pzc
Merijntje
ging niet
zo diep
Oma levert de meeste tori's
Biografie
A.M. de Jong
Zuidelijk temperament
blijkt dikwijls fataal
Surinaamse
vertelsels
31
r kwamen nogal wat Melsen (afgeleid van Mel-
hior) voor in de familie van de schrijver A.M. de
Jong. Zijn vader en zijn grootvader heetten zo, zijn
oudste broer was een Mels, zelf noemde hij zijn zoon Mels en
dan is ernogneef Mels, zoon van A.M.'s broer Jan. Die laatste
is tevens de schrijver van de biografie over A.M. de Jong, die
eind maart bij uitgeverij Querido verscheen.
donderdag 5 april 2001
(2
dcUoojMarjman -L.pofijia-5' £.Michel. erich.Wc'cbman
Spotprent van George van Raemdonck: literaire actie tegen A.M. de Jong, 1928.
Engelman Binnendjjk.
A.M. de Jong (1888-1943): hij voelde zich kunstenaar en wilde er ook als een
kunstenaar uitzien. foto familiearchief De Jong
A anvankelijk zou de biogra-
,n ixfie geschreven zijn door
s. I A.M.'s zoon Mels, die daar al in
j. 1969 mee begonnen was. „Maar
l(j het wilde maar niet afkomen.
ie Toen ik in 1993 een bezoek aan
,n hem bracht en vroeg hoe het er
je mee stond, bekende hij dat het
,a hem niet lukte. Hij had een schat
je aan materiaal, maar hij kreeg
geen letter op papier. Hij was er
re te nauw bij betrokken. De her-
inneringen aan zijn vader gre-
JH pen hem te veel aan. Toen heb ik
aangeboden het van hem over te
,n nemen", verklaart neef Mels.
|e Zoon Mels heeft wel tot aan zijn
,r dood in mei 2000 neef Mels ge-
holpen.
jj Mels de Jong heeft zij n oom nog
n goed gekend. „Mijn eerste her-
innering aan hem was tijdens de
0 opnamen van de Merijntje Gij-
L zen-film uit 1936, waarin A.M.
zelf de rol van het oude dorps-
s pastoortje speelt. Ik was toen
pas vier jaar. Ik heb hem echt le-
3 ren kennen tijdens twee lange
logeerpartijen in de zomers van
n 1942 en 1943 in zijn villa in Bla-
ricum."
De Jong kent A.M. niet anders
p dan als oom A. „A. of A.M. Zo
werd hij door iedereen ge
noemd. Ook mijn vader en zijn
u tweede vrouw Wies noemden
t: hem zo. Officieel heette hij
t AdrianusMichiel, maar ik neem
aan dat hij vroeger thuis wel op
z'n Brabants Arjaon werd ge
noemd."
De logeerpartijen hebben op
I.Mels een onuitwisbare indruk
gemaakt. „Hij was een fantasti-
sche oom. Een betere oom kun je
1 als kind niet wensen." En dan
was er nog Gudi, de dochter van
A.M. „Een heel mooi meisje, bo
vendien nogal excentriek.
Overal waar ze ging, werd ze
door mannen nagekeken. Ik
denk dat iedere man verliefd op
haar was. Ik ook, al was ze een
stuk ouder."
Artistiekeling
I A.M. zelf was ook een opvallen
de verschijning. „Hij voelde
zich kunstenaar en wilde er ook
als een kunstenaar uitzien.
Vooral in de jaren dat hij in Ber-
gen op Zoom woonde, hing hij
de artistiekeling uit met een ba
ret en pofbroek. Ik denk dat hij
dat ook wel een beetje deed om
zich af te zetten tegen het in zijn
ogen bekrompen katholieke mi
lieu."
Bulletje en Bonestaak kende hij
al, maar tijdens de logeerpartij
en in Blaricum begon Mels ook
het andere werk van A.M. te le
zen, te beginnen bij de acht boe
ken uit de Merijntje Gijzen-cy-
clus.
„Die heb ik stuk voor stuk in een
adem uitgelezen. Dat is de
kracht van zijn werk. Als je een
maal begint te lezen kun je er
niet mee ophouden. Hij is een
geboren verteller."
Het werk van A.M. is echter
nooit erkend als literatuur. Neef
Mels, die zelf als freelancer lite
ratuurkritieken schrijft voor
Vrij Nederland en NRC Han
delsblad, vindt dat niet terecht.
„Ik moet eerlijk bekennen dat ik
zelf ook een tijd m'n neus heb
opgehaald voor zijn werk. Dat is
gekomen toen ik op de middel
bare school schrijvers als Mars
man en Du Perron leerde ken
nen. Vergeleken daarmee is het
werk van A.M. nogal opper
vlakkig, zeker qua psychologie.
De personages in zijn boeken
zijn allemaal terug te herleiden
tot A.M. zelf. Of het nu gaat om
Merijntje, Flierefluiter of
Kromme Lindert, ze hebben al
lemaal iets in zich van A.M..
Zelfs de Brederode in De Dolle
Vaandrig is in wezen gewoon
A.M. zelf. Met het oog op de bio
grafie heb ik al zijn werk herle
zen en dan moet ik toch zeggen
dat het knap in elkaar zit. Hij
neemt je helemaal mee naar zijn
wereld. Hij heeft een heel eigen
stijl van schrijven, je herkent
zijn werk onmiddellijk. Ook dat
is een kenmerk van een groot
schrijver. Bovendien is hij ja
renlang Nederlands best verko
pende schrijver geweest. Dat
word je niet zo maar."
Het uitblijven van literaire er
kenning stak A.M. al bij zijn le
ven en ook bij neef Mels kruipt
het bloed wat dat betreft waar
het niet gaan kan. „Er is pas een
serie klassiekers uit de Neder
landse literatuur op de markt
gekomen. Daar zit geen enkel
boek van A.M. de Jong bij. Dat
vind ik teleurstellend. Een boek
als bijvoorbeeld Het Verraad uit
de Merijntje Gij zen-cyclus is
net zo goed een klassieker."
Merijntje is dus deels autobio
grafisch, stelt De Jong. Dat
geldt bijvoorbeeld voor de wor
stelingen die Merijntje als op
groeiende jongen heeft met de
liefde. „Hij wordt voortdurend
heen en weer geslingerd tussen
het puur erotische van de liefde
en de veiligheid en geborgen
heid van de relatie met een
vrouw. Merijntje kiest uiteinde
lijk voor het laatste. Dat heeft
A.M. in zijn eigen leven ook ge
daan. Zijn grote liefde vanaf de
schoolbanken was Maria Gerz,
een mooi, artistiek meisje met
veel temperament, toch trouwt
hij met een ander, Co Koeke-
backer, een veel minder opval
lend, rustig meisje. Maar hem
kennende zal hij tijdens zijn hu
welijk best weieens een slipper
tje gemaakt hebben."
Hoe A.M. over het geloof dacht,
vinden we terug in Flierefluiter.
„Het godsbeleven van Fliere
fluiter is het godsbeleven van
A.M.. Net als Flierefluiter ge
loofde hij dat er iets moest zijn,
een schepper, die alles op aarde
gemaakt heeft."
Het meest autografische boek is
het vierde deel van de Merijntje
Gijzen-cyclus, De Draaikolk.
Dat is het boek waarin de fami
lie Gijzen naar Rotterdam ver
huist. Dat hebben de ouders van
A.M. ook gedaan. In 1896, A.M.
is dan acht jaar, verruilen de De
Jongs De Heen voor Rotterdam.
Anders echter dan in Merijntje
Gijzen blijven ze niet lang in
Rotterdam wonen, maar ver
huizen ze al snel naar Delft. De
meeste avonturen die Merijntje
in Rotterdam beleeft, zijn in
werkelijkheid in Delft gebeurd.
A.M. de Jong heeft in zijn kin
derjaren ook niet altijd in West-
Brabant gewoond. De familie is
tussentijds nog een keer van
N ieu w-Vossemeer naar Oss ver
huisd, om na twee jaar weer te
rug te keren naar De Heen. Over
de tijd in Oss is echter heel wei
nig bekend. In al zijn werk
schrijft A.M. er geen letter over.
Des te meer over West-Brabant.
Geboortestreek
Wat hem nu zo gefascineerd
heeft aan zijn geboortegrond,
daarnaar kan Mels de Jong al
leen maar gissen. „Hij heeft er,
toen ze al verhuisd waren naar
Rotterdam, nog vaak gelogeerd.
En toen hij met het schrijven
van de Merijntje Gijzen-cyclus
begon is hij speciaal naar Ber
gen op Zoom verhuisd om dich
terbij zijn inspiratiebron te wo
nen, maar wat nu de precieze
verklaring is? Ik denk dat het
gewoon de band is die zoveel
mensen met hun geboortestreek
hebben. Ik zelf heb dat met
Eindhoven. Daar ben ik opge
groeid."
In het kader van de biografie
over zijn oom heeft Mels samen
met de journalist Kees Slager
een reis gemaakt langs alle hui
zen waar A.M. gewoond heeft en
naar plekken die een rol spelen
in zijn boek. „Zo zijn we ook in
cle kerk van De Heen geweest.
Dat is de kerk waar A.M. mis
dienaar is geweest bij een pas
toor die model gestaan heeft
voor het 'goeie pastoorke' in
Merijntje Gijzen. De koster
heeft ons nog de klok laten lui
den. Ik had ook graag het huis
van A.M. aan de Antwerpse
straatweg in Bergen op Zoom
van binnen willen bekijken. Ik
had daar zelfs een afspraak over
met de vrouw des huizes, maar
toen we de volgende dag aan
belden, deed haar man open en
die wilde ons absoluut niet bin
nenlaten. 'Ik ben al die poppen
kast rond mijn huis beu', zei hij.
Kennelijk staat het huis dus nog
steeds in de belangstelling."
De Jong en Slager zijn in De
Heen wel binnen geweest in het
huisje waar de echte Merijntje
Gijzen heeft gewoond. Er woon
de namelijk in de tijd dat de fa
milie van A. M. in De Heen
woonde iemand die echt Me
rijntje Gijzen heette. Die heeft
verder niks te maken met de ro
manfiguur Merijntje behalve
dan zijn naam. „Kennelijk vond
A.M. die naam heel leuk."
Mels de Jong wil met zijn bio
grafie zijn oom vooral portrette
ren als schrijver. Dat is wel ten
koste gegaan van andere ele
menten uit het leven van A.M.
zoals zijn rol in de politiek en
met name in de SD AR Mels de
Jong: „Natuurlijk heeft hij in
vloed gehad. Ik denk dat je ge
rust mag zeggen dat hij als
kunstredacteur van Het Volk de
man is geweest die de arbeiders
in contact heeft gebracht met de
cultuur, maar hij is toch altijd
op de eerste plaats schrijver ge
bleven. Hij is daardoor nooit een
echte politicus of partijman ge
worden zoals andere SD AP-
voormannen. Ik denk dat de
verklaring is waarom er op enig
moment toch een verwijdering
is ontstaan tussen A.M. en de
partij. Er zijn mensen die daar
van alles en nog wat achter zoe
ken, maar daar geloof ik niet zo
in."
Mores
Daar kwam nog bij dat A.M. qua
levensstijl niet echt spoorde met
de mores van de SDAP. Mels de
Jong: „Hij is altijd een Bourgon
dische Brabander gebleven. Hij
hield van het leven en genoot
van de goede dingen des levens.
Als hij het breed had, liet hij het
ook breed hangen. Dat strookte
niet echt met de sobere, calvi
nistische stijl van de SDAP en al
helemaal niet met de geheelont
houderscultuur binnen de par
tij."
A.M. heeft altijd de intentie ge
had om ooit nog terug te keren
naar West-Brabant. Hij had in
Bergen op Zoom zelfs al grond
gekocht om een huis te bouwen.
Zover kwam het niet, omdat op
18 oktober 1943 twee Neder
landse handlangers van de
Duitsers A.M. in zijn huis in
Blaricum vermoordden.
In 1973 zorgde de televisie-serie
van de Vara over Merijntje Gij-
zen voor een hausse in de ver
koop van de boeken van A.M. de
Jong. Of het verschijnen van de
biografie dat opnieuw zal doen,
betwijfelt Mels de Jong. „Daar
is zijn werk toch te gedateerd
voor."
Jan van Zuilen
Mels de Jong: A.M. de Jong, schrij
ver - Uitgeverij Querido, 75,-. De
uitgave van deze biografie is mede
mogelijk gemaakt door een subsidie
van de A.M. de Jongstichting uit
Nieuw-Vossemeer die een deel van
de opbrengst van de verkoop van het
A.M. de Jonghuis in dit dorp voor dit
doel bestemd heeft.
Voor wie het nog niet wist: de
kosmische kracht van de
liefde, waar wij allen het pro
duct van zijn en die het voortbe
staan van de mensheid verze
kert, heeft tevens een duistere,
vernietigende kant. Het is een
kwestie van aantrekken en af
stoten die, als de passie maar
groot genoeg is en de invloed
van de geliefden navenant, in
staat is de geschiedenis van de
wereld te veranderen.
De Spaanse journaliste Rosa
Montero heeft een aantal van
deze in het oog springende
hartstochten op een rij gezet. De
meeste, zo niet alle dramatische
liefdesgeschiedenissen die zij
beschrijft zijn bekend, maar
doordat zij ze in één boek heeft
verzameld, krijgen ze verban
den die niet eerder zijn gelegd.
Montero schrijft bovendien zo
meeslepend dat er geen ontko
men aan is: hoe heftiger de pas
sie hoe gevaarlijker de afgrond.
Opvallend groot in Montero's
boek is het aandeel van kunste
naars. Geobsedeerd als zij door
gaans zijn door hogere esthe
tiek, zo streven zij in de liefde
ook niets en niemand ontziend -
zichzelf in de eerste plaats - hun
schoonheidsideaal na. De En
gelse dandy Oscar Wilde ging
grandioos ten onder aan zijn re
latie met de geslepen nicht Al
fred Douglas en Sonja Tolstoj
moest zich vanwege haar huwe
lijk met Lev zulke vernederin
gen laten welgevallen, dat zij
zelfs geen graf kreeg naast dat
van de grote Russische schrijver.
Vraag is of deze kunstenaars
liefdes invloed hebben gehad op
de wereldgeschiedenis. Je zou in
eerste instantie zeggen van niet.
Kunst verandert de wereld niet,
zij laat ons er hooguit anders te
genaan kijken. Maar toch. Wie
leest over de affaire tussen
Amadeo Modigliani en de jonge
Jeanne Hébuterne, kan niet an
ders dan concluderen dat een
groot aantal van zijn schilderij
en niet zou hebben bestaan zon
der deze liefde en dat misschien
wel een even groot aantal ge
schilderd zou zijn als zij er bei
den niet aan te gronde waren ge
gaan.
Zou de film 'Cleopatra' er het
zelfde hebben uitgezien als er
geen vonk - wat heet: een alles-
verzengend vuur - was overge
slagen tussen Liz Taylor en Ri
chard Burton? Nee dus. Maar
van het begin af aan was duide
lijk dat de passie te groot was
om het leven beheersbaar te
houden. 'Cleopatra' betekende
het onmiddellijke bankroet
voor filmmaatschappij Fox en
zoog Liz en Richard gaandeweg
van de hemel naar de hel.
Drank en drugs zorgden in veel
liefdes voor een versnelling van
de ondergang. John Lennon en
Yoko Ono waren daar een spre
kend voorbeeld van. Ook in hun
geval had de wereld er mis
schien anders uitgezien als de
twee nooit een blik op elkaar
hadden geworpen. Hadden zon
der de tussenkomst van Yoko
Ono de Beatles nog bestaan? We
zullen het nooit weten. Wat we
wel weten is dat sommige Len-
non-songs nooit geschreven
zouden zijn zonder de Ja
pans/Amerikaanse femme fata
le.
Een moeilijke jeugd voorspelt
vaak een moeilijke liefde. Wie er
niet in slaagt de woede en de
wrok uit het verleden af te leg
gen, kan erop rekenen dat hij of
zij op het amoureuze vlak moei
lijke tijden tegemoet gaat. Ook
al delven vrouwen vaak het on
derspit in de liefdesoorlog met
hun mannen, het siert Montero
dat zij ook hen niet spaart.
Vrouwen kiezen mannen blijk
baar niet als zij hun slechtheid
niet. op een of andere manier
kunnen pareren met gelijksoor
tige eigenschappen.
Ook uiterlijke kenmerken, die
volgens de voortdurend psycho
logiserende Montero het inner
lijk weerspiegelen, zijn blijk
baar van belang. Lewis Caroll,
in dromenland vanwege Alice
Liddell, zag er als jongen uit 'als
een lulletje rozenwater, een
beetje belachelijk, met keurig
gekamde haartjes die opkrul
den boven zijn oren'. Dichter
Paul Verlaine, geslachtofferd
door de duivelse poëet Arthur
Rimbaud, had 'een driehoekig
hoofd, een grote en voortijdig
kale schedel, een heel slap Idn-
netje, dun haar en wrede, scheve
Tatarenoogjes'. De beschrijvin
gen zijn soms op het hilarische
af, wat de bundeling love-sto
ries heel aantrekkelijk maakt.
Nergens vloeide het bloed zo rij
kelijk bij de Borgia's. Als het
gaat om verderfelijke liefde
stak dit pauselijke geslacht uit
de Renaissance alles en iedereen
naar de kroon. Rodrigo Borgia
('grote neus, doordringende
ogen en volle lippen') was de
meest verdorvene onder de ver-
dorvenen, maar Lucrezia ('twee,
héél lichtblauwe ogen, bijna
kleurloos, en een vlezige mond
en neus') werd niet van haar,
zonden verlost al droeg zij tien
jaar lang het boetekleed.
Opvallend, of misschien ook
niet, is de afwezigheid van Ne
derlanders in het boek. Ook ons
koningshuis, om maar eens wat
te noemen, kent door de eeuwen,
heen zo zijn liefdesaffaires..
Maar écht fataal zijn die nooit
geworden. De passie won het bij,
ons zelden van het nuchtere ver
stand en onze Calvinistische in
slag. Nu maar hopen dat dit zo
blijft, want als er zuidelijke
temperamenten in het spel zijn,
ligt volgens dit boek het gevaar
op de loer.
Peter van Vlerken
Rosa MonteroHartstochten, liefdes
die de geschiedenis veranderden
Vertaling: Catharina Blaauwen-
draad - Uitgave: Wereldbibliotheek,
f34,50.
John Lennon met zijn Japans/Amerikaanse femme fatale Yoko Ono.
De Surinaamse Marijke van Mil (37) is
professioneel verhalenvertelster. Stad
en land reist ze af met de tori's, Surinaamse
vertellingen, van haar oma. Onlangs kwam
haar eerste boek uit, Kikkertje en Slangetje,
een fabel uit haar geboorteland. „Hiermee
is de fantasie tastbaar geworden."
In het begin belde ze zelf de scholen. Of ze
langs kon komen om te vertellen. Geld had
den ze er niet voor en zelf durfde ze het ook
niet te vragen. Ze sprak in klassen. Daarna
in speelzalen, en nu staat ze in kerken, be
jaardentehuizen, bedrijven, theaters en
soms de dierentuin. Van Mil komt overal en
kan inmiddels bijna leven van haar vertel
lingen.
„Ik wist niet dat het bestond, tot ik op festi
vals een aantal vertellers zag. 'Dat wil ik
ook', dacht ik toen. Ik heb een aantal work
shops gevolgd, waar je leerde wat je vroeger
rond het kampvuur zag. Eén cursus was van
een griot (Afrikaans volksverteller) uit Bur
kina Faso. Maar eigenlijk had ik gewoon
naar mijn moeder moeten kijken", zegt Van
Mil lachend.
De lach is typerend voor haar. Net als het
Surinaamse accent, dat ze na een kwart
eeuw Nederland nog niet is kwijtgeraakt.
Het geeft haar iets karakteristieks eigen.
„Mijn zusje is een jaar jonger en heeft veel
minder het accent. Misschien omdat ze als
Marijke van Mil: „Ik laat alles overaandefantasie."
kind veel meer naar buiten gericht was. Ter
wijl zij speelde met Hollandse vriendinnen
zat ik binnen te schrijven en te tekenen."
Want buiten een begenadigd spreker is Van
Mil ook een goede tekenaar, en ex-tekenle
rares. „In mijn boek heb ik zowel de tekst als
de tekeningen gemaakt. Je kunt het niet los
van elkaar zien, ik heb gelijktijdig getekend
en geschreven. Schrijven verschilt van ver
foto Roland de Bruin/GPD
tellen. Als ik vertel heb ik contact met de
toehoorders, de mensen luisteren naar wat
je zegt en je kunt het verhaal aanpassen. Ik
laat alles over aan de fantasie. Ik ben een so
bere verteller, met alleen een beschilderd
doek achter me maar verder geen attribu
ten. Het gaat om de taal. Op schrift staat het
vast, je hebt geen interactie. Het is eenrich
tingsverkeer. Door het boek is de fantasie
tastbaar geworden. Ik heb een keer verteld
en tegelijk de tekeningen laten zien, steeds
weer een bladzijde omslaan. Ik weet niet of
het goed is, de kinderen hoeven niet na te
denken omdat de afbeeldingen voor zich
krijgen. Vroeger dacht ik aan een kikkertje
en een slangetje, nu denk aan ze zoals ik ze
getekend heb."
Kikkertje en Slangetje werd uitgegeven
door Vassallucci, nadat de uitgever in eigen
beheer uitgegeven werk van Van Mil op het
Kwakoe festival in de Bijlmer had gezien.
„In overleg hebben we besloten om dit boek
te maken. Ik ben helemaal vrij geweest in
mijn keuzes. Het is een echt prentenboek ge
worden."
Haar boek vertelt het verhaal van een kik
kertje en een slangetje die ondanks de be
zwaren van hun ouders, met elkaar spelen.
„Het is duidelijk een verhaal met een mo
raal, 'sta boven vooroordelen.' De oorspron
kelijke versie was anders. Daar was het
meer 'wees op je hoede'. Ik heb het van mijn
oma gehoord. Een echte 'tori', een Suri
naamse vertelling. Omdat dit de eerste tori
was die ze mij vertelde, is dit mijn eerste
boek geworden."
Oma speelt een belangrijke rol in haar ver
halen. „Ik vertel ongeveer vijf tori's van
haar, hoewel ik er soms mijn eigen draai aan
geef. Voor ze overleed was mijn oma mijn
proefpersoon, regisseur en recensent. Ze
luisterde als eerste naar mijn verhalen en
gaf dan haar oordeel. Ze was mijn steun en
toeverlaat. Vriendelijk maar eerlijk."
Van Mil heeft overal verteld.,Een paar keer
in een bejaardentehuis. Ik zag de mensen
opleven. Het klikte direct, ze waren heel
aandachtig. Scholen met moeilijk lerende
kinderen zijn ook bijzonder. De kinderen
gaan helemaal op in je verhaal. Ze beleven
het echt, het is realiteit voor ze. Na afloop
krijg ik dan de meest vreemde vragen. 'Een
kikker kan toch helemaal niet praten?"
Ze geeft toe dat haar verhalen spannend
zijn, soms bijna té spannend. „Ik ben een
keer onderbroken. Dat was op een streng
christelijke school. In een onderbouwklas
vertelde ik over een jongen die in de hel met
de duivel vecht. Toen ik bijna bij de climax
was en de duivel met zijn grote klauwen het
jongetje achterna zat, viel de leraar me in de
rede. Hij zat naast me en terwijl ik vertelde
zag ik de kinderen al naar hem kijken. 'De
ouders van de kinderen stellen dit verhaal
niet op prijs', zei hij. Sindsdien vraag ik het
van tevoren wel even."
Hoewel ze benadrukt ook voor volwassenen
te vertellen, draagt ze vooral voor aan kin
deren. „Ze zijn een goed publiek. Heel aan
dachtig en meelevend. Ze zijn direct. Wan
neer het in een verhaal fout dreigt te gaan
schudden ze hun hoofd of roepen ze dat het
niet mag gebeuren. Terwijl ik vertel stellen
ze vragen."
Van Mil vertelt altijd bestaande verhalen.
„Ik stap niet in de tram en krijg dan plots
een goed idee voor een verhaal. Mijn verha
len bestaan al. Ik vertel volksverhalen van
vroeger, die ik aanpas en waarvan ik mijn
eigen vertellingen maak. In mijn verhalen
kunnen Anansi de spin en Rein de Vos elkaar
tegenkomen. Vertellen is een succes, men
sen houden ervan. Wat vroeger heel normaal
was, om met elkaar rond de tafel te zitten en
daar te vertellen, zijn we kwijtgeraakt. Voor
mijn publiek is het luisteren ontspanning.
Het is eenvoudig en simpel. En het hoort bij
mensen."
Ca rel Grol
Marijke van Mil: Kikkertje en Slangetje - Uitge
verij Vassallucci, f 29,90.