen van een citroen, 1932.
werkte, het Amerikaanse foto-
bedrijf dat tot in de jaren tachtig
zijn buitenlandse hoofdkantoor
in Amsterdam had gevestigd.
Tegenwoordig worden voor fo
to's astronomische prijzen be
taald, maar Heiting begon in
een tij d dat hij nog relatief goed
koop zijn slag kon slaan omdat
er in de hele wex-eld hooguit der
tig serieuze verzamelaars wa
ren.
Hoofddirecteur Ronald de
Leeuw van het Rijksmusexxm
wijst er in de catalogus op dat
privé-verzamelaars als Heiting
op dit terrein ontegenzeggelijk
de 'avant-gax-de' vox-men: zij za
gen - vaak tegen de heersende
normen in - artistieke kwalitei
ten in een 'mechanisch' beeld
middel, terwijl kunsthistorici
zich vooral bezighielden met de
gevestigde kunsten. Het Rijks
museum zelf begon pas in 1996
met de opbouw van een eigen fo
tocollectie en kijkt volgens De
Leeuw 'het vak maar al te graag
af van een kenner met smaak die
in het bezit is van een eminente
collectie van museale allure'.
Als voorzitter van Adviesgroep
Fotografie van het museum
werkt Heiting daar overigens
graag aan mee.
Frangoise Ledeboer
Expositie: Portretten en Stillevens.
Foto's uit de Manfred Heiting Col
lectie - t/m 24 juni in het Rijksmuse
um, Stadhouderskade 42, Amster
dam. Geopend dagelijks 10 tot 17
uur. Catalogus uitgave van Rijks-
museum/Waanders Uitgevers/Man-
fred Heiting) f 69,50.
van Piet Zwart uit 1930, 'De
zoen van een citi'oen' (Paul Ci
troen, 1932) en de uitvergrote si
garettenpeuken van li-ving
Penn uit 1974 geselecteerd. Man
Ray staat vooral bekend om zijn
joyeuze modefoto's, elegante
portretten en fotogrammen met
speelse vormexperimenten en
het is daarom een verrassing op
deze expositie ook een ingeto
gen zelfportret uit 1924-'25 aan
te treffen.
De in Duitsland geboren Hei
ting (1943) is een succesvol gra
fisch vormgever en woont af
wisselend in Amsterdam en Los
Angeles. Hij begon met vei'za-
melen toen hij voor Polaroid
