Van genadebrood
tot bij standsloket
Spiegel maakt eind aan dode hoek
Honderd
jaar
sociale
zekerheid
In de 19e eeuw bedelden ronddo
lende armen bij de diaconie. In
de 20ste eeuw ontstond de verzor
gingsstaat. Die ging bijna aan zijn
succes ten onder. De zegeningen
en kwellingen van honderd jaar
sociale zekerheid.
De Nederlandse burger leunt
steeds minder op de overheid.
Nederland werkt massaal en maalt
niet om uitkeringen. Het land is rijker
dan ooit en bevolkt met weerbare in
dividuen. Weliswaar leven nog heel
wat mensen van een uitkering, maar
armoede is relatieve armoede. Nie
mand hoeft om te komen van de hon
ger.
Dat was honderd jaar geleden wel an
ders. Ai-men zijn in koude winters af
hankelijk van de vrijgevigheid van
kerken en rijken, en hulp van stadsbe
sturen. Voorzover er een sociaal vang
net is, bestaat dat uit een lappendeken
van particuliere verzekeringetjes.
Maar dan moet een arbeider wel geld
hebben voor zo'n verzekering.
In Nederland komt de sociale zeker
heid in 1901 haperend op gang met de
Ongevallenwet van de liberale minis
ter Lely: De wet legt werkgevers van
gevaarlijke bedrijven op 'verminkte
arbeiders' een bescheiden uitkering te
geven. Wie zijn hand tussen een fa-
brieksmachine krijgt, hoeft geen ge
nadebrood meer te eten. Heet hang
ijzer rond de Ongevallenwet is wie de
wet mag gaan uitvoeren. Lely kiest
voor het Rijk, de confessionelen wen
sen uitvoering 'in eigen kring'. De
strijd wordt pas in 1952 beslist in het
voordeel van werkgevers en werkne
mers.
Nederland komt de Tweede Wereld
oorlog uit met de crisisjaren en de
hongerwinter scherp op het netvlies.
De oorlogsgeneratie herinnert zich
ook nog levendig ontberingen van het
naakte bestaan van begin van de
eeuw. Het zijn die herinneringen die
aanzetten tot de ontwikkeling van een
goed stelsel van sociale zekerheid. De
verzorgingsstaat moet er komen, be
scherming van wieg tot graf.
Herstel
Door een lage Ionen-politiek vindt
vanaf 1945 snel economisch herstel
plaats. De economie groeit tot begin
jaren zeventig jaarlijks met gemid
deld vijf procent. Volledige werkgele
genheid is tientallen jaren een van
zelfsprekendheid. Mannen werken
buitenshuis, vrouwen bestieren het
huishouden met stofdoek, matten
klopper en handwringer. In dit kli
maat van hernieuwde rijkdom komt
het sociale zekerheidsstelsel tot was
dom.
In snel tempo zien de WW, de Algeme
ne Ouderdomswet van 'vadertje
Drees', AWW, WAO, Bijstandswet,
AWBZ en AAW het licht. Idealisme
heerst op het Binnenhof. Sociale ze
kerheid is een beschavingssprong.
Zoals de Universele Verklaring van de
Rechten van de Mens uit 1948 het alle
maal had bedoeld: iedereen gelijke
rechten en kansen op ontplooiing. De
mens? Die is kwetsbaar, geen profi
teur.
Voormalig CD A-fractieleider en mi
nister van Sociale Zaken Bert de Vries
herinnert zich levendig het gedach-
tengoed van de jaren vijftig en zestig.
De sociale zekerheid wil in die tijd
mensen juist rechten geven. De chari-
tas, de neerbuigende en bevoogdende
armenzorg, moet verdwijnen. De in
menging in de persoonlijke levens
sfeer die er bij hoort, is paternalis
tisch. Het ideaal 'van gunst naar
recht' doordesemt de nieuwe sociale
wetten. Het zijn ruimhartige regelin
gen. Aan misbruik denkt nog nie
mand.
De Vries: „Mensen zagen de sociale
zekerheid toen nog als een gunst en
waren er zeer beschroomd over. Naai
de gemeente gaan om je hand op te
houden voor een uitkering was een
schande en maar net iets minder erg
dan naar de pastoor of diaconie moe
ten gaan. Dus die regelingen kwamen
tot stand in een klimaat waarin je he
lemaal niet bang hoefde te zijn voor
misbruik. Calculerende burgers wa
ren er eigenlijk niet."
Naïef
„Erg naïef hoor", oordeelt huidig
staatssecretaris Hans Hoogervorst
(WD, Sociale Zaken) over enkele van
zijn voorgangers. „Ze hadden toch
ook nog wel een beetje vooruit kunnen
denken. Er zijn toen een aantal onge
looflijke fouten gemaakt, waar we nu
nog de wrange vruchten van pluk
ken." Hij somt op. Geen anti-fraude
1901 Ongevallenwet. Eerste wettelijk
verplichte arbeidersverzekering,
aanvankelijk alleen voor gevaarlijke
bedrijven.
1919 Invaliditeits- en ouderdoms ver
zekering.
1930 Ziektewet. Verplichte verzeke
ring tegen ziekte voor arbeiders tot
aan zekere loongrens. Uitkering 80%
(tot 19 8 5duur 2 6 wekenlater 5 2 we
ken.
1941 Kinderbijslagwet Loontrekken-
clen (KWL). Kinderbijslag voor werk
nemers, vanaf derde kind. Voor Duitse
bezetting ontworpen. Kinderbijslag
voor zelfstandigen volgt in 1951.
1943 Londen. Commissie-Van Rhijn
ontwerpt sociaal zekerheidsstelsel
voor bevrijd Nederland. Voor oorlog
beperkt stelsel van arbeidersverzeke
ringen. Nu komt denken over volks
verzekeringen op. 'Alle burgers vrij
waren van gebrek.'
1946 Kinderbijslag ook voor eerste en
tweede kind. Maatregel om hoge loon
eisen te voorkomen.
1947 Noodwet Ouderdomsvoorzie
ning van Drees. Uitkering voor be
jaarden beneden bepaalde loongrens.
'Trekken van Drees'.
1949 Wachtgeld- en Werkloosheids
verzekering. Met loongrens die in '64
verdwijnt. Uitkering 80% (tot '85),
duur zes maanden.
1957 Algemene Ouderdomswet (AOW
Derde kabinet-Drees. Dan nog heel
laag pensioen, met inkomensgrens:
niet voor rijke ouderen.
1959 Algemene Weduwen- en Wezen
wet (AWW). Bodempensioen voor we
duwen en wezen. Niet voor weduw
naars.
1963 Algemene Kinderbijslagwet
(AKW). Eerdere regelingen in één wet.
1964 Wet Werkloosheidsvoorzienin
gen (WWV). Uitkering na WW, 75
duur maximaal twee jaar, 75 laat
ste loon. In jaren tachtig verdwenen.
1965 Algemene Bijstandswet (ABW).
Vervangt de Armenwet. Verwachting
toen: hooguit 20.000 uitkeringen
(580.000 in 1985). AOW en AWW om
hoog naar 'sociaal minimum'.
1967 Wet op de Arbeidsongeschikt
heid. Bij 15 arbeidsongeschiktheid
al recht op gedeeltelijke uitkering (in
andere landen ligt lat hoger), of oor
zaak nu wel of niet binnen bedrijf ligt
Als kans op werkhervatting klein is
100 uitkering, ook bij geringe ar
beidsongeschiktheid (tot 1987).
Hoogte: 80 (tot '87), duur onbe
perkt. Verwachting toen: hooguit
200.000 uitkeringen (801.000 in '91,
ruim 900.000 in 2001).
1967 Wet op het minimumloon.
1976 Algemene Arbeidsongeschikt
heidswet (AAW). Volksverzekering
voor geboren gehandicapten en zelf
standigen. Kroon op verzorgings
staat: is 'af'.
1982 Akkoord van Wassenaai'. Werk
gevers en werknemers gaan lonen ma
tigen.
1982-1994 Kabinetten-Lubbers
I/II/III. Ontkoppeling lonen en uitke
ringen, bijstand beperkt. Uitkeringen
naar 70 laatste loon. Gedeeltelijk
afschaffen Ziektewet, ingreep in
hoogte en duur WAO. Strenge herkeu
ringen.
1994-2001 Kabinetten-Kok I/II.
AWW wordt Nabestaandenwet. Ziek
tewet verdwijnt helemaal: eerste jaar
ziekte voor rekening werkgevers. Pri
vatisering en premiedifferentiatie in
WAO: werkgever gaat premie betalen;
hogere premie bij veel WAO'ers. Nieu
we risico's massaal wegverzekerd. Re
organisatie uitvoering.
bepalingen in de bijstandswet van
minister Klompé. De 'riante' arbeids
ongeschiktheidswet van minister
Veldkamp. De netto-netto koppeling
van lonen aan uitkeringen van Den
Uyl, waardoor een 'steuntrekker' net
to evenveel in het handje krijgt als een
minimumloner.
„De gedachte dat mensen een financi
ële stimulans nodig hebben om aan
het werk te gaan, kwam toen bij nie
mand op. Het was de gekte van die
tijd. Ideologische verblinding. In heel
Europa zijn dit soort fouten gemaakt,
maar in Nederland waren we er wel
heel sterkin."
Hoewel een enkele econonoom in de
jaren zestig alarm slaat over de snel
stijgende kosten van de sociale zeker
heid, voorziet niemand de chaos en
ontsporing die komende zijn. De olie
crisis van 1973 vormt de opmaat van
een reeks economische dips, waarin
enorm veel banen verloren gaan. Te
gelijkertijd is de beroepsbevolking
nog nooit zo omvangrijk geweest, om
dat de babyboomers massaal de ar
beidsmarkt opstromen. De malaise is
langdurig. De politiek raakt in pa
niek.
Fouten
De structurele fouten in het stelsel
worden zichtbaar. De wetten deugen
niet voor burgers die een uitkering in
middels als recht, zelfs als basisinko
men beschouwen. Bovendien slaan de
uitvoerders van de regelingen, de
werkgevers en werknemers, aan het
muiten. Ze willen de ontslagpijn ver
zachten en dumpen werklozen niet in
de WW, maar in de Ziektewet en
WAO.
Econoom en PvdA-Eerste-Kamerlid
Dik Wolfson blikt terug op de 'twee
grote deals' die dan stilzwijgend wor
den gesloten. „Werkgevers en werk
nemers gooiden het op een akkoord:
'als we deze werkloze nu een arbeids-
ongeschikte noemen, dan krijgt hij
meer geld en duurt de uitkering lan
ger'. Het kabinet op zijn beurt wilde
uit de crisis raken door loonmatiging
en zei: 'als jullie de lonen matigen, kij
ken wij de andere kant op'. Die hou
ding liet toe dat werkgevers en werk
nemers een troep maakten van de
sociale zekerheid."
Gevolg: de helft van de WAO'ers in de
j aren tachtig is eigenlijk werkloos met
een veel te luxe uitkering. De kosten
van de sociale zekerheid groeien
Nederland boven het hoofd. Het his
torische besluit dat werkgevers en
werknemers de regelingen mogen uit
voeren, wreekt zich nu. De overheid
heeft het nakijken. Een enorme fout in
het systeem, zeggen Wolfson en Hoo
gervorst. De Vries betwijfelt dat.
„Ging het met de uitvoering van de
bijstand door de gemeenten destijds
zoveel beter dan? Ook anderen dan
werkgevers en werknemers zouden
hebben geprobeerd mensen netjes on
der de pannen te brengen. Men moest
toch wat met al die werklozen. Daar
om hebben we toen ook de VUT be
dacht."
Het kabinet-Lubbers I zet vanaf 1982
in op economisch herstel door kosten
beheersing. Na tachtig jaar opbou
wen, volgen twintig jaren van sane
ren. De uitkeringen gaan omlaag en
worden bevroren, de WW en bijstand
worden versoberd en er volgt een poli
tiek gevoelige ingreep in de WAO. De
kabinetten-Kok bouwen voort op dat
fundament. Activering wordt een be
grip, fraude bestreden en de uitvoe
ringsinstellingen gaan op de schop.
Werkgevers en werknemers komen
aan de kant te staan. Een rijksinstel
ling beslist straks wie recht heeft op
een WW- en WAO-uitkering. Zoals
minister Lely het eigenlijk al wilde in
1901.
Hoogervorst: „Het herstelbeleid sinds
1983 is zeer indrukwekkend geweest.
Ongetwijfeld krijgen we wel weer ex
tra problemen als we in een recessie
terechtkomen. Maar het grote ver
schil met decennia terug is dat de ja
ren dat de naoorlogse generatie mas
saal op de arbeidsmai"kt verscheen
definitief voorbij zijn. We hebben te
genwoordig te maken met een struc
tureel krappe arbeidsmarkt. Dus ik
ben optimistisch dat de massale
werkloosheid van de jaren tachtig in
de nabije toekomst niet terugkeert.
Of het stelsel inmiddels werkelijk 'cri-
sisbestendig' is, blijft onbekend zo
lang de economische groei aanhoudt.
Bovendien werpen de fouten uit het
verleden nog steeds hun schaduw over
het heden. Mensen zijn gewoontedie
ren, zegt Wolfson, dus lossen bedrij
ven nog steeds personeelsproblemen
op via de WAO. Nederland heeft al een
'laffe bedrijfscultuur en de WAO ver
sterkt die. Wolfson: „Wij lossen in Ne
derland geen conflicten op. We wente
len ze af. We laten ze rotten. Neem die
omstreden WAO'ers van tegenwoor
dig, die burn-outs, die zie je als werk
gever toch aankomen? Je hebt als chef
of werkgever stront in je ogen als je
niet ziet dat iemand het niet aankan.
Maar wat doen we? We gaan niet pra
ten over een andere functie, nee, we
wachten af tot iemand echt overspan
nen is en dan doen we hem in de
WAO."
Hoofdpijndossier
Hoogervorst beaamt dat de WAO 'erg
beleidsresistent en een hoofdpijndos
sier' is. Het aantal WAO'ers beweegt
zich momenteel weer snel richting
miljoen. „Het loopt toch op met zo'n
25000 per jaar. Op zeven miljoen wer
kenden één miljoen WAO'ers is wel
heel veel. Er moet wat gebeuren. De
WAO wordt voor elk volgend kabinet
een probleem."
De adviescommissie-Donner studeert
momenteel op aanpassingen van de
WAO. De Vries en Wolfson kijken arg
wanend naar die commissie. Ze plei
ten voor 'rust in de tent'. „Laten we de
regelingen die er nu zijn nou gewoon
tien jaar de kans geven zich te bewij
zen", zegt De Vries. Wolfson is het
daar mee eens. „De grote weeffouten
zijn eruit. Maar de veranderingen
hebben tijd nodig. De Primafoon
heeft ook tien jaar nodig gehad om
van een Russisch niveau van klant
vriendelijkheid af te komen en dat
was niet eenvoudig. Waarom zou het
in de sociale zekerheid dan wel een
voudig zijn. Als er ook nog eens zoveel
politieke beschetenheid achter zit en
die zit erachter."
En de toekomst? Is er voor de 21ste
eeuw een nieuwe blauwdruk nodig?
De vakcentrale FNV wil langdurig
zorgverlof via premiebetaling opne
men in de sociale zekerheid. Voorzit
ter Buurmeijer van het Landelijk In
stituut voor Sociale Verzekeringen
breekt een lans voor meer keuzemoge
lijkheden in cao's.
Aanpassen
De Vries voelt weinig voor nieuwe
blauwdrukken. „Het probleem is dat
we blijkbaar geen heldere beelden
kunnen hebben over de toekomst. Je
moet niet de illusie hebben dat je dit
soort stelsels voor de eeuwigheid ont
werpt. Ik ben van de generatie van
vlak na de Tweede Wereldoorlog. Toen
wij dit stelsel bedachten, dachten we
dat het honderd of tweehonderd jaar
zou meegaan. Als je er dan later op te-
rugkijkt, zie je dat het stelsel perfect
paste bij de situatie van dat moment
en twintig jaar ervoor. Maar het was
niet berekend op nieuwe ontwikke
lingen als economische zelfstandig
heid, individualisering en gelijke be
handeling van man en vrouw. Je zou
regelingen moeten maken die zich
soepel laten aanpassen aan nieuwe si
tuaties. Maar dat is lastig."
Hoogervorst verwijst naar de driefa-
sen-theorie van econoom Jan Pen.
„Eerst is de samenleving zo arm dat er
geen collectief geld voor sociale ze
kerheid is: honderd jaar terüg. Dan
ontstaat er meer welvaart, maar heb
ben mensen het nog steeds niet breed.
In die fase is er een sterke drang om via
de overheid sociale zekerheid te gaan
regelen: vanaf na de oorlog. Vervol
gens worden mensen zo rijk dat ze
weer beter voor zichzelf kunnen zor
gen. Ze kiezen vaker voor individuele
verzekeringen. We worden natuurlijk
steeds rijker en ik vermoed dat dat
niet zal stoppen."
Elly Lammers
zaterdag 24 maart 2001
Willem Drees in 1958. Onder meer tijdens zijn politieke loopbaan wordt na de Tweede Wereldoorlog de verzorgingsstaat opgebouwd. foto archief ANP
Steeds meer vrachtwagens rij
den rond met een extra spie
gel vlak vóór de voorruit. Deze
extra spiegel, de Dobli, helpt
voorkomen dat de 'dode' hoek
jaarlijks tientallen slachtoffers
maakt. De overheid subsidieert
demontage van de spiegel. Mi
nister van verkeer Tineke Nete
lenbos wil Europese regels om de
dode hoek uit te bannenVoor ini
tiatiefnemer Wilbert van Waes is
de Dobli een positieve reactie op
onbegrijpelijk geweld in het ver
keer. Zijn zoon Remy kwam om in
de dode hoek van een vrachtwa
gen.
T^e 'dode' of 'blinde' hoek bij
vrachtwagens eist jaarlijks in
ons land zo'n dertig mensenlevens.
Afslaand vrachtverkeer merkt, voor-
alin de bebouwde kom, fietsers of
voetgangers niet op en dat leidt tot
fatale gevolgen. Het probleem is al
jaren bekend. De huidige spiegels
stellen de chauffeur niet in staat de
weg en het verkeer rechts naast de
truck volledig te overzien. Verbeter
de 'zichtveldsystemen', van extra
spiegels tot camera's, moeten dat
probleem verhelpen.
Een half jaar begonnen zo'n twintig
organisaties en instanties - van over
heid en Fietsersbond tot verzeke
raars en transportondernemers - met
Actieplan Dode Hoek. De actie slaat
aan, want inmiddels rijdt ongeveer
tien procent van het vrachtwagen
park met extra spiegels of camera's
die de dode hoek moeten opheffen.
De belangstelling groeit snel. Verant-
woordelijkheidsgevoel, subsidies en
oproepen van scholieren en belan
genorganisaties zetten aan om werk
te maken van zichtveldverbetering
op vrachtwagens.
Wilbert van Waes, marketingadvi
seur uit Bussum, is al ruim vier jaar in
de weer met de dode hoek. De dood
van zijn zoon Remy op 24 januari
1997 was de aanleiding.
Remy kwam om omdat een vracht
wagenchauffeur de dertienjarige
j ongen niet meer kon zien i n zij n spie
gels, en daardoor niet zag dat de jon
gen sneller fietste dan hij dacht. „Na
de dood van Remy wilde ik begrijpen
wat er was gebeurdIk wilde rust in
mijn hoofd. Na zo'n ongeluk ben je
eerst boos om wat er is gebeurd. Ik
zocht een manier om die boosheid op
een positieve manier te verwerken."
Met verkeersgedragstherapeut
Sjaak de Coninck toog Van Waes aan
het werk om de dode hoek uit te ban
nen. „Wij hebben er veel geld en tijd
in gestopt. Dat was ik aan mijn zoon
verplicht. Geld verdienen is nooit ons
primaire uitgangspunt geweest en
zal het ook nooit worden. We willen
helpen de verkeersveiligheid te ver
beteren. Voorkomen dat de dode
hoek nog meer levens eist.
Interessant
Het resultaat van het verwerkings
proces van Van Waes is de Doblispie-
gel, een afkorting voor 'dode- en
blinde hoekspiegel'. Aanvankelijk
zagen subsidiegevers er niet veel in,
maar de initiatiefnemers hadden het
geluk dat na enig leuren onderzoe
kers van TNO de Dobli wilden mee
nemen in een test van andere zicht
veldsystemen. Het 75 pagina's
tellende TNO-rapport meldde in één
enkele regel dat de Dobli interessan
te aanknopingspunten bood. Die op
merking wisten Van Waes en De Co
ninck met veel tromgeroffel bij
minister Netelenbos en andere be
leidsmakers onder ogen te brengen.
En dat bracht voor de Dobli de bal
aan het rollen.
De grote doorbraak kwam vorige
week: voor elke gangbare vrachtwa
gen in Nederland is de spiegel nu be
schikbaar. Van Waes wijst op het ver
antwoordelijkheidsgevoel bij
vervoei-ders en hun opdrachtgevers.
„Nu rijden nog veel vrachtwagen
chauffeurs als het ware rond met
dichtgeknepen ogen. Ze kunnen een
deel van de omgeving gewoon niet
zien. Mijn streven is: wanneer je als
weggebruiker een vrachtwagen ziet
met deze spiegel of met een camera
aan de zijkant, weet je dat daar ie
mand rijdt die de verkeersveiligheid
serieus neemt en de dode hoek kent.
Zo'n chauffeur probeert te voorko
men dat slachtoffers vallen."
Karei Beckmans
Met de Doblispiegel kunnen vrachtwagenchauffeurs in de dode hoek kijken. foto Sanne Linssen
