Groep bepaalt voortplanting
PZC
Slechte gezondheid lastig
probleem in Oost-Europa
Vrouwen aan de
pil kiezen de
verkeerde man
37
Invloed sociaal gedrag vaak vergeten bij herintroductie dieren in het wild
postzegels
Apen leren kat en hond kennen
Gaatje in theorie Darwin gevuld
Ongewenst gen weg te knippen
Mijnen kunnen veiliger opgespoord
zaterdag 24 februari 2001
door Peter de Jaeger
PARUS - Herintroductie van
dieren in het wild mislukt vaak.
Dat komt omdat alleen wordt
gekeken naar de aantallen, be
schikbare ruimte en voedsel. Er
wordt geen rekening gehouden
met het sociale gedrag van de
populatie. Dat beweert Frank
Courchamp van de universiteit
van Parijs in de New Scientist.
De gevolgen van een onderbe
zette populatie is voor het eerst
bestudeerd door Warder Allee,
een Amerikaans bioloog. Hij
deed dat al een halve eeuw te
rug, en ontdekte dat sommige
diersoorten zich niet meer
voortplanten wanneer ze in een
te kleine populatie samenleven.
Dit zogenoemde Allee-effect is
decennia lang vergeten. Pas nu
wordt het idee door natuurbe
heerders nieuw leven ingebla
zen.
„In zijn tijd was uitsterven van
soorten en teruggang in biodi
versiteit geen issue. Nu des te
meer", verklaart Courchamp de
hernieuwde belangstelling.
Solitair
Voor solitair levende dieren als
de blauwe vinvis, een walvis, is
het logisch dat het vinden van
een partner lastig wordt als er
nog maar enkele exemplaren in
de wereldzeeën over zijn. Maar
het wordt ingewikkelder voor
de ka kap o, een niet vliegende
papegaai in Nieuw-Zeeland. In
de broedtijd verzamelen de
mannetjes zich op een open plek
in het bos. De vrouwtjes worden
gelokt door de kakofonie van de
roepende mannetjes. Dit wordt
een probleem als er in totaal nog
maar 54 van over zijn. De
vrouwtjes komen niet af op de
lokroep van een handjevol man
nen. Ze willen meer keuze. Het
zelfde lot treft mogelijk andere
vogels met hetzelfde paringsri
tueel, zoals de Europese kor
hoen en de Zuid-Amerikaanse
rotshaan.
Het duidelijkst Allee-effect is te
zien bij soorten die samenscho
len uit bescherming tegen ro
vers. Flamingo's en pinguïns
hebben geen lust om te paren als
ze niet worden omgeven door
vele andere parende koppels. De
kans op overleving van de eigen
jongen is bi] deze dieren groot,
omdat er op hetzelfde moment
een heleboel tegelijk worden ge
boren. De kans op babyroof is
minimaal door de enorme aan
tallen. Juist door de afwezig
heid van bescherming door
soortgenoten, vertikken som
mige dieren het om in de dieren
tuin zich voort te planten.
Het effect komt ook voor bij in
hechte groepen levende soorten,
zoals de Afrikaanse jachthond
(Lycaon pictus). Eens talrijk en
wijdverspreid, is het dier nu de
meest bedreigde vleeseter in
Afrika. „Zelfs in beschermde
gebieden zien we een terugval
met een derde, terwijl de even
eens bedreigde gevlekte hyena
juist in aantal toeneemt", aldus
Coutchamp. De reden hiervoor
was eerst een puzzel.
Kwetsbaar
Maar onderzoekers uit Oxford
vonden het zwakke punt. Het
afwijkende sociale systeem van
de wilde hond maakt de popula
tie zeer kwetsbaar. Wanneer de
jonge honden geslachtsrijp
worden, verlaten ze de roedel
met vijf of zes individuen van
dezelfde sekse. Als ze een clubje
tegenkomen van het andere ge
slacht vormen ze samen een
nieuwe roedel. Een paar is do
minant en krijgt jongen, de rest
jaagt en zorgt voor de puppies.
Uit veldonderzoek blijkt dat de
roedel naast het dominante
koppel uit minstens vier vol
wassen honden moet bestaan.
Kleinere roedels hebben het
moeilijk, omdat er te weinig
hulp is voor de jacht en omge
keerd vormen ze een te makke
lijke prooi voor leeuwen en hye
na's. Kleinere roedels sturen
noodgedwongen kleinere groe
pen het veld in om nieuwe gebie
den te koloniseren, zodat zij het
overlevingsprobleem meegeven
naar de volgende generatie.
Gevolgen
„Deze ontdekking kan grote ge
volgen hebben voor het instand
houden van andere, intensief
samenwerkende dieren die
sterk van elkaar afhangen om te
overleven", aldus Courchamp.
Hij noemt de naakte molrat, de
wit gevederde alpenkraai en so
ciale insecten. Minder risico lo
pen dieren die elkaar helpen bij
het opvoeden, maar voor de rest
niet zo sterk van elkaar afhan
gen, zoals wolven, leeuwen en
zijdeaapjes.
Het Allee-effect is mogelijk een
verklaring van het slechte her
stel van de Ethiopische wolf na
de hondsdolheid-epidemie be
gin jaren negentig. Ook kan het
de blijvend lage haringstand in
de Atlantische Oceaan verkla
ren, ondanks een jarenlang vis
verbod. Hetzelfde geldt voor de
noodlijdende ansjovis langs de
Peruaanse kust. „Beneden een
bepaalde dichtheid zijn rovers
van grote invloed. Vroeger
knabbelden ze alleen aan de
rand van de school, terwijl ze nu
de uitbreiding van de visstand
belemmeren."
i
Hoewel leeuwen niet in grote groepen samenleven, is dat niet van invloed op de voortplanting, omdat
zij elkaar helpen bij de opvoeding van hun kroost.
door Johan Lamoral
DEN HAAG - Pas na het uiteenvallen van de Sov
jet-Unie zijn de dramatische verschillen in de
volksgezondheid tussen de Russische bevolking
en de Centraal- en Oost-Europese landen ener
zijds en West-Europa anderzijds duidelijk gewor
den. Sinds 1975 is de gezondheidskloof nog voort
durend groter geworden een aan het einde van de
jaren negentig geeft die zijn maximum bereikt.
De gemiddelde levensverwachting lag in het
meest ongunstige geval - Turkmenistan - bij man
nen dertien jaar en bij vrouwen negen jaar lager
dan in het gunstigste West-Europese land - IJs
land. Er zijn nog nauwelijks tekenen van verbete
ring zichtbaar geworden.
Inde vaktijdschriften 'Science' en 'Social Science
and Medicine' bespraken wetenschappers de re
sultaten van een onlangs in Boedapest gehouden
internationaal congres over dit thema. Vooraan
staande epidemiologen, demografen en sociaal
geneeskundigen analyseerden er de complexe
oorzaken die tot de situatie hebben geleid.
Een eerste conclusie is dat de slechte gezond
heidstoestand in de Oost-Europese landen slechts
in geringe mate te maken heeft met de kwaliteit
van de geneeskunde en de medische verzorging.
De in verhouding met West-Europa lage levens
verwachting is veeleer terug te voeren op het hoge
sterfteci j fer van de mannen tussen vij fendertig en
vierenzestig jaar. Mannen in deze leeftijdsgroep
overlijden in hoge mate aan plotselinge hartstil
stand, aan de gevolgen van hartinfarct, aan long
kanker, ongevallen, moord en zelfmoord, en wel
in deze volgorde.
Steden
De grootste risicogroep bestaat uit alleenstaande
en in steden wonende mannen die niet of slecht
zijn opgeleid en zich in een precaire financiële si
tuatie bevinden. Hier blijken buitensporig alco
hol- en sigarettenverbruik, drugs, honger en
chronische existentienood, stress en maatschap
pelijke marginaliteit dikwijls tot geweld tegen
zichzelf en tegen anderen te leiden. Eenzeer com
plex oorzakenpakket dus, waarvoor een snelle
oplossing niet voor de hand ligt.
Een gezondheidsbeleid dat daarin verandering
wil brengen zal, aldus de deskundigen, dan ook
eerst de huidige economische en sociale politiek
grondig moeten aanpakken. Het heeft immers
geen zin alleen de symptomen te behandelen zon
der de dieperliggende oorzaken te verhelpen.
Onderbezetting kan ook herin
troductie van bedreigde dier
soorten laten mislukken. Zo
werden enkele mannelijke en
vrouwelijke exemplaren van
een zeldzaam buideldier met
een pluimstaart in Australië te
rug in de natuur uitgezet. De
strategie faalde, omdat de die
ren zich acuut verspreidden en
de mannetjes de vrouwtjes niet
meer terugvonden. Bij een
tweede poging, die wel lukte,
zijn eerst de vrouwtjes losgela
ten. Die gingen samen een terri
torium afzetten. De pas later ge-
introduceerde mannetjes
konden hen hierdoor al snel tra
ceren.
Het Allee-effect is ook van be
lang bij het uitzetten van na
tuurlijke vijanden tegen insec
tenplagen. Thrips die in de vrije
natuur worden losgelaten flop
pen meestal. Reden is dat ze in te
kleine hoeveelheden worden
uitgezet om zich blijvend te
kunnen vestigen. „Dat is zonde
van de moeite en het geld", zegt
Courchamp.
Pinguïns hebben £een lust om te paren als ze niet worden omgeven door vele andere parende koppels.
foto Frans Lanting
De langst lopende perma
nente serie ter wereld is in
een modern jasje gestoken, de
Noorse posthoornserie. Op 7 fe
bruari verschenen de eerste drie
vernieuwde zegels in waarden
van 1, 2 en 6 kroon. In de loop
van dit jaar zullen nog zes zegels
volgen die waarden hebben van
3,4,5,7,8 en 9 kroon. Met de uit
gifte van deze eerste drie vijf
kleurige offsetzegels, gedrukt
bij Joh. Enschedé, wordt een
nieuw hoofdstuk toegevoegd
aan de bijna 130 jaar oude ge
schiedenis van de posthoornze
gels van Noorwegen.
Op 3 mei 1871 werd bij de gewij
zigde Noorse postwet bepaald
dat het posttarief voor brieven
moest worden gereduceerd van
4 naar 3 skilling. Een gevolg
daarvan was dat er een serie ze
gels moest komen met nieuwe
motieven en besloten werd dat
het een posthoorn zou zijn. Ar
chitect Andreas Friedrich Wil
helm von Hanno kreeg de op
dracht voor het maken van een
ontwerp. Hij kon niet bevroeden
dat zijn werk zou leiden naar
een wereldrecord. De eerste
posthoornzegel verscheen op 1
januari 1872, een rode 3 (TRE)
skilling. In de drie jaren daarop
werden zes verschillende waar
den uitgebracht en in 1877/1878
kwamen de eerste kroon- en
örezegels uit. In de loop der ja
ren (o.a. in 1937 en 1962, iets ge
wijzigd) werden de zegels op an
dere persen gedrukt; op 23
november 1992 verschenen de
eerste tweekleurige posthoorn
zegels in kroonwaarden en op 2
januari 1997 de eerste vierkleu-
rige.
euro) en koningin Louisa-Ma
ria (50 25 Bef./1,24 0,62
euro).
De slechtste gezondheid onder Oost-Europeanen komt voor bij alleenstaanden en onder mannen in de
steden, zoals in Moskou. foto Frans Hendrickx
In de nu bijna 130 jaar dat de
posthoornzegel bestaat kwa
men in totaal 148 verschillende
emissies uit. In de loop der jaren
is de Noorse posthoorn met al
zijn afwijkingen, net als de Brit
se Machin, voor veel verzame
laars dan ook een geweldige uit
daging geworden en ...een
geliefde bijcollectie.
Koningsserie
België heeft op 12 februari zijn
vierdelige reeks 'Het konings
huis', waarmee de filatelie
wordt gepromoot, afgerond. Op
de laatste serie (met bijslag)
portretten van koningin Elisa
beth (17 8 Bef./0,42 0,20
euro), koningin Maria-Hen-
drika (32 15 Bef./0,79 0,37
Net als bij de tweede koningsse
rie is ook nu een velletje (titel
'Dynastie') uitgegeven, waarin
portretzegels (nu zonder bij
slag) van de zes koninginnen:
Louisa-Maria (50 Bef./1,24 eu
ro), Maria-Hendrika (32
Bef./0,79 euro), Elisabeth (17
Bef ,/0,42 euro), Astrid (17
Bef./0,42 euro), Fabiola (32
Bef./0,79 euro) en Paola (50
Bef/1,24 euro).
De eerste koninklijke serie ver
scheen 14 februari 1998 met de
koningen Leopold, III, Boude-
wijn en in een velletje Albert II.
De tweede op 23 januari 1999
met Albert I, Leopold II en in
een velletje Leopold I. Ter gele
genheid van de nationale post
zegeltentoonstelling Bruphila
'99 in Brussel verscheen op 29
september 1999 een velletje met
de zes koningen. De eerste kon-
nginnenserie kwam vorig jaar
22 januari uit met Astrid, Fa
biola en in een velletje, Paola.
Duitsland gaf 8 februari de
jaarlijkse serie 'Für den Sport'
uit. Deze keer aandacht voor
schoolsport (100 50 pf./0,51
0,26 euro), gehandicaptensport
(110 50 pf./0,56 0,26 euro),
vrijetijdssporten (110 50
pf./0,56 0,26 euro) en senio-
rensport (300 100 pf./l,53
0,51 euro). De eerste sportzegels
DEN HAAG - Onderzoekers van het Massachusetts Institute
of Technology (MIT) in Cambridge ontdekten dat individuele
zenuwcellen in de hersenen van rhesusapen afgestemd kun
nen worden om honden en katten te leren herkennen. In een
artikel in Science beweren ze tegelijk dat mensen eveneens
neuronen bezitten voor herkenning van afzonderlijke din
gen.,,Deze vaardigheid is onmisbaar om te kunnen overle
ven," zegt Earl Miller van het MIT. Kennis over de cellulaire
basis van deze eigenschap kan ooit van pas komen bij behan
deling van bepaalde hersenaandoeningen. GPD
DEN HAAG - Biologen van de universiteit van Califomië in
San Diego hebben aangetoond hoe een dier zich kan opsplit
sen in uiteenlopende soorten. Hun beschrijving van de tus
senvormen van de grauwe fitis in wetenschapstijdschrift Na
ture is het ontbrekende bewijs van de theorie van Charles
Darwin over natuurlijke selectie, Tot nu toe leren biologen
over het ontstaan van soorten door allerlei nauw verwante
soorten nauwkeurig met elkaar te vergelijken. In het geval
van de groenige, grauwe fitis, Phylloscopus trochiloides, ont
dekten de onderzoekers links en rechts van het boomloze Ti
betaanse plateau soorten met gradueel veranderend gedrag
en dito genetische kenmerken. De cirkel werd in het noorden
gesloten, ergens in centraal Siberië, waar twee verschijnings
vormen van de grauwe fitis naast elkaar leven zonder te krui
sen. Dat komt wij wel nooit voor in de natuur en biedt fascine
rend inzicht in de tussenstappen die worden gemaakt bij de
overgang van de ene in de andere soort.
NEW YORK - Transgene planten bevatten meestal antibioti
sche merker-genen die aantonen dat een vreemd, maar ge
wenst gen tot expressie komt. Deze merker-genen zijn echter
mogelijk schadelijk voor het milieu en voor de mens. Een on
derzoeker van de Rockefeller Universiteit in New York heeft
een methode ontwikkeld die de merkergenen volledig uit
schakelt.
Als eenmaal het bewijs is geleverd dat een ingebracht gen
werkt zoals verwacht, dan heeft het merkergen geen nut meer:
Maar het blijft wel in de plant actief en kan bijvoorbeeld via
bacteriën overspringen naar de omringende natuur. Daar
kunnen ze overgaan op wilde planten en dieren. Als het anti
biotica-gen in ons voedselpakket terechtkomt, kunnen men
sen ongevoelig worden voor antibiotica. Dat risico is een van
de grootste bezwaren van milieuactivisten tegen genetische
manipulatie van landbouwgewassen. Biotechnoloog Nam-
Hai Chua heeft een chemische techniek ontwikkeld die het
niet-gewenste DNA als het ware wegknipt. GPD
GRONINGEN - Hoogleraar Rob de Meijer wil landmijnen
opsporen met een kleine kernfysische versneller en dat le
vensgevaarlijke werk zo veiliger maken. Maar het ontbreekt
de Eindhovense hoogleraar, werkzaam bij het Kernfysisch
Versneller Instituut in Groningen, aan geld om zijn techniek
te vervolmaken. De Meijer wil gebruik maken van een metho
de die is gebaseerd op de unieke verhouding tussen koolstof
en stikstof in de springstof van landmijnen: „Die kun je ge
bruiken voor de detectie, dus om uit te maken of je te maken
hebt met een landmijn of met een steen of een blikje Cola."
Deze kernfysische technieken, benadrukt De Meijer, zijn al in
gebruik in ziekenhuizen voor het opsporen van lichamelijke
afwijkingen en ongevaarlijk voor gebruikers en omstanders.
In theorie en tijdens computersimulaties werkt het systeem
perfect. De Meijer wil de techniek nu aanpassen aan de om
standigheden in het veld en daarna testen. GPD
verschenen in 1978 en sindsdien
hebben ze niet meer op het pro
gramma ontbroken.
Verder verschenen 8 februari
twee herdenkingszegels: 450ste
sterfdag van de theoloog en re
formator Martin Bucer,
1491-1551 (110 pf./0,56 euro,
portret/koperets) en 250ste ge
boortedag van de dichter en ver
taler Johan Heinrich Voss
1751-1826 (300 pf./l,53 euro,
hand met schrijfveer en de titel
Ilias).
«OCHTCCBIETSSCHUTZ|UP. W .vASSfflWSlD
REPUBLfK ÖSTERREICH
Oostenrijks eerste zegel van dit
jaar werd 16 februari in roulatie
gebracht. Een 7 schilling-zegel
(oplage 4 miljoen) in de reeks
'Jagd und Umwelt' met daarop
twee eenden in een vogelreser
vaat. Dit is de vijfde zegel in de
reeks. Eerder verschenen: 25
april 1997, het voederen van
herten en reeën in de winter; 6
februari 1998, baltsende kor
hoenders (Lyrusus tetrix'; 7 mei
1999, patrijzenpaar met jongen
(Perdix perdix) en 3 maart 2000,
alpensteenbok (Capra ibex
ibex).
Hero Wit
door Peter
DEN HAAG - Laat vrouwen
ruiken aan een ongewassen
T-shirt van mannen en ze
pikken er blindelings de man
van hun dromen uit. Althans
de man die biologisch het
best bij haar past en de mees
te kans geeft op samen kinde
ren krijgen. Maar die vlieger
gaat vreemd genoeg niet op
voor vrouwen die de pil slik
ken. Zo blijkt uit Zwitsers
onderzoek.
Net als ratten gaan mensen
deels af op de geur bij hun
partnerkeuze. Dat blijkt uit
onderzoek van Claus Wede-
kind van de universiteit in
Bern. Hij liet vrouwen hun
favoriete partner kiezen aan
de hand van een stapel T-
shirts. Eerdere studies bij
ratten en muizen tonen aan
dat de keuze valt op de part
ner met andere genen voor
het immuunsysteem. Door
dat verschil is de kans op suc
cesvolle bevruchting en ge
zonde nakomelingen groter
dan bij een paar waarvan de
afweergenen van beide part
ners sterk overeenkomen.
Datzelfde principe gaat ook
op bij mensen.
Cluster
De genen waar het om draait,
liggen op chromosoom zes in
een cluster bijeen, dat be
kend staat als het MHC-com-
plex. Elke persoon heeft een
unieke combinatie MHC-ge-
nen die coderen voor ver
schillende onderdelen van
het afweersysteem, zoals het
afstoten van vreemd weefsel
of de aanmaak van eiwitten
die ziektekiemen aanvallen.
Hoe gevarieerder iemands
MHC, hoe sterker zijn af
weer, luidt de aanname.
Muizenembryo's van ouders
met een sterk verschillend
MHC-complex hebben de
meeste kans om levend gebo
ren te worden. Zo bevestigt
een andere studie. Aan de an
dere kant is het zo dat mis
lukte pogingen van mensen
om via in vitro-techniek een
kind te maken vooral voor
komt bij ouders die verge
lijkbare afweergenen bezit
ten.
Dat elkaar aanvullende af
weergenen de keuze van de
vader bepalen is bewezen bij
de Amish, een geisoleerde re
ligieuze boerengemeenschap
in Pennsylvania. Leden van
deze groep gebruiken geen
parfum en voorbehoedmid
delen zijn taboe. Carole Ober
van de universiteit van Chi
cago heeffruim vierhonderd
Amish-echtparen onder
zocht. Van elk van hen werd
via DN A-techniek de MHC
bepaald. Hieruit blijkt dat de
man en vrouw de neiging
hebben om hun levenspart
ner te zoeken onder kandida
ten met een van zichzelf af
wijkend MHC. Slechts vijf
procent van de echtparen
heeft ongeveer dezelfde af
weergenen.
Dagboek
Volgende vraag is natuurlijk
of koppels met overeenkom
stige MHC-patronen inder
daad minder vruchtbaar
zijn. Om dat te achterhalen
vroeg de onderzoeker de
helft van de getrouwde vrou
wen een dagboek bij te hou
den, waarin nauwkeurig
menstruaties werden geno
teerd, wanneer en hoe lang de
vrouw borstvoeding gaf en of
ze samen met haar man even
tueel deed aan natuurlijke
geboortebeperking. Hieruit
blijkt, dat veruit de meeste
miskramen voorkwamen bij
vrouwen met hetzelfde im
muunsysteem als hun part
ner. Bij deze echtparen duur
de het tevens langer voordat
het eerste kind werd geboren.
Dat mensen seksueel reage
ren op geurprikkels is inmid
dels wel algemeen aanvaard.
Maar de anticonceptiepil zet
de boel op zijn kop. Het li
chaam van een vrouw die de
pil slikt, reageert volgens
Ober als dat van een zwange
re vrouw. „Biologisch gezien
hoeft zij niet meer op zoek
naar een geschikte kandi
daat voor haar kinderen",
zegt Ober.
Die onbewuste houding kan
echter grote gevolgen heb
ben.
„Tegenwoordig gaan meisjes
al op vroege leeftijd aan de
anticonceptiepil. Als zo'n
jonge vrouw verliefd wordt,
zou ze beter eerst een poosje
de pil moeten afzweren. Pas
dan weet ze of het de ware is
aldus Ober.
