Congo is gewoon te rijk
PZC
Grabbelton
van Afrika
31
zaterdag 27 januari 2001
Rouw tijdens de begrafenis van president Kabila.
Als een vermoeide prostituée
sleept Congo zich door de ge
schiedenis. Het immense Afri
kaanse land bestaat om zich te
laten misbruiken, uitzuigen, ver
krachten. Als het van naam moet
veranderen, is dat goed. Als het de
oude naam weer terug krijgt, is
het ook goed. Aanbidders te over.
Maar niemand die begaan is met
het lot van het land. Niemand die
het lot kent. Een land dat nog
moet worden uitgevonden.
Wat is Congo? In ieder geval een
enorm stuk land van bijna twee
ënhalf miljoen vierkante kilometer,
gelegen in het hart van Afrika ten
westen van de grote meren en vormge
geven door het stroomgebied van een
viertal rivieren. De belangrijkste is de
Congo, die de andere drie tot zich
neemt gedurende een tocht die aan
vangt in het zuidoosten in de regio Ka-
tanga en via een 4700 kilometer lange
lus eindigt in in het zuidwesten, in de
Atlantische Oceaan. Tweehonderd
stammen, 700 talen en, vandaag, 50
miljoen mensen. Een brede band van
tropisch regenwoud, aan de noordzij
de afgezoomd door savannen en aan
de zuidzijde door open bosgebied.
De Portugezen 'ontdekten' de mon
ding van de Congo en het koninkrijk
Congo in 1482, een gebied dat zich uit
strekte over de huidige staten Angola,
Gabon en Congo. Ze zouden er tot
diep in de 19e eeuw ivoor en vooral
slaven weghalen. De binnenlanden
waren een groot enigma maar ze gene
reerden volop slaven, ook voor de
Arabieren, die na 1800 via Soedan en
het sultanaat Zanzibar in het oosten
opdoken. De belangrijkste handelaar
heette Tippu Tip, een meedogenloos
man, die in dienst zou treden als gou
verneurvan de grote sla venbestrijder,
brenger van beschaving en stichter
van de (vrij)staat Congo, Leopold n,
koning der Belgen
Koehandel
Staten ontstaan om de vreemdste re
denen, zeker in Afrika, maar Congo
overtreft ze'alle. Het ontstond uit het
niets, was het bijproduct van schim
mige koehandel, uitgevoerd door de
Europese grootmachten Engeland,
Frankrijk en nieuwkomer Duitsland
Gezamenlijk vonden zij, grofweg na
1870, dat het 'zwarte continent'ken
nis moest nemen van de verworvenhe
den van de westerse wereld en dat het
daarbij handig was, als het gebied
netjes zou worden opgedeeld. België
had hier eigenlijk niets te zoeken. Het
bestond zelf net en was als klein Euro
pees land zonder marine helemaal
niet geïnteresseerd in het hebben van
koloniën. Overigens was dat in een
tijd waarin vrijhandel en liberalisme
zich wortelden, een gevoel dat ook
leefde bij de grote landen.
Congo werd Belgisch dankzij de heb
zucht en exploitatiedrift van Leo
pold, een man die door zijn machtige
tijdgenoten niet serieus werd geno
men wegens zijn scabreuze leven en de
onbeschaamde wijze waarop hij zijn
vaak bizarre ideeën ventileerde De
historicus H.L Wesseling schrijft in
zijn standaardwerk over de deling
van Afrika 'Verdeel en Heers', dat de
denktrant van Leopold meer had van
die van een boekanier of een maffia
leider dan van een koning. „Zijn de
Filipijnen nog te koop", schreef hij
aan een Spaanse vriend, maar ook
stelde hij koningin Victoria voor eens
samen met hem een expeditie te orga
niseren in China. Leopold dacht aan
vankelijk 'iets' te kunnen halen in het
oosten, ook omdat de Nederlandse ex
ploitatie daar, en met name die van
Java, hem als voorbeeld voor ogen
stond.
Stanley
Het werd Afrika, maar alleen omdat
dat continent na 1870 plotseling in de
belangstelling was gekomen van de
Europese publieke opinie. Dat kwam
door de reizen van Livingstone, Braz-
za en vooral de journalist Stanley, die
zijn avonturen opschreef voor zowel
een Amerikaanse als een Engelse
krant. Stanley zou Afrika van de oost-
naar de westkust doorreizen en daar
bij als eerste de loop van de Congo vol
gen. Stanley presenteerde de door
hem ontdekte gebieden in Centraal-
Afrika als een potentiële goudmijn,
maar kreeg van het land waar hij zich
vooral op richtte, Engeland, geen en
kel respons.
Leopold zag zijn kans schoon en wist
de ontdekkingsreiziger in dienst te
nemen en voor hem de Congo te laten
'veroveren'. Dat gebeurde via het slui-
ten van verdragen en het stichten van
'stations'. Het heette uiteraard an
ders: Leopold had een internationale
vereniging opgericht (om Engeland en
Frankrijk niet te verontrusten), die
conform de tijdgeest wetenschappe
lijke, filantropische en christelijke
doeleinden nastreefde. Toen de groot
machten zelf meer dan oppervlakkige
belangstelling voor Afrika kregen en
wat regels wilden opstellen - wat ge
beurde tijdens het Congres van Ber
lijn (1884-1885) - had Leopolds gees
teskind al aardig vorm gekregen
Met dank aan de Frans-Britse rivali
teit en tot Leopolds eigen verbazing
zou het uiteindelijk erkend worden
als een staat bedoeld voor vrijhandel,
en hijzelf als koning-soeverein. De
Congo-Vrijstaat werd het persoonlij
ke bezit van de Belgische koning. Hij
zou er echter alles behalve vrijhandel
toelaten. Het werd een ouderwetse
kolonie, die gruwelijkzou worden uit
gemolken. Bij de defintieve vaststel
ling van de grenzen, in december
1884, kreeg Leopold er zelfs nog het
zuidelijke Katanga bij, als compensa
tie van een stuk dat de Fransen had
den opgeëist. Katanga zou de rijkste
provincie worden van Congo, een ge
bied, zoals Wesseling schrijft, „dat in
Europa gereikt zou hebben van Bar
celona tot Istanboel en van Sicilië tot
Zweden."
Belangrijke reden van de Europese
landen voor hun Afrikaanse interesse
was de wil de slavernij definitief uit te
bannen en te vervangen door 'legitie
me handel'. Leopold in Congo zou tot
1908 de slavernij hoog houden en te
gelijkertijd enorme rijkdommen ver
garen met de winning van vooral rub
ber. Joseph Konrad bezocht in de
beginjaren de Vrijstaat en schreef er
vol perplexe twijfel over de menselij
ke soort het wereldberoemde boek
'Heart of Darkness' over. Pas recent is
door de studies van de Belgische ex-
ambassadeur Jules Marchal en de
Amerikaanse historicus Adam Hoch-
schild de omvang aangetoond van wat
de 'Belgische genocide' wordt ge
noemd.
Tien miljoen Congolezen zouden Leo
polds hebzucht niet hebben overleefd.
De bevolking werd in de 23 jaar die de
Belgische koning de staat onder zijn
hoede had - zonder die overigens ooit
te bezoeken - herleid tot de helft. Mar
chal spreekt van een geschiedenis van
plundering, verkrachting, slavernij,
systematische terreur. Degenen die
niet het vereiste rubber- of ivoorquo
tum wisten te halen, raakten hun
hand of penis kwijt, of werden dood
geslagen. Maar de meerderheid kwam
volgens Marchal om van ontbering en
uitputting, ook doordat de inlandse
bevolking enorme afstanden moest
afleggen om in de rubber te werken.
Marchals conclusie: „De kolonisatie
heeft Congo aan de rand van de af
grond gebracht, van de Congolezen
een ontredderd volk gemaakt, losge
rukt uit zijn verleden. Hoofdschuldi
ge was Leopold II. Congo was zijn ci
troen. Het motto van de vorst: persen
tot het bittere einde."
Marchal noemt Congo 'België's gru
welkamer, een pretpark voor sadisten
en avonturiers'. Een voorbeeld: Leon
Rom, kapitein van de Congolese poli
tie, zette zijn bloemperken af met af
gehakte hoofden, een gegeven dat ook
is gebruikt door Conrad in 'Heart of
Darkness'. Toen internationale pro
testen te luid waren gaan klinken,
werd Congo in 1908 van de vorst afge
nomen en gepromoveerd tot Belgische
kolonie. Veel veranderde er volgens
Marchal niet echt.,In de kopermijnen
van Katanga duurde de dwangarbeid
voort tot 1930 en in de goudmijnen
van Kilo-Moto zelfs tot 1960, het jaar
van de onafhankelijkheid."
Mobutu
Na Leopold, de Belgen en de vijf woe
lige beginjaren van de republiek on
der Kasavubu, kregen de Congolezen
32 jaar Mobutu voor de kiezen Dat
was eenvoudigweg te veel van het
slechte. Tot de onafhankelijkheid was
het land in ieder geval in staat zichzelf
te voeden. Daarna moest het granen
importeren en ontving het voedsel
hulp. Mobutu kreeg de macht via een
door het westen gesteunde coup. De
Koude Oorlog heerste ook in de war
me Afrikaanse oerwouden. En dus
werd Mobutu met hulp van dezelfde
westerse steun in het zadel gehouden
ter afwering van het communistische
gevaar, dat bijvoorbeeld huisde in
buurland Angola
Maar Mobutu, die het land Zaïre ging
noemen en zichzelf Mobutu Sese Se-
ko, wist het schatrijke land failliet te
CENTRAAL AFRIKAANSE REPUBLIEK
laten gaan. Toen zijn al lang wanke
lende regime in 1997 omviel, was de
inflatie boven de 500 procent en wilde
niemand Mobutu's nieuwe munt ge
bruiken.
Het jaarinkomen per hoofd van de be
volking bedroeg 125 dollar, de helft
vergeleken met 1988. In de regio was
geen enkele economische controle en
waren alle telecommunicatie- en an
dere diensten ingestort. Zoals zo vaak
gebeurt in post-koloniaal Afrika,
leert de eerste nieuwe leider vooral de
les van de koloniale heerser.
ZAMBIA
200 km anp/alp
Mobutu was een Afrikaanse Leopold
en voor zijn regime werd de naam
kleptocratie bedacht. De man met de
luipaardmuts wist naar schatting 10
miljard gulden naar zijn buitenlandse
bankrekeningen te sluizen, het vijf
voudige van wat Leopold, naar men
aanneemt, uit Congo liet wegvloeien.
Cijfers over wat de vorige week ver
moorde president en voormalig rebel
lenleider Laurent Désiré Kabila in
zijn kleine vier jaar als president bij
elkaar geharkt heeft, zijn er nog niet.
Maar dat een Europese minister diens
Kinshasa, 23 januari 2001.
fotoYoav Lemmer/AFP
aanpak 'Mobutisme zonder Mobutu'
noemde en de gemiddelde Congolees
terug verlangt naar de koloniale tijd,
zegt genoeg
Een veel gehoorde theorie is dat er in
Congo gewoon te veel is om netjes te
blijven. Het land heeft inderdaad ver
bluffende rijkdommen: 65 procent
van al het kobalt in de wereld, de twee
na grootste reserves van industriële
diamanten, grote hoeveelheden ko
per, goud, zilver, tin, water om energie
op te wekken en natuurlijk tropisch
regenwoud. In normale handen zou
het land volgens de Zuid-Afrikaanse
zakenkrant Business Day de hele re
gio opstuwen in de vaart der volkeren-
Maar het is te veel. Een ongeschreven
regel van de Congolese grondwet stelt,
dat je als politicus of ambtenaar gek
bent, als je niet pakt wat je pakken
kunt.
Laurent Kabila senior erfde een fail
liet land, maar onderzijn leiding werd
het ook nog opgedeeld. Zijn zoon, die
de ondankbare en onmogelijke taak
heeft zijn vader op te volgen, bestuurt
nog maar de helft van Congo. Dankzij
de nu tweeënhalf jaar woedende oor
log hebben vriend en vijand zich ge
nesteld boven 's land rijkdommen. In
het noorden en oosten graaien de
aartsvijanden Rwanda en Oeganda
- goud, hout en het mineraal tantalium
weg. Ze beheersen samen met de (ver
schillende) Congolese rebellengroe
pen die zij steunen, de handel in goud
en diamanten. Dat de rebellengroe
pen onderling en zelfs Oeganda en
Rwanda met elkaar slaags raken in
Congo, lijkt alles te maken te hebben
met de mineralen.
De grote vrienden van Kabila, presi
dent Mugabe van Zimbabwe en presi
dent Nujoma van Namibië, lijken
vooral zo enthousiast om Congo blij
vend te helpen verdedigen wegens de
diamantconcessies die zij hebben ge
kregen. De derde bondgenoot, Ango
la, heeft als enige een meer politiek
motief. Maar dat heeft ook weer wei
nig met het welzijn van Congo te ma
ken in Luanda is men bang dat Congo
als uitvalsbasis gaat dienen voor de
'eigen' Unita-rebellen.
Honger
Congo blijft een wezenloze grabbel
ton voor iedereen, behalve voor de
Congolese bevolking. De oorlog, de
eerste Afrikaanse Wereldoorlog ge
noemd, heeft enkele honderdduizen
den het leven gekost. Volgens de VN
lijden nu 16 miljoen Congolezen - een
op de drie - honger Er is donors ge
vraagd om 74 miljoen dollar voor
noodhulp, maar slechts de helft is bin
nen gekomen. De VN wilde ook 5000
man troepen sturen om het anderhalf
jaar oude vredesakkoord te laten na
leven en iets van normalisering af te
dwingen. Dat gebeurde niet, omdat de
oude Kabila dwars lag.
Wat nu? Kabila junior zal niet de natie
redden. Het laatste wat de Congole
zen willen, is een nieuwe dynastie. De
alliantiepartners onder leiding van
Angola zeggen hem echter te steunen
en harder aan vrede te willen werken.
Maar gebeurt dat ook, als dat hun
commerciële belangen schaadt? In
Kinshasa, dat al weer lang geen Leo-
poldville meer heet, tasten de naar et
niciteit gevormde militaire facties el
kaar af. Wat zit er nog in het vat voor
ons, vragen ze zich af. Ze hebben geen
plan voor Congo. Ze denken als boe
kaniers en maffialeiders.
Eelco van der Linden
