Er luistert altijd
iemand mee
Toch wel goeie jongens, die slechte dingen doen
Wereldwijd
spioneren
T,
29
zaterdag 27 januari 2001
Als een immense stofzuiger
wroet Echelon wereldwijd in
telecommunicatie. Het Ameri
kaans-Britse afluistersysteem is
jarenlang omgeven door een sluier
van geheimzinnigheid die echter
stukje bij beetje wordt ontrafeld.
Echelon bestaat, zoveel is inmid
dels wel duidelijk.
Twee Amerikaanse tieners chatten
met elkaar. Voor de grap hebben ze
het over een aanslag op president
Clinton. Als veelvuldig het woord 'as
sault' (aanslag) valt, gaat er bij de
computer van de National Security
Agency (NSA) een lichtje branden. De
jongens worden opgepakt. Pas als
duidelijk is dat ze het echt niet op
Clinton gemunt hebben, komen ze
met de schrik vrij.
Het voorval staat te lezen op internet.
Waar gebeurd of niet, feit is dat in het
diepste geheim de afgelopen dertig
jaar een wereldomspannend netwerk
gebouwd is voor het aftappen van
communicatie. Met een duizeling
wekkende snelheid zoekt Echelon -
niet meer dan een codenaam voor af
luisterpraktijken - op onder meer
trefwoorden, stemprofielen en num
mers. Op die manier vissen inlichtin
gendiensten gevoelige informatie uit
fax-, gsm-, telex-, internet- en tele
foonverkeer. Treffen computers be
paalde combinaties van begrippen
aan, dan wordt de communicatie au
tomatisch onderschept. En zo liepen
ook beide Amerikaanse jongens tegen
de lamp, de combinatie 'assault' en
'Clinton' stond garant voor een op tilt
slaande NSA-computer.
Het geavanceerde afluistersysteem
Echelon is ontwikkeld door de NSA
en wordt geëxploiteerd door de over
heden van de Verenigde Staten,
Groot-Brittannië, Australië, Nieuw-
Zeeland en Canada. Op tal van plek
ken in de wereld staan grondradarsta
tions die satellietcommunicatie af
luisteren.
Jarenlang is het spionagenetwerk af
gedaan als een gerucht, overheden
ontkenden dat er sprake was van af
luisterpraktijken op grote schaal.
Maar diepgravende onderzoeken van
onder anderen de Britse journalist
Duncan Campbell maakten duidelijk
dat Echelon wel degelijk bestaat. Bo
vendien klapten oud-medewerkers
van Amerikaanse geheime diensten
uit de school. Zoals James Woolsey,
ex-directeur van de CIA. Hij erkende
vorig jaar dat Amerika Europese be
drijven bespioneert om omkoperij en
corruptie op het spoor te komen. In
een reactie op de ophef in Europa zei
hij tegen de Wall Street Journal: ,,Ja,
mijn Europese vrienden, we hebben
jullie bespioneerd. En het is waar dat
we computers gebruiken die dataver
keer uitpluizen door het gebruik van
trefwoorden."
Aannemelijk
Ongerust geworden door de aanhou
dende stroom informatie over Echel
on, gelastten zowel Europees Parle
ment als verschillende EU-landen
onderzoeken naar het bestaan ervan.
Onderzoeksrapporten toonden aan
dat het oorspronkelijk militaire spio
nagenetwerk ook wordt ingezet voor
economische doeleinden. Verschillen
de grote Europese bedrijven zouden
de afgelopen jaren orders zijn misge
lopen omdat Echelon hun dataver
keer had onderschept. Vliegtuigbou
wer Airbus bijvoorbeeld zou een
contract niet gekregen hebben omdat
de Amerikaanse concurrent McDon
nell Douglas vooraf de inhoud van een
offerte kende.
Inmiddels is ook de Nederlandse
overheid wakker geschud. In het ver
leden was het antwoord op Kamer
vragen immer dat de regering geen
kennis had over het bestaan van Eche
lon en ook geen mogelijkheden bezat
om daar achter te komen. Totdat mi
nister De Grave (WD, defensie) een
week geleden plotseling met een noti
tie op de proppen waarin hij toegeeft
dat 'het op grond van de thans be
schikbare informatie aannemelijk is
dat Echelon bestaat',
,,De term aannemelijk interpreteer ik
als diplomatentaal. Feitelijk beves
tigt de regering het bestaan van Eche
lon", zegt Maurice Wessling van Bits
of Freedom (BOF), een non-profit or
ganisatie die opkomt voor privacy en
burgerrechten op het gebied van de
informatietechnologie.
Weliswaar is Wessling blij met de 'ont
hulling' van De Grave, de nota van de
bewindsman noemt hij teleurstellend.
„Hij baseert zich op openbare bron
nen, zoals kranten, die voor iedereen
toegankelijk zijn. Er staat niets
nieuws in. Daarom roept het bij mij
vragen op waarom de regering nu in
eens van gedachten is veranderd."
Wessling geeft zelf het antwoord. Vol
gens hem móest De Grave wel iets on
dernemen, omdat landen als Italië en
België en ook het Europees Parlement
Echelon al eerder hoog op de agenda
hadden geplaatst. „In werkelijkheid
wist de minister natuurlijk al lang dat
Echelon bestaat. Zijn notitie is een
compromis. Hij maakt geen gebruik
van geheime informatie van de bond
genoten, waardoor hij de Amerikanen
en Britten niet bruuskeert. Ander
zijds kan hij richting het parlement
laten zien dat hij iets heeft onderno
men."
Hebbelijkheid
Natuurlijk zijn het niet alleen de
Echelon-landen die op grote schaal
afluisteren. Vrijwel alle Europese in
lichtingendiensten hanteren metho
den en technieken die op z'n minst op
Echelon lijken. Het probleem is groter
dan een uit de hand gelopen Ameri
kaanse hebbelijkheid. Nederland is
daarop zeker geen uitzondering, zegt
Willem Wagenaar van Bureau Jansen
en Janssen in Amsterdam, dat onder
zoek doet naar politie- en inlichtin
gendiensten. In het Groningse
plaatsje Zoutkamp staat al jaren een
grondradarstation dat de Militaire
Inlichtingen Dienst (MID) in staat
stelt telecommunicatie af te luisteren.
Weet u waarvoor dat radarstation
dient?, luidt de vraag aan een gemeen
tewoordvoerder. „Ik weet dat het er
staat, maar ik ben er nog nooit ge
weest. Ik bel u terugVijf minuten la
ter gaat de telefoon. Het antwoord
van de woordvoerder is kortVoor in
formatie moet ik u verwijzen naar het
PROJECT ECHELON
Veiligheid v. privacy -
wie houdt ons in de gaten?
Een wereldwijd netwerk, ontwikkeld om het Sovjet-bloc te kunnen volgen
tijdens de Koude Oorlog - later gebruikt tegen de internationale misdaad en
terrorisme - kan bedrijven, gekozen volksvertegenwoordigers en burgers in
Europa bespioneren en zo de burgerrechten over de hele wereld ondermijnen.
GB-VS-verbindingsbureaus en hoofdkantoren van Echelon
Wereldwijd onderscheppen van telefoon-, fax-
buzzer- en e-mailcommunicatie
1. Internet
ministerie van defensie in Den Haag.
Bij het ministerie laat een voorlichter
weten dat het radarstation sinds be
gin jaren '80 m Zoutkamp actief is ten
behoeve van de MIDVoor het ont
vangen en opnemen van niet kabelge
bonden telecommunicatie." Hij ver
gelijkt het station met een 'groot
schepnet dat alles wat in de ether
zweeft, oppikt. „Daarna wordt die
enorme brok informatie verwerkt en
wordt uitgevist wat wel en wat niet in
teressant is. Hoe dat gebeurt, is na
tuurlijk het geheim van de smid. We
praten over dit soort zaken nooit in
details."
Toestemming
Wagenaar stelt vast dat ook de MID
via trefwoorden dataverkeer screent.
Hij staaft zijn opvatting aan de hand
van de ontwerpwet op de inlichtin
gen- en veiligheidsdiensten (WIV).
„In een nota van september vorig jaar
staat expliciet dat de toepassing van
trefwoorden in de praktijk niet blijkt
te werken omdat telkens toestemming
nodig is van de minister. Die regel is
inmiddels uit de ontwerpwet gehaald,
toestemming van de minister is dus
straks niet meer noodzakelijk."
Wie wat te vrezen heeft van Echelon is
niet duidelijk. Daarvoor is er te wei
nig bekend van de praktijk waarin het
systeem wordt gebruikt. Volgens Cees
Wiebes, die de praktijken van inlich
tingendiensten uitgebreid heeft on
derzocht, loopt het allemaal niet zo'n
vaart. Hij betoogde afgelopen week
tijdens de speciale hoorzitting over
Echelon in de Tweede Kamer dat de
onstuimige groei van alle vormen van
communicatieverkeer de inlichtin
gendiensten voor grote problemen
stelt. Technisch gezien is het relatief
eenvoudig communicatieverkeer te
onderscheppen, maar het verwerken,
decoderen, vertalen, analyseren en
rapporteren van de onderschepte in
formatie is een groot probleem, aldus
Wiebes. „Per week worden in Neder
land 490 miljoen gsm-gesprekken ge
voerd. Wie onderschept die allemaal?
Echelon? De MID? De BVD?"
Geheimzinnig
Kan de argeloze e-mailende, mobiel
bellende en faxende burger derhalve
rustig gaan slapen? Wessling van Bits
of Freedom is pessimistischer ge
stemd dan Wiebes. Systemen als
Echelon schenden de privacy, is zijn
mening. „Elke burger mag uitgaan
van het recht op vertrouwelijk com
municeren. Als overheden daar in
breuk op maken, moet dat met wette
lijk vastgestelde regels omkleed zijn.
Beginsels als proportionaliteit, trans-
GB: Government Communications HQ
GCHQ Cheltenham, Westminster,
NSA Menwith Hill, Yorkshire
Communications
Security
Establishment
Leitrim, Ontario
V.S.
National Security
Agency (NSA)
Sugar Grove,
West Virginia;
Sabana Seca,
Puerto Rico
2. Satellieten
Gericht op microgolven
op aarde, radio-uitzendingt
en mobiele telefoons
4/ Onderzeese
kabels:
Onderschepping
■van signalen dmv. niet
traceerbare afluister-'peulen'
USS Parche: luisterde
vanaf 1979 Sovjetkabel
af in de Barentszee - werd later
verplaatst naar de Stille Oceaan
Australië
Defence Signals
Directorate
Kojarena,
West
Australië
Govt.
Communications
Security Bureau
Waihopai
Analyse: Verzamelen en verwerken van gegevens
Breedband SNAPPER systemen verkennen onderschepte signalen met snelheden
tot 2,5 Gigabyte per sec. - sneller dan enige internetverbinding of communicatie
satelliet voor telefonie
Cray RE - NSA HQ in Fort Meade.
Marylaid is 's werelds één na
krachtijste supercomputer
"Woordenboek" computers
zoeken naar sleutelwoorden.
Nieuwe N-gram systemen voeren
zoekopdrachten uit naar onderwerpen
Verssreiding: gebruikmaken
van 4e verworven kennis
Infornatie wordt automatisch
doorgestuurd naar geïnteres
seerd GB-VS-overheidsinstellingen
Filterng: Gegevens die toevallig worden
opgepkt, worden niet verwerkt
Bronnet Reuters, European Parliament STOA, Jane's. FAS
Nieuwste
coderingstechnieken
zijn moeilijk te kraken,
maar alle VS-software heeft NSA heeft patent op tech-
een ingebouwde 'achter- nieken voor spraak- en
deur1 voor NSA woordherkenning
Commercieel voordeel: Panavia Eurofighter
consortium houdt vol te zijn afgeluisterd
tijdens verkooponderhandelingen
in het Midden-Oosten
in 1993.
©GRAPHIC NEWS
parantie, controle, toestemming van
de rechier moeten bij inbreuk op de
privacy voorop staan." En het zijn
juist systemen als Echelon, vindt Wes
sling, die alle regels met voeten tre
den. „En de geheimzinnigheid erom
heen maakt verantwoording per
definitie onmogelijk Een programma
dat officieel niet bestaat, is niet voor
kritiek vatbaar.
„Je moet ervan uitgaan dat al dit soort
systemen fouten maken", voegt Wa-
genaar eraan toe. „Niet een paar fou
ten, maar veel fouten. Een slachtoffer
Radarstation van de Amerikaanse NSA in Bad Aibling.
foto Uwe Lein/AP
van het systeem heeft geen enkele mo
gelijkheid zich te verweren. Je weet
niet tegen wie je moet vechten. En als
al duidelijk wordt dat de BVD erach
ter zit, dan wordt het ontkend."
Verder onderzoek naar de aard en het
gebruik van systemen zoals Echelon is
volgens Wessling noodzakelijk. Hij
vindt dat het Nederlandse parlement
het voortouw moet nemen. „Neder
land is laat wat dat betreft. Dat hoeft
in principe geen probleem te zijn,
maar een onderzoek moet er snel ko
men. Als Kamerleden zich geschokt
tonen over Echelon, zoals tijdens de
hoorzitting van vorige week, dan zul
len ze ook serieuze stappen moeten
zetten."
Ook pleit Wessling voor het op grote
schaal toepassen en bevorderen van
het gebruik van cryptografie dom
burgers en bedrijven. Cryptografie is
het versleutelen van informatiever
keer en het verkleint de mogelijkhe
den voor buitenstaanders om kennis
te nemen van die informatie. Sterke
cryptografie is steeds algemener ver
krijgbaar, bijvoorbeeld via internet.
Tegelijkertijd beseft Wessling dat
overheden niet happig zijn op een on
gebreidelde toepassing van crypto
grafie. Een technisch effectieve be
scherming tegen interceptie betekent
immers ook dat overheden inleveren
op de mogelijkheden htm eigen bur
gers af te luisteren. „Een zwak punt in
de notitie van De Grave vind ik dat hij
dat dilemma niet noemt."
Strafrecht
Volgens Wagenaar van Jansen en
Janssen moet de Tweede Kamer zich
niet alleen focussen op Echelon. Hij
maakt zich vooral zorgen over de ver
anderende rol van inlichtingendien
sten (ivd's) en de toenemende verwe
venheid tussen ivd's en politie.
„Inlichtingendiensten hielden zich
vroeger alleen bezig met bescherming
van de staatsveiligheid. Dat was een
overzichtelijke taakstelling die tot
eind jaren '80 secuur werd gevolgd.
Maar toen de communistische vijand
verdween, zijn ze in snel tempo op
zoek gegaan naar nieuwe markten. De
BVD bijvoorbeeld, richt zich steeds
meer op de klassieke criminaliteit, zo
als corruptie en drugs. Op het moment
dat je dat accepteert, accepteer je ook
dat ze hun technieken mogen toepas
sen op het Nederlands strafrecht. Een
verdachte kan hierdoor op basis van
informatie van de BVD voorkomen,
terwijl zijn advocaat de rechtmatig
heid en toelaatbaarheid niet kan toet
sen, omdat informatie van inlichtin
gendiensten nu eenmaal staatsgeheim
is. Je zag het bij het Hakkelaar-pro-
ces, daar had de BVD een hele dikke
vinger in de papWagenaar pleit der
halve voor een waterdicht schot tus
sen inlichtingendiensten enerzijds en
politie anderzijds.
Zowel Wagenaar als Wesseling maakt
zich druk over de uitbreiding van de
bevoegdheden van de BVD, zoals dat
in een overigens nog niet geaccordeer
de wijziging van de wet op de inlich
tingen- en veiligheidsdiensten staat
vermeld. Zoals het ongericht afluiste
ren van satellietcommunicatie met
behulp van trefwoorden „De controle
erop ontbreekt."
Verdiepen
Nu Echelon ook tot de Haagse politiek
is doorgedrongen, zou volgens Wes
sling de uitbreiding van bevoegdhe
den van de BVD nauwgezet onder de
loep moeten worden genomen. „De
Tweede Kamer zou zich eens goed
moeten verdiepen in de gevolgen van
die uitbreiding."
Ander onderdeel van de wetswijzi
ging behelst het mogelijk verdwijnen
van het telefoon- en briefgeheim, dat
plaats zou moeten maken voor een
meeromvattend communicatiege
heim. Wagenaar hekelt die aanpas
sing: „Om het briefgeheim te schen
den, is op dit moment toestemming
nodig van de rechter. Bij het commu
nicatiegeheim zal in plaats van de
rechter, de minister toestemming tot
schending geven. Dat betekent abso
luut een stap achteruit."
Gerlach Hochstenbach
De dominee van de Pauluskerk in Rotter
dam, Hans Visser, weet het wel. „Het
strafrecht repareert niet, maar vernietigt.
Gevangenissen verpesten mensen. Thera
pieën zijn beter dan straf." Visser zei dat in
een lezing, die hij in Utrecht hield voor de
Raad van Kerken in Nederland.
Visser had onlangs in Middelburg de zitting
moeten meemaken waar twee mannen van
vijfentwintig jaar terecht stonden wegens
handel in hard drugs: cocaïne en heroïne. De
predikant had dan bevestigd gehoord dat
van een verblijf in de bajes zelden een heil
zame werking uitgaat. De twee heren waren
beiden eerder met justitie in aanraking ge
weest en hadden veroordelingen voor de
kiezen gekregen. Het had ze niet weerhou
den van hervatting van de activiteiten in de
drugshandel.
Maar Visser zou ook iets anders ontdekt
hebben. Therapie? De twee verdachten
voelden er geen bal voor. Of er zou iets op
hen moeten worden losgelaten als een spel
therapie. Ter zitting bleken ze daarin wel
schik te hebben. Vaardig verzorgden ze een
stukje theater met als componenten 'spijt',
'goede voornemens', 'een ontluikende lief
de' en 'eenzaamheid'. Waarbij de ene ver
dachte voor een extraatje zorgde door een
voorgelezen getuigenverklaring over zijn
gedrag te begroeten met een gulle lachDe
andere gaf het schouwspel een bijzonder ca
chet door te spreken in een klankkleur zoals
Mario Brando die wel aan getalenteerde cri
minelen meegeeft. Hetgeen door de voorzit
ter van de meervoudige kamer, W.P.M. ter
Berg tot een milde vorm van ironie bracht:
„U praat zo bescheiden dat we het heel
moeilijk kunnen verstaan
De twee verdachten hadden tussen juli 1999
en oktober 2000 voortvarend gedeald, dat
wilden ze allebei wel toegeven. Maar daar
na werd de kwestie al vlug minder helder.
Hun verklaringen over wie de eerste man
was en wie als een soort loopjongen was op
getreden, liepen uiteen. Mededelingen over
de verdiensten werden zoveel mogelijk in
het vage gehouden waarbij lage schattingen
werden aangehouden, om aldus de terug
vordering van de verdiensten door het
Openbaar Ministerie te drukken. Er kwa
men antwoorden als: „Ik verkoop niet al
tijd, maar soms. De hoeveelheden verschil
len. Ik ben goedkoper dan de concurrentie
Eén van de verdachten had volgens het pro
ces verbaal bij zijn aanhouding tegen een
agente van politie vuile kankerhoer, vuile
Balans is een rubriek over rechtspleging
kankersiet" geroepen, maar daar wilde hij
ter zitting graag een correctie op aanbren
gen. „Ik heb één woord gezegd, 'hoer'. Ik heb
spijt, echt spijt. Voor haar was het een bele
diging. Dat zouhet voormij nietzijn. Ikvind
het niet erg als iemand mij 'klootzak'
noemt."
Eenzaamheid
Dezelfde verdachte wilde wel graag dat de
rechtbank tot zich liet doordringen dat hij
omging met jongens die slechte dingen de
den maar die op zichzelf toch wel goeie jon
gens waren. En hij wenste niet in de schoe
nen geschoven krijgen dat hij jaren geleden
ook al had gedeald Nee, nee, zijn eerdere
contact met justitie betrof een beroving.
Dat hij later toch in de branche van de hard
drugs actief was geworden, was het gevolg
van eenzaamheid in een vreemd land vol
verlokkingen. En een aantal belastende
verklaring was afkomstig van 'een jongen
die altijd liegt; hahaha'.
De verdachte die geacht werd als eerste man
te hebben opgetreden bij de handel in heroï
ne en cocaïne wilde, zo zei hij, met alle soor
ten van genoegen werken aan zijn eigen ge
bruik van drugs. „Als het nodig is. Maar ik
heb niet het gevoel dat het nodig is. Ik vind
niet dat ik hard drugsproblemen heb. Ik ben
nou gewoon clean en ik wil dat het zo blijft.
Ik wil een beter leven."
Een aardige zet kwam van E. Smit, de vrij
wel immer glimlachende Middelburgse ad
vocaat die de hoofdverdachte mocht verde
digen. Smit kwam met wat brieven van de
vriendin van zijn cliënt, die zelf geen ge-
bruikster is en die alles op alles zou zetten
om haar levensgezel op het rechte pad te
houden. De verdachte zelf had er alle ver
trouwen in dat het zou gaan lukken. „Ik wil
echt clean blijven en anders wil ik me echt
wel laten opnemen. Maar dat is niet nodig.
Ik wil werken en een normaal leven. Onder
dak krijgen, werk krijgen en me aan de re
gels houden. Zeker weten. Mijn vriendin zal
me daarbij helpen. Ik wil samenwonen en
het rechte pad op."
Broekriem
Die vriendin heeft, zo bezwoer raadsman
Smit, helemaal niet het idee dat zijn cliënt
gewelddadig is. De man zelf had al eerder
zijn onschuld op dat stuk van zaken be
tuigd. Een onderdeel van de dagvaarding
ging over een pak slaag dat hij met een
broekriem had uitgedeeld. Daar was, zo zei
de verdachte, nooit sprake van geweest. De
man die hem had beschuldigd, had alleen
een paar klappen gekregen. Met de hand
uitgedeeld.
Smit beschreef zijn cliënt als een man die
weinig structuur in zijn leven had kunnen
aanbrengen en die weinig scholing had ge
had. Verwijzend naar een eerdere veroorde
ling zei de advocaat:,Het gaat om een heel
jonge vent die jaar in, jaar uit in de greep van
justitie is geweest.-Hij heeft zijn jeugd niet
kunnen afmaken. Hij wil een inhaalslag
maken."
De Kapelse raadsvrouw J.J.J. Jansen van de
andere verdachte beschreef haar cliënt als
een loopjongen die al blij was als hij voor
zijn medewerking maar te eten kreeg. „Hij
heeft hier geen familie. Vriendschap is voor
hem heel belangrijk." Ook de 'loopjongen'
wilde helemaal opnieuw beginnen. Op de
vraag van rechter Ter Berg wat hij eventueel
van een werkstraf zou denken, nep hij ver
heugd: „Ja, doen! Geen probleem!"
Officier van Justitie A.S Flikweert zag het
allemaal minderzonnig. Hij had weinig ver
trouwen in de tenuitvoerlegging van de goe
de voornemens van de twee dealers en eiste
vrijheidsstraffen van tweeëneenhalf jaar en
achttien maanden. Plus ontneming van de
verdiensten die de eerste dealer overhield
aan zijn handel. „Pijnlijk", vonden de twee
mannen. Ze zagen helemaal niets in vrij
heidsbeneming.
De uitspraak is volgende week woensdag.
Het is niet uitgesloten dat een van de man
nen gedeeltelijk een werkstraf krijgt. Het is
evenmin uitgesloten dat hij, na enige tijd de
vloer van de Pauluskerk te Rotterdam te
hebben aangeveegd, opnieuw het pad kiest
dat voert naar een toneelstuk voor de recht
bank.
A.J. Snel
