Malevitsj blijft
een kleurig feest
voor het oog
Muze van Rodin laat zich niet wegcijferen
Collectie Chardzjiev in Amsterdam
et de regelmaat van de klok kwam de uitzonderlijke collectie Russische avant-
gardisten van Nikolaj Chardzjiev de afgelopen jaren in het nieuws met verhalen
over mogelijk wanbeheer door vorige bestuurders van de Stichting Cultureel
Centrum Chardzjiev - Chaga. Het Stedelijk Museum in Amsterdam lichtte in 1997 voor het
eerst een tipje van de sluier van deze rijkdommen op tijdens een expositie van tientallen
werken op papier van Kazimir MalevitsjNa afronding van de inventarisatie van de ruim
1500 werken en archiefstukken die het museum sindsdien in beheer kreeg, is een expositie
gemaakt die toont dat Chardzjiev en zijn vrouw Lydya in 1993 een schat van nog grotere
waarde naar Nederland smokkelden dan toen zichtbaar was.
donderdag 1 februari 2001
Ronduit sensationeel op deze
expositie is de aanwezigheid
van De suprematie van de geest
uit 1920, een werk met in het
midden een wit vierkant dat de
kunstenaar in een volmaakte
compositorische schikking
voorzag van zwarte, crème
kleurige en oranje 'balken'. Het
is het enige schilderij waarvan
zeker is dat er in later j aren niets
aan is gerestaureerd. Het is een
geluk bij een ongeluk dat execu
teur-testamentair Privé, tot
eind 1997 tevens enig bestuurs
lid van de stichting, dit werk op
het laatste moment terugtrok
uit de verkoop van in totaal vijf
werken van Malevitsj aan de
Keulse galerie Gmurzynska
omdat hij de waarde ervan voor
het Nederlandse kunstbezit on
derkende.
Chardzjiev en zijn vrouw slaag
den er maar voor een deel in hun
archief uit Rusland te krijgen;
de rest is door de Russische
douane in beslag genomen. Voor
de expositie is een selectie aan
'geredde' foto's en documenten
gemaakt die Malevitsj-liefheb
bers nogmaals zullen doen wa
tertanden. In december 1913
liet Malevitsj zich bijvoorbeeld
in gezelschap van de futuristen
Matyushin en Kruchonykh fo
tograferen door de hoffotograaf
van de tsarenfamilie. Keurig in
het pak oogt het drietal als wel
gestelde burgers in de kracht
van hun leven. Chardzjiev was
present bij de begrafenis van
Malevitsj in 1935 en bestelde
onder meer de foto waarin de
kunstenaar in een bloemenzee
ligt opgebaard in een volgens"de
suprematistische grondbegin
selen gemaakte doodskist. In
een van de vitrines ligt boven
dien een brief die de kunstenaar
in 1922 aan Nederlandse colle
ga's schreef. Dat deed hij in het
Russisch en jammer genoeg
wordt er op deze expositie geen
vertaling bij geleverd. Ontroe
rend zijn tenslotte de tekenin
gen die Ivan Kluyn in 1935 van
de sterk vermagerde kunste
naar op zijn sterfbed maakte.
De collectie wordt de komende
jaren uitvoerig bestudeei'd door
een internationaal team van ex
perts in de Russische avant-gar
de. Het ligt in de bedoeling dat
de resultaten over een paar jaar
worden gepubliceerd in een uit
voerige catalogus. Bij de ten
toonstelling verschijnt later nog
een informatieblad waarmee de
bezoeker wellicht een deel van
zijn nieuwsgierigheid naar in
formatie over de collectie kan
bevredigen. Maar het was ken
nelijk te veel gevraagd om de za
len zelf te voorzien van bijvoor
beeld enige basiskennis over de
stilistische kenmerken van de
kunst die Chardzjiev verzamel
de. Ter gelegenheid van deze
eerste grote 'westerse' expositie
van zijn schatten had hij beter
verdiend.
Frangoise Ledeboer
De Chardzjiev-expositie in het Ste
delijk Museum (Paulus Potterstraat
13, Amsterdamduurt tot en met 6
mei. De openingstijden zijn dage
lijks van 11.00 tot 17.00 uur.
Malevitsj: De suprematie van de geest, 1920.
Malevitsj: Twee badende vrouwen, 1909.
De ruim 200 schilderijen, te
keningen en gouaches bie
den een overzicht van de Russi
sche avant-garde tussen 19 0 0 en
1940. De kwaliteit die Char
dzjiev in huis haalc^ aan wer
ken van onder meer Goncharo-
va, Klyun, Larionov, Lissitzky
en Tatlin is zonder uitzondering
hoog en fascineert nog eens ex
tra omdat ze nooit eerder onder
ogen van een niet-Russisch pu
bliek kwamen. De verzamelaar
zelf organiseerde in de jaren
zestig en zeventig wel kleine ex
posities uit zijn collectie in het
Majakovski Museum in Mos
kou, maar moest dat bekopen
met zijn vertrek omdat deze
kunst door de autoriteiten in die
tijd nog steeds als subversief
werd beschouwd.
Alleen al voor liefhebbers van
Malevitsj (1878-1935), grond
legger van het suprematisme
dat streefde naar absolute zui
verheid van vorm en kleur, is
een bezoek aan de Nieuwe Vleu
gel van het museum een feest.
Aan de wanden van hoge kabi
netten die de kwetsbare werken
tegen schadelijk daglicht be
schermen, verrast allereerst een
aantal werken uit zijn vroege
periode. De kunstenaar schil
derde in 1902 nog 'natuurge
trouw' een prachtig portret van
zijn vader. Daarnaast hangen
werken uit 1906 en 1907, waar
op hij in tere kleuren in neo-im-
pressionistische stijl een land
schap met bloeiende bomen en
een landschap met wit huis ver
beeldde. Al in 1909 was hij op
nieuw van stijl veranderd, zoals
blijkt uit de krachtige lijnen die
de contouren vormen van de
naar abstractie neigende licha
men op zijn Twee badende vrou
wen en Liggende naakten.
Zuiverheid
Uit 1913 dateert zijn Kubofutu
ristische compositieeen ab
stract werk waarin Malevitsj al
een eind op weg is naar de abso
lute zuiverheid van vorm en
kleur die hij aan het eind van
hetzelfde decennium bereikte.
Camille Claudel aan het werk in haar atelier.
De geschiedenis van Camille Claudel
(1864-1943) kan alleen in combinatie
met een deel van het levensverhaal van de
beeldhouwer Rodin worden verteld. Het
Singer Museum haalt Claudel uit de scha
duw van haar minnaar/leermeester/colle
ga. Vijftig beelden van Claudel staan in La
ren opgesteld. Tot volle tevredenheid van de
eigenaar, Reine-Marie Paris, kleindochter
van de broer van Camille.
Constantin Brancusi vond het op zeker mo
ment welletjes. Onder het motto 'Onder een
grote boom kan nooit iets goeds groeien' had
de leerling-beeldhouwer een aanbod afge
slagen om nog langer bij de door hem be
wonderde beeldhouwer Rodin te studeren.
Voor Camille Claudel lag het gecompliceer
der om spontaan te breken met haar ver
maarde leermeester. Zij was zijn muze; hij
was haar minnaar. Claudel wilde koste wat
het kost zelfstandig beeldhouwer worden,
maar een dergelijke loopbaan kon je als
vrouw,, eind negentiende eeuw, maar het
beste zo lang mogelijk ontwikkelen onder
de vleugels van een mannelijke kunstheld.
Reine-Marie Paris, gestoken in winters wol
len tweed jurk - maar wel met elegante lan
ge split - zucht eens onder deze overden
king. Zij is met haar echtgenoot vanuit haar
woonplaats Bern naar Nederland gekomen
om de thematisch ingerichte zalen van het
Singer te inspecteren. Razend enthousiast is
ze over de gedempt verlichte ruimtes, waar
in de vijftig sculpturen worden geaccentu
eerd met schijnwerpers, met historische fo
to's en met symbolische attributen. Madame
Paris is de eigenaresse van vrijwel alle vijf
tig beelden die staan opgesteld. Zij heeft ze
simpelweg geërfd. Haar moeder, Reine, was
het derde kind van Paul Claudel, de broer
van Camille. Dichter Paul Claudel waar
deerde de kunst van zijn oudere zuster,
wijdde verschillende artikelen aan haar
drijfveren en inspiratiebronnen en was ook
het enige familielid dat zich in haar laatste
levensfase om haar bekommerde.
Madame Paris: „Camille begon te groeien in
de schaduw van de grote Rodin maar heeft
zichzelf naar autonomie geknokt. Het was
een heel moeilijk gevecht, intellectueel en
gevoelsmatig. Ze was verrukt dat ze werd
l^keiwl (efoor Rodin, die nooit leerlingen
aanflafo>"3d£t was buitengewoon dat zij op
20-jarige leeftijd werd toegelaten op zijn
atelier. Maar het is slecht afgelopen. Camil
le merkte gaandeweg dat ze evenveel talent
had als haar leermeester en ze zag dat hij
zich haar werk toeeigende. Ze wilde niet
meer op die manier voor hem werken en be
dacht dat ze beter voor zichzelf kon begin
nen."
De in 1864 geboren Camille Claudel groeide
op op het platteland van de streek Cham
pagne, in de buurt van het plaatsje Villeneu-
ve. Niemand had haar verteld hoe ze een kop
in klei moest boetseren maar ze kreeg fami
lie en personeelsleden als kind al zo ver om
model te staan. Ook historische personen
nam zij onder handen, naar tekening of foto.
In het Singer staat als voorbeeld van een
vroeg werk de kop van Bismarck, een be
langrijke staatsman uit de tijd van de
Frans-Duitse oorlog, die in Camilles jeugd
net rijkskanselier was geworden. Madame
Paris: „Op het achterhoofd van Bismarck
zie je de smalle lijnen in de haardos en de
nek lopen. Getrokken door de kindervin
gers van Camille."
Goud
Rodin erkende Camilles#talent toen zij in
zijn atelier werkte. Zij mocht 'De burgers
van Calais' letterlijk handen en voeten ge
ven. Madame Paris: „Rodin zag haar eigen
ontwikkeling. Hij zei ook later: 'Ik heb haar
getoond waar ze goud kan vinden maar het
goud dat ze vindt ligt in haar zelf.' Camille
werd een belangrijke inspiratiebron voor
Rodin. Niet alleen omdat ze vaak model
stond, maar ook om haar artistieke inzich
ten en haar rol als minnares. Ze hebben el
kaar wederzijds beïnvloed. Zij heeft de
vróuwelij ke gevoeligheid ingebracht en Ro
din de technische kant, maar op zeker mo
ment was de kwaliteit van het handwerk bij
beiden gelijk. Ze bezagen een beeld van alle
kanten, maakten van de voor- achter en zij
kant als het ware een doorsnede en bliezen
het leven in. Ze hebben ziel gegeven aan al
hun sculpturen. Twee levende oeuvres sa
mengevoegd."
Het is Claudel die de geschiedenis inging als
de maïtresse van Rodin die vanwege haar
nimmer hoger stijgende status als leerlinge
en minnares bij hem wegging en uiteindelijk
zo geestesziek werd dat ze de laatste dertig
jaar moest doorbrengen in een psychia
trisch instituut. Van de geromantiseerde
film en de biografie van Claudel is dat bij de
meeste mensen blijven hangen. Madame
Paris: „Maarzij moet eigenlijk op haar werk
worden beoordeeld."
Claudel rekende in 1894 met de beelden
groep 'De kletskousen' af met roddel en ach
terklap Maar die emotionele teweerstelling
mocht haar niet baten. Madame Paris:
„Haar werk werd erkend. Haar broer Paul
schreef artikelen over haar werk, ze kreeg
nu staatsopdrachten en mogelijkheden om
te exposeren maar ze sloot zich meer en
meer af van de buitenwereld. Ze onderhield
geen betrekkingen meer met Rodin. Maar
daar leed ze wel onder."
Nederlaag
Een cri de coeur over de stukgelopen liefde
had Claudel al eerder geuit. In 1895 kwam
zij met de eerste, realistische versie van 'De
rijpe leeftijd'. Het was een wanhoopsdaad
van Claudel, die zichzelf, Rodin en Rose
Beuret aanvankelijk herkenbaar portret
teerde. 'De rijpe leeftijd' bleef jaren alleen
een gipsen model, omdat de staat weigerde
het in brons te laten gieten. Bang voor de
woede van Rodin, die in Frankrijk tot go
denzoon was verheven.
Daarop paste Claudel het beeld aan. Ze
maakte het symbolischer. Een jonge vrouw
reikt nog naar de hand van de man maar die
wordt meegetroond door de oude vrouw.
Ook hier weer een draperie die de lij n van de
figuren voortzet en het volume van de beel
dengroep in balans brengt. Een beeld dat -
ook al zijn de gezichten niet herkenbaar -
Claudels 'nederlaag' in de liefde personifi
eert.
Vrouwelijke kunstenaars die intiem met
mannelijke kunstenaars omgaan kunnen
zich wel wegcijferen maar op zeker moment
wreekt zich dat offer. Alma Schindler gaf
haar werk als componiste op om Mahler
volledig te kunnen steunen. Schindler hield
het uiteindelijk niet vol en verliet Mahler
voor andere geïnspireerde mannen. Claudel
verliet Rodin om artistieke redenen, liet
zich niet smoren maar kon emotioneel nau
welijks met hem breken. Ze kon het afscheid
niet verkroppen, raakte verbitterd en we
reldvreemd.
Acht dagen nadat haar vader is overleden
wordt Camille op 10 maart 1913 in een in
richting opgenomen. Madame Paris: „Ze
leed op den duur zo aan achtervolgings
waanzin dat ze aardappelen met schil en al
at. Bang dat Rodin haar wilde vergiftigen.
In werkelijkheid stuurde Rodin haar wat
geld en hij stemde ook in met het voorstel om
werk van Camille permanent in het toekom
stige Musée Rodin te exposeren."
Zou Claudel tot grotere hoogten zijn geste
gen als zij zich geheel los van Rodin had ont-
wikkeld?Madame Paris: „Datgeloof ik niet.
Haar oeuvre lag in het verlengde van dat
van Rodin. Maar ondanks de goede kritie
ken op haar werk heeft ze nooit echte roem
gekend. De positie van Camille was ook niet
eenvoudig. Een vrouw mocht wel van kunst
genieten en zich er zelfs mee bemoeien maar
dan het liefst op het gebied van de muziek en
letterkunde. Men accepteerde dat een
vrouw beelden maakte maar uitsluitend als
tijdverdrijf, als hobby. Het was ongehoord
dat een vrouw het beeldhouwen als hoofd
taak in haar leven stelde. Camille was met
haar denkbeelden eigenlijk haar tijd ver
vooruit."
Rob Bouber
Camille Claudel 1864-1943 - Uit de schaduw van
Rodin. Tot en met 22 april in het Singer Museum,
Oude Drift 1Laren. Open: di t/m zat van 11 tot 17
uur; zon- en feestdagen van 12 tot 17 uur.
