Jammer van de Berghuijskazerne
Oude Stadsschouwburg blijft alleen in Miniatuur
Slopers slaan
slag in
Middelburg
zaterdag 27 januari 2001
Een nieuwe schouwburg op de
plaats van de Generaal -Ma
joor Berghuijskazerne. Dat be
sluit van de Middelburgse ge
meenteraad was deze week van
ingrijpend belang voor het Molen
water in Middelburg. Een nieuw
theater betekent meteen de sloop
van twee gebouwen die lange tijd
beeldbepalend waren voor de te
gen de bolwerken aangelegde
wijk.
De Stadsschouwburg en de Ber-
huijskazerne: terugblik en af
scheid.
Een plaquette herinnert aan generaal-majoor Berghuijs, de eerste commandant van de school voor Militair onderdak moet veld ruimen voor bouw nieuwe cultuurtempel. foto's Lex de Meester
de militaire administratie.
TV Tu na veel vijven en zessen de voor-
-LN malige Berghuijskazerne toch fa
voriet blijft voor de bouw van een
nieuwe Middelburgse schouwburg,
zullen in een rap tempo de laatste spo
ren van militair vertoon in Middel
burg moeten worden uitgewist. Met
zoveel woningen in de onmiddellijke
omgeving zal dat minder drastisch ge
beuren dan met twee flats in het
zuiden van de stad. Die werden een
voudigweg opgeblazen. Zo'n buiten
sporige vernietigingsdrang past niet
bij het vredelievende landmachton
derdeel dat voor het gevoel sinds men
senheugenis maar feitelijk vanaf 1933
op die lokatie in Middelburg gehuis
vest was. De daar gelegerde admini
stratieve troepen hadden immers
meer gemak van een pen dan van een
kanon.
De geschiedenis van wat officieel
werd aangeduid als de Generaal -Ma
joor Berghuijskazerne, genoemd naar
de eerste commandant van de school,
gaat terug tot de negentiende eeuw.
Van wat er nu staat bevindt zich het
oudste gedeelte, uit 1901, aan de Ko
ningstraat. Defensie heeft het pand
destijds voor een gulden van de ge
meente kunnen overnemen. Daar
hoorde wel de bepaling bij dat Defen
sie in geval van brand een herbouw-
plicht had. Op grond van dat contract
werd, nadat in de jaren veertig een ge
deelte van de aan de Korte Noord
straat grenzende kazerne door brand
werd verwoest, het door het vuur aan
getaste gedeelte weer keurig in oude
luister hersteld. Het behoorde even
eens tot de bepalingen dat bij het defi
nitief verlaten van de kazerne het
complex om niet aan de gemeente
moest worden teruggegeven. Zo kreeg
het gemeentebestuur het pand on
langs weer voor minder dan een prik
kie in het bezit.
Of het nu onder de afkorting SDOA
was, de COAK of de OCMA, door de
jaren heen heeft het opleidingscen
trum in Middelburg vele duizenden
militaire adminstrateurs afgeleverd.
In eigen militaire kring werd het insti
tuut lange tijd ook wel aangeduid als
'Potteboom's troepen te voet', ge
noemd naar een vroeger schoolhoofd.
Er is een.tijd geweest dat het oplei
dingscentrum en de legering vele de
pendances kende. Dat varieerde van
het barakkenkamp 'Modderoord', tot
het Militair Hospitaal (Kloveniers
doelen) en de voormalige 'Bomvrije
kazerne' in Vlissingen.
Gedeputeerde J.G. van Zwieten heeft
de helft van zijn dertigjarige militaire
bestaan in de Berghuijskazerne door
gebracht. Hij kwam er voor het eerst
als dienstplichtig militair terecht,
keerde er later als beroeps terug,
stond een tijd als luitenant-instruc
teur voor de klas en zwaaide er af als
plaatsvervangend commandant. Ver
vroegd, omdat de militaire loopbaan
zich maar moeilijk liet combineren
met een bestaan als provinciaal be
stuurder. De overstap kwam voor Van
Zwieten trouwens mooi uit omdat de
opheffing van het onderdeel en ver
plaatsing van de schoolactiviteiten
naar Bussum al een poos in de lucht
hing.
Nauwe band
Tussen kazerne en stad bestond een
nauwe band. Dat had niet alleen te
maken met het gegeven dat het stenen
kampement in de binnenstad was op
getrokken. Je hoefde maar de poort
uit te gaan en je zat al bijna in het cen
trum. Sommige etablissementen
draaiden op de militaire klandizie. De
officiersopleiding kende zelfs gastge
zinnen waar de militairen 's avonds in
alle rust konden studeren zonder de
drukte van kamergenoten om zich
heen.
De burgerij klopte zelden vergeefs bij
de kazerne aan als ergens iets moest
gebeuren en er tenten of aggregaten
nodig waren. Van Zwieten: ,,Er waren
altijd wel een paar dienstplichtigen
en een vrachtauto te vinden om spul
len te vervoerenD aar maakten we ge
woon een oefeningetje van."
Met het afstoten van de kazerne
kwam tevens een einde aan de activi
teiten van het als een grote huiskamer
ingerichte protestants militair tehuis
aan de Zuidsingel en aan de katholie
ke variant aan de Blindenhoek die
meer het karakter droeg van een uit
gaansgelegenheid
Het legergroen is langdurig beeldbe
palend aanwezig geweest in Middel
burg. Toen de dienstplicht nog be
stond was daar het tafereel van het
pelotonsgewijze afmarcheren naar
het station van de militairen die eens
in de veertien dagen naar huis moch
ten. Bij de Stationsbrug ging het mas
saal uit de pas want de brug mocht
eens kunnen instorten. Dan was er el
ke twee maanden de afronding van
een officiersopleiding. Een deel van
het ceremonieel speelde zich af op de
binnenplaats van de kazerne. De com
was bijna dertig jaar zijn tweede
thuis. Sal bekleedde er de functie van
docent administratieve vakken. Later
werd hij zelfs hoofd opleidingen voor
wat het luchtmachtgedeelte betreft.
„Je reinste kapitaalvernietiging",
zegt hij van de naderende sloop. „Het
complex verkeert nog in een uitste
kende staat. Het zou een mooi onder
dak zijn voor een school want het stikt
daar van de leslokalen."
Simonse kwam er in 1936 op. „Toen
was het een ouwe troep. Later is het
helemaal gerenoveerd en werd het een
soort hotel. "De Berghuijs had volgens
Simonse niet dat rauwe van de troe
pen dat zoveel andere kazernes ken
merkt. Hij heeft zelf de indruk dat hij
altijd een beetje vaderlijk overkwam.
,De leerlingen kwamen ook met aller
lei privéproblemen bij mij." Rapport
jes heeft hij nooit hoeven maken. „We
konden de dingen zelf wel oplossen."
Kok
Voordat Jan de Pree de overstap
maakte naar een eigen eetgelegenheid
(De Eetkamer) in Middelburg was hij
een aantal jaren als kok in de kazerne
werkzaam. Een burgerfunctie in mili
taire kring. Dat was in het begin even
wennen omdat hij personen met 'me
neer' aansprak terwijl het in het leger
gebruikelijk is de medemens die 's ko-
nings wapenrok draagt met de rang te
duiden. Het behoorde voor De Pree tot
de genoegens van zijn taakuitoefe
ning dat hij twee uur per week in
diensttijd mocht gaan sporten. „Dat
wordt nu ook in de burgermaatschap
pij steeds meer nagestreefd. Werkne
mers moeten meer gaan bewegen."
De oer-Hollandse pot werd op de ka
zerne het meest gewaardeerd. Voor de
rest lag het vaak aan de stemming of
de kok de hemel in werd geprezen dan
wel de grond in werd gefoeterd. De
Pree: „Als de mensen een zware dag
hadden gehad deed je niks goed. Dan
hielp zelfs een biefstuk niet.
Als straks de slopersbeul heeft toege
slagen en slechts de herinnering res
teert zal nog lang in warme bewoor
dingen worden nagepraat over dat
ene product uit de keuken dat de
Berghuijskazerne tot ver in het land
bij beroepsmilitairen en dienstplich
tigen bekend maakte: de erwtensoep.
Die zou zelfs nog beter zijn geweest
dan de soep op de Zeeuwse veerboten.
En dat wil heel wat zeggen!
Jacques Cats
mandant had er nog een hele klus aan
om telkens weer een tekst voor een in
spirerende toespraak in elkaar te ste
ken.
Na de plechtigheid in de kazerne ging
de poort open voor de zogeheten
vaandrigsparade door de binnenstad
van Middelburg. „Degene die het
hardst kon schreeuwen was de para
decommandant", herinnert Van
Zwieten zich. Daar hoorde hij zelf ook
bij vaak bijDe gedeputeerde ziet zich
nog voorop lopen, het pistool op de
heup, de geslaagde klas en de rest van
de troepen als de rattenvanger van
Hameien achter zich mee voerend. Bij
het etablissement De Huifkar was
steevast een podiumpje opgetrokken
vanwaar de hogere legerleiding het
défilé afnam. Vermaard waren ook de
jaarlijkse sportdagen van het dienst
vak der militaire administratie, met
een opkomst van meer dan duizend
deelnemers tot zelfs vanuit Duitsland.
Het gaat de 84-jarige Middelburger
Sal Simonse aan het hart dat de Berg
huijskazerne tegen de grond gaat. Het
Beëdiging van afgestudeerde militairen op de binnenplaats van de kazerne. foto archief PZC
Met de komst van de sloper wordt straks de
al bijna twee eeuwen bestaande innige
band tussen de Middelburgse (stadsschouw
burg en de Molenwaterbuurt bruut door
kliefd. Cultuurminnaars moeten de schreden
in de nabije toekomst naar een andere locatie
richten, naar wat zou kunnen worden aange
duid als het Berghuijstheater. Van strijdtoneel
naar schouwtoneel, het is in Middelburg maar
een kleine stap. Schrale troost voor hartstoch
telijke pleiters voor een Molenwaterschouw
burg: een verkleinde uitvoering blijft op
historische grond bewaard: op Miniatuur
Walcheren.
Directeur Hendrik Krayenstein die vanaf
1807 de eerste schouwburg begint te exploite
ren, houdt er een eigen gezelschap op na. Er
wordt in die tijd zelfs al aan toneelspreiding
gedaan, want de Krayensteiners verzorgden
ook voorstellingen in Goes en Vlissingen. De
directeur blijkt geen gemakkelijk type: hij
knikkert een actrice buiten omdat ze haar rol
niet kent. 'Geen wonder', sputtert de toneel
speelster later tegen: 'met die vermoeiende
reizen naar Goes is dat ook bijna niet te doen'.
Acteurs en actrices kunnen in die tijd meer
dan toneelspelen, zo wordt duidelijk uit de
aankondiging van het optreden van een
Rotterdamse groep: 'Mimische, atletische en
academische standen'. Halverwege de negen
tiende eeuw raakt de schouwburg even in een
dipje: er komt minder publiek. Het is geen
vorm van cultuurbarbarisme dat dan de kop
opsteekt: een cholera-epidemie legt het thea
terbezoek lam.
Het is een hardnekkig misverstand dat de po
pulaire toneelkunstenaar Frits Bouwmeester
in 1850 in één van de kleedkamers van de Mid
delburgse schouwburg is geboren. Bijna goed:
het was wel in Middelburg, hoewel twee jaar
eerder en 'slechts' in de buurt van de schouw
burg.
In 1938 begint de cultuurtempel te wankelen.
Sloop bedreigt het pand. Twee wakkere nota
belen steken daar met een reddingsactie een
Op de plaats van de schouwburg is woningbouw voorzien. foto Lex de Meester
stokje voor. Met een verbouwing wordt het le- zeer onder de indruk van de verwoesting van tig. 'In een voor de Zeeuwse hoofdstad nogal
ven van de schouwburg verlengd. In de oorlog de binnenstad: 'Ik kon daar de hele avond niet luchthartige sfeer heeft Middelburg zijn nieu-
doet het theater ook dienst als bioscoop. Actri- overheen komen'. we schouwburg, een gebouw van 2 miljoen,
ce Fie Carelsen blijkt in die donkere dagen Het huidige gebouw dateert van de jaren zes- geopend', meldt het Algemeen Handelsblad
de volgende dag. Acteur John Lanting roemt
het knusse karakter van de theaterzaal: 'Vaak
zie je een enorme afstand tussen het toneel en
de eerste rijDat heb je hier niet'Burgemees
ter J. Drijber houdt er een eigen visie op na:
'Leeg is de zaal het mooist'. Hij doelt daarbij
op de combinatie van de donker getinte ach
tergrond en de cognackleurige stoelen.
Veel vrouwen
Een onderzoek maakt in 1968 duidelijk dat
veel vrouwen de schouwburg bezoeken en dat
het publiek uit de lagere milieus zich er nau
welijks laat zien. De voorkeur van de bezoe
kers gaat uit naar het lichtere genre. De Corrie
Brokken Show gooit hoge ogen.
Tot de niet geprogrammeerde onderdelen be
horen een uit de hand lopend popfestival. Rot
jes en zevenklappers begeleiden een protest
tegen wat een ondemocratisch en autoriteir
schouwburgbestuur wordt genoemd.
De SGP-fractie in de gemeenteraad roept om
maatregelen als het optreden wordt aange
kondigd van 'beatgirls' die slechts gekleed
zijn in bodypaint. Burgemeester FA. Wolters
maakt pas op de plaats: zolang het terrein van
de pornografie niet wordt betreden ziet hij
geen reden tot ingrijpen.
Ingrijpen is wel dringend gewenst als in 1986
een brand het complex teistert. Een half jaar
later kan het doek weer op.
In de latere jaren tachtig ondergaat de
schouwburg een face-lift. 'Ga erheen, on
danks de kabel-tv', moedigt cultuurwethou
der Gerrit Schoenmakers aan.
Twee eeuwen lang heeft de Middelburgse
schouwburg een tegen de voorgevel gespijker
de Latijnse spreuk met zich meegezeuld: 'Cas-
tigat ridendo mores'. 'Juist humor verheft de
mens', zo geeft staatssecretaris L. van der
Laar van onderwijs, kunsten en wetenschap
pen bij de opening in 1965 als vrije vertaling.
Wellicht verdient de aanduiding straks op de
voormalige militaire stek een kleine aanpas
sing: 'lach of ik schiet'.
Jacques Cats
