Mozambique gaat
weer kopje onder
Afvoerput
van Afrika
zaterdag 24 februari 2001
Terwijl zuidelijk Mozambique
aan het herstellen is van de
rampzalige overstromingen van
een jaar geleden, worden het cen
trum en het noorden van het land
geteisterd door het hoge water. De
Zambezi, Afrika's vierde rivier
qua lengte, stijgt met de dag en
veroorzaakt dood, isolement en
honger. De Mozambikaanse ram
penbestrijders zeggen geleerd te
hebben van de overstromingen
van vorig jaar, maar internatio
nale wetenschappers bepleiten
een structureel andere vorm van
waterbeheer voor een land dat de
'afvoerput' is van de hele zuidoos
telijke regio van Afrika. Vooral de
stuwdammen staan ter discussie.
,,Het is waanzin te denken dat
dammen overstromingen kunnen
voorkomen; ze veroorzaken ze."
Het dorp is uitgelopen en kijkt ge
fascineerd naar het kolkende
bruine water dat de landweg heeft
verzwolgen, waarover een uur gele
den nog verkeer mogelijk was. Het ri
viertje La Muf a is plots 500 meter
breed en haast zich met vele kubieke
kilometers Zimbabwaans regenwater
naar de Zambezi, die enkele kilome
ters verderop stroomt. De late mid
dagzon doorbreekt even het laag han
gende blauw-zwarte wolkendek en
verlicht de hutjes die zijn weggestopt
tussen het onwaarschijnlijk frisse
groen. Dan klinkt een harde schreeuw.
Een man worstelt halverwege de
stroom. Hij probeert met wilde bewe
gingen de overkant te bereiken, maar
wordt meegesleurd. Een stip is wat er
van hem overblijft. Aan de oever
wordt hartelijk gelachen. „Hij is niet
helemaal goed wijs, vandaar", zegt
een jongen en tikt ritmisch tegen zijn
rechterslaap.
La Muf a is een van de talloze rivieren
in de westelijke provincie Tete die uit
monden in de Zambezi, met 2650 kilo
meter de op drie na langste rivier van
Afrika. Voordat ze in Mozambique
aan de 750 kilometerlange afdaling
naar de Indische Oceaan begint, heeft
de Zambezi Angola, Namibië, Bots
wana, Zambia, Tanzania en Malawi
aangedaan. Het stroomgebied van de
gigant is 1,4 miljoen vierkante kilo
meter, en vandaag is goed voor te stel
len welke hoeveelheden water de
Zambezi in de regentijd moet opne
men. ,,De rivier stijgt te snel en neemt
te veel rotzooi mee", zegt de oude boer
die in een dorpje woont pal naast de
oever. Hij wijst op de struiken en stuk
ken boom die snel voorbij drijven. Het
is het teken dat de Cahora Bassa, de
stuwdam die 120 kilometer stroomop
waarts is gebouwd en daar over een
afstand van 270 kilometer het gelijk
namige stuwmeer heeft gevormd, aan
het spuien is.
Maar dat zegt de boer niets. Hij weet
niet wat een stuwdam is. Hij is onge
rust over zijn bananenbomen die op
een minuscuul eilandje staan midden
in de rivier. Elke dag gaat hij erheen in
een wiebelende uitgeholde boom
stam, krokodillen en nijlpaarden trot
serend. De missionaris uit de Kaap-
verdische Eilanden, die in het gebied
werkt, zegt dat hij elke keer versteld
staat van het extreme fatalisme hier.
„Ze nemen gigantische risico's en als
het mis gaat, worden de schouders op
gehaald. Komt waarschijnlijk ook
door dertig jaar oorlog." De missiona
ris onderstreept dat alleen de grond
dicht bij de rivier wordt bebouwd en
ook bewoond, omdat ze elders te
droog en relatief onvruchtbaar is.
„Geen irrigatie, maar ook geen over
stromingen, zoals dat vroeger was,
voor de bouw van de dam", zegt hij
peinzend.
Paradox
In een land dat geteisterd wordt door
overstromingen, is het een enorme pa
radox. Toch zijn er wetenschappers,
zoals de Zuid-Afrikaanse prof. Bryan
Davies, verbonden aan de universiteit
van Kaapstad, die juist pleiten voor
meer overstromingen in Mozambi
que. „Voor de bouw van de Cahora
Bassa Dam was het normaal dat de
Zambezi in het regenseizoen buiten
haar oevers trad. De overstromingen
zorgden ervoor dat het land water op
nam en de door de rivier meegevoerde
sedimenten de vruchtbaarheid ver
hoogden. Het eco-systeem is nu
volledig verstoord, helemaal in het
deltagebied. Doordat de rivier is ge
kanaliseerd, krijgt de zee de kans op te
rukken en verzout het water. Land
bouw is er vrijwel niet meer mogelijk,
de mangroven gaan er aan, er vindt
kust-erosie plaats en vele diersoorten
verdwijnen. De kustvisserij is in cri
sis. De schade, veroorzaakt door het
verdwijnen van de grote garnalen,
wordt geschat op 35 miljoen dollar per
jaar."
Davies was als milieu-consultant be
trokken bij de bouw van de Cahora
Bassa door het Portugese koloniale
regime in de jaren '70 en zegt dat zijn
zwartste voorspellingen zijn uitgeko
men. „Het natuurlijke evenwicht is
weg, maar ook zijn de mensen massaal
op de natuurlijke uiterwaarden gaan
wonen. Als het echt mis gaat, zoals vo
rig jaar in de zuidelijke provincies, is
de tragedie niet te overzien. Stuw
dammen, en dat geldt overal, creëren
een schijnveiligheid. Ze maken dat
mensen hun oude gewoonten en land
bouwmethoden opgeven."
Volgens Davies zouden de dammen in
de droge tijd water moeten lozen, op
dat ze in de regentijd water kunnen
innemen ter voorkoming van over
stromingen. „Het beste zou zijn als
dat water vervolgens werd gebruikt
om het oude vloedpatroon op gecon
troleerde wijze te simuleren en zo een
duurzame ontwikkeling van de regio
mogelijk te maken. Toerisme, voor
Mozambique een sleutelindustrie,
zou hier geweldig van kunnen profite
ren. Maar omdat dammen vooral be
staan voor de opwekking van elektri
citeit en het hele jaar water nodig
hebben, gebeurt dat niet of veel te
weinig."
Davies stelt dat de catastrofale over
stromingen van vorig jaar voor een
belangrijk deel veroorzaakt werden,
doordat in Zuid-Afrika de dammen
moesten worden opengegooid. „Mo
zambique is de afvoerput van de regio.
Dat weten we, maar we vergeten het
steeds. Meer dan 50 procent van het
Mozambikaanse territoir bestaat uit
stroomgebied van internationale ri
vieren. Nu gaat het mis met de Zambe
zi, omdat het in Zambia, Zimbabwe
en Malawi blijft hozen. Als een cy
cloon zich nu ontwikkelt, is de echte
ramp daar. In landen als Mozambique
en Bangladesh moet de mens leren le
ven met de rivieren en niet andersom.
Helemaal nu, met de huidige klimaat
veranderingen veroorzaakt door het
broeikaseffect, waaraan paradoxaal
genoeg de stuwdammen een aanzien
lijke bijdrage blijken te leveren. Het is
illusoir te denken dat je met dammen
overstromingen kunt voorkomen. Je
creëert ze, of beter, je creëert om de zo
veel tijd die ene echt fatale."
Prioriteiten
In een land dat tot de allerarmste van
de wereld behoort en in 1992 een pe
riode van 30 jaar (burger)oorlog wist
af te sluiten, liggen de prioriteiten an
ders. Mozambique was bezig aan een
relatief succesvolle economische we
deropstanding en de ontwikkeling
van een vrije markteconomie, toen het
vorig jaar door de overstromingen
werd getroffen. De rekening: 700 do
den, 600 miljoen dollar schade, terug
keer van inflatie en stagnering van de
groei.
IMF en Wereldbank blijven hun lieve
ling koesteren en werken met de inter
nationale hulporganisaties aan de
wederopbouw. Stuwdammen gelden
daarin als strategisch, hoewel de eco
nomisch directeur van de VN-ontwik-
kelingsdienst (UNDP) in Maputo,
Alexander Aboagye, erkent dat er
„meer onderzoek nodig is naar hun
schadelijkheid en er veel meer moet
worden gedaan aan internationale sa
menwerking tussen de instanties die
de dammen beheren." Aboagye zegt
dat de les van vorig jaar is dat het
overstromingsgevaar bij elke activi
teit moet worden ingecalculeerd
„Dat is een omslag die hier nog lang
niet door de mensen is gemaakt."
Bij de omslag hoort ook preventie. Het
Nationaal Instituut voor Rampenbe-
heer (INGC), is met hulp van buiten
lands geld aan een nieuw leven begon
nen. José Armando Silvestre is de
INGC-directeur in Tete, de provincie
waar de Cahora Bassa Dam en waar
nu de Zambezi voor grote problemen
zorgt. Silvestre's kantoortje staat in
De stuwdam Cahora Bassa is volop aan het spuien.
een buitenwijk van de stad Tete. De
regen hamert op het dak. „De situatie
is ernstig, maar we zijn beter voorbe
reid", zegt de directeur. De overstro
mingen in West- en Centraal Mozam
bique hebben 25 levens gekost, 80.000
mensen dakloos gemaakt en de twee
de stad van het land, Beira, afgesloten
van de buitenwereld. Silvestre zegt
dat alles vorig jaar al was voorspeld.
„We hebben daarom veel aan voor
lichting gedaan via de radio. De men
sen zijn gewaarschuwd, ook al lukt
het niet ze overal weg te krijgen uit
potentieel gevaarlijke gebieden."
De INGC opereert met acht mensen en
heeft in de afgelegen gebieden 24
'agenten' die informatie doorbellen.
Het belangrijkste materieel wordt ge
vormd door drie rubberboten - een ca
deau van een Britse NGO - die elk 14
mensen kunnen bergen. Dat is niet
veel voor een bevolking van 1,2 mil
joen, geeft Silvestre toe, maar hij gokt
dan ook vooral op de preventieve wer
king van zijn campagne.
Vandaag is de situatie kritiek, omdat
Cahora Bassa weer is gaan spuien. Vo
rige week is in overleg met de nog
steeds Portugese directie van de dam
besloten de spuigaten gesloten te hou
den om de Zambezi te ontlasten. Maar
het stuwmeer, dat op zijn beurt water
ontvangt van de Kariba Dam op de
grens van Zambia en Zimbabwe, zit
nu op 85 procent van de maximale ca
paciteit en moet weer gaan lozen. De
faxen worden alarmerender; Silvestre
verwacht grote problemen in de
benedenloop. „Op nationaal niveau
wordt geprobeerd de Zambiaanse en
Zimbabwaanse autoriteiten ervan te
overtuigen water vast te houden",
zegt hij nerveus. Maar de dam zelf
stelt Süvestre niet ter discussie. „Als
de Cahora Bassa er niet zou zijn ge
weest, zaten we hier nu niet. De dam
helpt overstromingen te controleren
en zorgt voor elektriciteit. Om dezelf
de reden wordt 7 0 kilometer na de
Cahora Bassa binnenkort een tweede
dam gebouwd."
De mening van Silvestre blijkt in Tete
vrijwel overal gedeeld te worden. Vir-
gilio Ferrao, tot vorig jaar gouverneur
van de provincie en nu lid van het par
lement voor de regerende ex-bevrij-
dingsbeweging Frelimo, ex-kent dat de
dam schadelijk is voor de beneden
loop van de Zambezi. Hij kent prof.
Davies en was present toen twee jaar
geleden in Tete een internationale
conferentie werd gehouden over een
duurzame ontwikkeling van de regio.
Ferrao is nu realist: „De Cahoi-a Bassa
is te belangrijk voor dit gebied. Door
de burgeroorlog is het pas sinds 2 jaar
mogelijk elektriciteit op te wekken.
We kunnen daar nu geen afstand van
doen Ik zeg: eerst ontwikkeling, dan
kunnen we met het verdiende geld de
natuur helpen."
Ontwikkeling is het toverwooi'd. Mo
zambique heeft na dertig jaar ellende
een geweldige honger naar welvaart.
Het land wordt overspoeld door za
kenmensen die kansen ruiken, vooral
Zuid-Afitkanen. In Tete leert een
Amerikaan die ooit aan Rhodesische
zijde tegen Frelimo vocht, hoe de re
gels te ontwijken en ambtenai-en om te
kopen. Maar ook langs officiële weg is
er veel activiteit in de provincie, die
zeer rijk is aan mineralen en vanuit
handelsoogpunt gunstig ligt. Een Ja
pans adviesbureau stelt een 'master-
plan' op voor de hele economie van het
grote district Angonia. „We gaan het
helemaal anders doen", zegt ir. Ma-
gasato Onouzawa, doelend op de
kleinschaligheid en duurzaamheid
die Eux-opese NGO's propageren. Hij
voorspelt dat Mozambique met de Ja
panse aanpak investeerders zal aan
trekken en de eerste Afrikaanse Tijger
kan worden.
Spuigaten
Ondertussen regent het dat het giet en
stijgt de Zambezi naar gevaarlijke
hoogten, ook in Tete zelf. Langs de
weg die leidt naar de Cahora Bassa
Dam, veranderen weilanden in meer
tjes. De stuwdam ligt in een adembe-
foto Vanessa Burditt/Reuters
nemende kloof. Het meer is groen en
bijna vol, wat betekent 65 kubieke ki
lometer water. Twee van de acht spui
gaten lozen met donderend geraas.
Bijna 4000 kubieke meter water per
seconde vliegt de vallei in. „Wij zijn
niet verantwoordelijk voor de over
stromingen", zegt meteen ir. Abel
Cai-vahlo van de HCB, het bedrijf dat
de dam beheert. Hij i-oemt de samen
werking met de overheid en stelt dat
er constant contact is over het niveau
van de Zambezi.
Cai-vahlo ontkent geruchten dat de
dam structurele gebreken vertoont en
schetst het 170 meter hoge en 330 me
ter brede bouwwerk als motor van de
toekomstige ontwikkeling van Tete en
Centraal-Mozambique. Nu de dra
gers van de hoogspanningskabels, die
bijna allemaal werden vernield dooi
de Renamo-rebellen, weer overeind
staan, kan het bedrijf de opgewekte
energie (2075 megawatt) eindelijk
verkopen. Zimbabwe, Zuid-Afrika en
Mozambique zelf zijn sinds 1998 de
ontvangers.
De dam leek voor het ongeluk gebo
ren. Toen de bouw klaar was, in 1975,
veroverde Mozambique de onafhan
kelijkheid. De Portugezen spraken
met Frelimo af dat zij na 25 jaar de
dam zouden overdragen, maar dooi
de burgeroorlog kon de investering
nooit worden terugverdiend. Integen
deel. De HCB heeft een schuld opge
bouwd van naar schatting 8 miljard
gulden. De Mozambikaanse regering,
die een aandeel van 18 procent heeft
in HCB, hoopt via een lening van de
Wereldbank de Portugezen de komen
de maanden uit te kunnen kopen. Car-
vahlo suggereert de capaciteit van
Cahora Bassa dan op te voeren, wat
technisch gezien niet moeilijk is.
Daardoor zou de bouw van de nieuwe
dam, verderop in de Zambezi, volgens
hem niet meer nodig zijn. „Ik zeg maar
zo: de schade is hier al aangericht."
Eelco van der Linden
De Zambezi, Afrika's vierde rivier qua lengte, stijgt met de dag en veroorzaakt dood, isolement en honger.
foto Peter Andrews/Reuters
Wachten tot de regen ophoudt in de omgeving van Chiaqualane, ongeveer 200 kilometer ten noorden van Maputo.
foto Reinhard Krause/Reuters
