In
de
laatste
fase
van argeloosheid
Ontworsteld aan starheid en dogma's
Groninger museum
vreest minder bezoek
Musea Enkhuizen en
Arnhem werken samen
Peter Smids weg bij
Vredenburg Utrecht
Cesar Domela
in museum
Heerenveen
27
donderdag 4 januari 2001
Het Groninger Museum vree
st dat de florissante bezoe
kersaantallen die vorig jaar
werden gehaald, dit jaar niet
bereikt zullen worden. Het feit
dat per 1 januari naast de Rabo-
pas ook de NS-kortingskaart
geen gratis toegang meer geeft
tot de Nederlandse musea, is de
reden voor die angst. Andere
musea kampen met hetzelfde
probleem.
In het jaar 2000 gebruikten
90.000 mensen hun Rabo-pas of
NS-kortingskaart om gratis het
Groninger Museum te bezoe
ken. Bezoekers met de Rabo-pas
moesten sinds begin 2000 vijftig
procent van de entreeprijs beta
len, vanaf nu geldt dat ook voor
bezoekers met een NS-kor-
tingskaart. Het Groninger
Museum vreest dat het bezoe
kersaantal daardoor fors zal te
ruglopen. Die vrees lijkt terecht,
gezien de ervaringen van het
Stedelijk Museum in Amster
dam. In 1999 bezochten 23.000
bezoekers gratis het Stedelijk
Museum met hun Rabo-pas. In
2000 deden nog slechts 10.000
mensen met de Rabo-pas het
museum aan. Hoe die terugloop
van bezoekers met deze pas er in
het Groninger Museum uit heeft
gezien, kan de museumwoord
voerder niet vertellen. Wel weet
hij, uit enquêtes, dat een groot
deel van de doelgroep met het
openbaar vervoer naar Gronin
gen komt en vervolgens de NS-
kortingskaart gebruikt om het
Groninger Museum te bezoe
ken: „Als die kortingskaart geen
vrije toegang meer geeft, loop je
niet meer zo gemakkelijk het
museum binnen
Het Groninger Museum trok
met 220.000 bezoekers een re
cordaantal bezoekers in 2000.
Daarmee behoort het Groninger
Museum tot de best bezochte
kunstmusea in Nederland. Het
Stedelijk Museum (met 380.000
bezoekers) en het Kröller-Mul-
lermuseum (350.000 bezoekers)
trokken aanmerkelijk meer
mensen dan het Groninger Mu
seum, maar het Haags Gemeen
temuseum (170.000 bezoekers),
het Van Abbe in Eindhoven
(40.000 bezoekers) en het Cen
traal Museum in Utrecht
(140.000 bezoekers) minder. De
Jozef Israëls-tentoonstelling en
de Corbijn-expositie bleken het
afgelopen jaar de belangrijkste
publiekstrekkers in het Gronin^
ger Museum.
Bram Hulzebos
Het Openluchtmuseum in
Arnhem en het Zuiderzee
museum in Enkhuizen gaan de
komende jaren nauwer samen
werken. Dat hebben de directies
van beide musea laten weten in
reactie op uitlatingen die direc
teur Melle Daamen van de
Mondriaan Stichting dinsdag
deed in zijn nieuwjaarstoe
spraak. Daamen zei dat Neder
landse musea moeten nadenken
over samenwerking of zelfs
fusies met andere binnen- en
buitenlandse musea. Volgens
Daamen ligt een fusie tussen
vergelijkbare musea als het
Openluchtmuseum en het Zui
derzeemuseum voor de hand.
Daarmee zouden kosten kun
nen worden bespaard en voor
delen kunnen worden behaald
op het terrein van publieksbe-
nadering en collectiebehoud.
Directeur Jan Vaessen van het
Openluchtmuseum vindt ver
dergaande samenwerking met
het 'hartstikke verwante' Zui
derzeemuseum een goed idee.
„Het is trouwens ons eigen idee.
Daamen heeft de beleidsplann-
nen van beide musea voor de ko
mende vier jaar blijkbaar goed
gelezen, want daarin kun je die
wens letterlijk terugvinden."
Nu al vindt tussen de twee voor
malige rijksmusea, die een woe
lige periode van verzelfstandi
ging achter de rug hebben, op
directioneel niveau overleg
plaats over financiën en marke
ting. Volgens Vaessen is het
denkbaar dat de banden nau
wer worden aangehaald en er
een gemeenschappelijk ten-
toonstellingsbeleid wordt ont
wikkeld. Ook zouden gezamen
lijk wetenschappelijke studies
kunnen worden ontplooid.
Vaessen wil niets uitsluiten,
maar het woord 'fusie' neemt hij
voorlopig liever niet in de mond.
zijn collega Arnout Weeda van
het Zuiderzeemuseum evenmin.
„We moeten alle mogelijkheden
verkennenWaar worden we be
ter van, dat is de vraag. Op het
gebied van collecties en pu-
blieksbenadering zie ik zeker
voordelen Je zou ook aan het
ineenschuiven van de overhead
kunnen denken. Principieel ben
ik niet tegen een fusie, maar zo
ver is het nog lang niet.Vaessen
zegt spoedig met Weeda om de
tafel te willen gaan zitten ten
einde de samenwerking nader
vorm te geven. GPD
Peter Smids, directeur van
Muziekcentrum Vreden
burg in Utrecht, vertrekt aan
het einde van het lopende con
certseizoen. Smids is vanaf de
oprichting van het Muziekcen
trum in 1979 directeur geweest.
Smids (1942) vindt dat het tijd
wordt om de fakkel aan een jon
ger iemand door te geven. Smids
heeft zich namens het muziek
centrum de laatste jaren hard
gemaakt voor de nieuwbouw-
plannen in samenwerking met
popcentrum Tivoli. „Vreden
burg staat aan de start van een
lang en zwaar parcours. Ik ben
buitengewoon blij dat de
nieuwbouw van Vredenburg in
combinatie met poppodium Ti
voli nu definitief binnen een
paar jaar kan beginnen. Dat is
natuurlijk een fantastische
klus, maar ik weet ook dat het
een klus voor een jonger iemand
is. Daarom trek ik me na bijna
25 Utrechtse jaren terug", aldus
Smids
Voordat Smids directeur werd
van Muziekcentrum Vreden
burg, was hij ambtenaar
Culturele Zaken in Zwolle en
directie-assistent van Cultuur
centrum De Oosterpoort in Gro
ningen. In 1994 werd Peter
Smids de eerste Prins Bernhard
Fonds Muziek Prijs toegekend
Wat Smids na zijn vertrek bij
Vredenburg gaat doen, is niet
bekend. GPD
ls fotojournalist Sem Presser naar zijn drijfveren
werd gevraagd, placht hij te zeggen: 'Ik
fotografeer om te bikken.' Dat hij een workaholic
was die zich geen tijd gunde voor zelfbespiegeling blijkt uit
de 100.000 negatieven en 150.000 dia's in zijn nagelaten
archief.
De titel van de tentoonstelling die het Joods Historisch
Museum (JHM) in Amsterdam nu aan Presser (1935 - 1986)
wijdt, raakt het karakter van zijn werk in de kern. 'Met het
hart in de lens' leverde hij een oeuvre af dat getuigt van zijn
liefdevolle aandacht en respect voor de mensen die hij
portretteerde.
Brigitte Bardot en Eddie Constantine. foto's Sem Presser
Presser werd in 1917 in Am
sterdam in een socialistisch
milieu geboren als enig kind van
de joodse diamantbewerker Sa
lomon Alexander en Heintje Pe
per. Hij won in 1932 een Agfa-
cameraboxje met een prijsvraag
van het socialistische dagblad
'Het Volk', mislukte eerst nog in
een baan bij een textielfirma,
maar zou in 1935 zijn roeping
volgen door als manusje-van-
alles in dienst te treden bij de
Persdienst Foto Varia van Sieg
VazDias. Op 8 april 1935 plaats
te Het Algemeen Handelsblad
voor het eerst een foto van het
jonge talent: een groep opval
lend keurig geklede Amster
damse werklozen die op de hoek
van de Kloveniersburgwal ge
disciplineerd in de rij staan voor
een gratis belastingplaatje voor
de fiets.
Als directeur van het Algemeen
Nederlandsch Foto Persbureau,
vanaf 1937 gevestigd boven een
dierenwinkel met hemzelf als
enige werknemer, lukte het hem
ondanks felle concurrentie al
gauw geregeld foto's in kranten
en tijdschriften geplaatst te
krijgen.
Zijn ouders zouden de Tweede
Wereldoorlog niet overleven.
Presser zelf dook in augustus
1942 in Arnhem onder met zijn
eerste vrouw Ruth Schachno.
Hij ging daarna onverschrok
ken door met op zak een vervalst
persoonsbewijs op naam van
Willem Jan Knol. Voorafgaand
aan deze onderduik leverde hij
foto's af die op deze expositie de
hoogtepunten zijn.
Ongeloof
In mei 1940 legde hij het onge
loof vast op de gezichten van
Amsterdammers die op straat
naar Duitse vliegtuigen staan te
kijken. In de eerste helft van
1942 was hij aanwezig bij het
huwelijk van een neef in de Ne
derlands-Israëlitische Hoofd
synagoge op de plek van het hui
dige JHM. Presser maakte er de
foto van een aantal mannelijke
aanwezigen die met gele sterren
op hun nette pakken op een rij
zitten te kijken naar de ceremo
nie. 'Bij mijn weten heeft slechts
een van de hier gefotografeer-
den de oorlog overleefd. Verder
zijn ze allemaal door de Duit
sers omgebracht', noteerde hij
later.
Een foto van een groep bagage
torsende joden die naar het
Muiderpoortstation wandelen
om te worden weggevoerd naar
Westerbork in datzelfde jaar, is
nog huiveringwekkender. Ze
zijn gekleed alsof ze op stap
gaan voor een of ander dagtrip
je.
Vanuit zijn Arnhemse onder
duikadres was Presser als enige
fotograaf aanwezig bij de zware
gevechten van de Slag om Arn
hem. Aan de foto die hij op 18
september 1944 maakte van le
den van het tweede Britse para
chutisten bataljon in de omge
ving van de Weerdjesstraat is
niet af te zien hoeveel helden
moed dat vergde. De soldaten
staan er zo ontspannen op dat de
kijker die niet beter weet kan
vermoeden dat de Geallieerden
deze slag wonnen. In hotel 'De
Wereld' in Wageningen maakte
hij op 5 mei 1945 de foto die hem
op slag grote bekendheid ver
schafte- prins Bernhard staat
achter een tafel met op de rug
gezien de Duitse luitenant-ge
neraal Reichert en een tolk. Het
terrein rond het hotel was door
de militaire politie afgezet,
maar met de hem kenmerkende
onverschrokkenheid en inven
tiviteit regelde Presser een lad
der en fotografeerde deze scène
door een gat in de gevel.
Uit de eerste naoorlogse jaren
dateren foto's met onderwerpen
die uiteenlopen van het arme
Leidse gezin met zestien kinde
ren en melk drinkende jongetje
tot Churchill in Amsterdam en
feestvierende leden van de Ar
beiders Jeugd Centrale. Indruk
wekkend zijn de foto's die hij in
1946 en 1947 maakte tijdens rei
zen door het verwoeste Duits
land. Een keurig in pak gesto
ken man zit zonder benen op
straat in Frankfurt; twee al even
keurig geklede stellen blijken
Berlijnse daklozen in een sta
tionswachtkamer.
Hoe veelzijdig Pressers talent
was blijkt op deze expositie van
honderd zwart-wit foto's en
vijftig kleurendia's ook uit de
aardige foto's van het schrij
versechtpaar Bert Voeten en
Marga Minco op het dak van
hun huis aan het Oosterpark,
Wim Kan met Corrie Vonk op
zijn schouders en Brigitte Bar
dot met Eddie Constantine op
het Filmfestival in Cannes. Toen
Presser Bardot en Constantine
in 1955 vereeuwigde, woonde
hij al enige tijd in Frankrijk met
zijn tweede vrouw. Van daaruit
reisde hij door onder meer Ita
lië, Afrika, Alaska, Suriname en
Noord- en Zuid-Amerika. In de
jaren vijftig en zestig stilden
zijn foto's van deze reizen in
tijdschriften bij het grote pu
bliek de honger naar beelden die
tegenwoordig door de televisie
worden gebracht.
Naturel
In zijn essay in het tegelijkertijd
verschenen boek 'De tijden van
Sem Presser' raakt H.J.A Hof
land de kern van de 'gedateerde'
sfeer die deze foto's uitstralen.
De Bekende Nederlander met
zijn 'volle-gebitsglimlach' be
stond tijdens zijn werkzame le
ven nog niet; al zijn geportret-
teerden ogen opvallend naturel;
'Sem Presser heeft de wereld
vastgelegd, met alle tragiek,
vreugde, drama, in de laatste fa
se van een argeloosheid zonder
het bewustzijn van de moderne
roem en lens.'
Frangoise Ledeboer
De expositie 'Met het hart in de lens.
Foto's van Sem Presser' in het Joods
Historisch Museum (Jonas Daniël
Meijerplein 2 -4, Amsterdam) duurt
tot en met 6 mei De openingstijden
zijn dagelijks van 11 00 tot 17.00
uur. 'De tijden van Sem Presser'
(Uitgeverij Voetnoot), telt 207 blad
zijden en ruim 150 foto's. De prijs is
49,50.
Leids gezin met zestien kinderen.
Tien jaar geleden was het werk van Cesar
Domela voor het laatst in Nederland te
zien, m het Van Reekum Museum in Apel
doorn. Daar kwamen opvallend veel Friese
bezoekers op af, herinnert oud-directeur
Frits Bless zich Want die waren nieuwsgie
rig naar het werk van de zoon van de grote
anarchistische voorman, Ferdinand Dome
la Nieuwenhuis, die door de Friese arbei
ders 'us Ferlosser' (Onze Verlosser) werd ge
noemd. Nu kan in Friesland zelf kennis
worden gemaakt met het werk van Cesar
Domela: in Museum Willem van Haren te
Heerenveen, waarin ook het Ferdinand Do
mela Nieuwenhuis Museum is onderge
bracht, is een fraaie keus uit zijn veelzijdige
oeuvre te bewonderen.
Wie naar Heerenveen gaat in de verwach
ting kunst te zien waaruit sociale bewogen
heid spreekt, heeft het mis Cesar Domela
(1900-1992) is altijd een esthetisch kunste
naar geweest die schoonheid en harmonie
op de voorgrond plaatste. Sinds hij in 1920
uit Nederland vertrok naar een kunste
naarskolonie in het Italiaanse Ascona, heeft
hij zich vooral laten leiden door de oosterse
filosofie, in het bijzonder door Lao Tse.
Na de dood van zijn vader in 1919 kreeg de
jonge Cesar het verzoek om de leiding van
de arbeidersbeweging op zich te nemen,
maar hij wilde de politiek niet in en koos
rp
m
Zelfportret Cesar Domela, linosnede.
voor de kunst. Zijn maatschappelijk enga
gement kwam daarin slechts zijdelings tot
uiting: samen met Mondriaan en Van Does
burg was hij lid van De Stijl, die integratie
van kunst en samenleving hoog in het vaan
del had. Maar dat wil niet zeggen dat hij zijn
afkomst verloochende.
Toen Hitler in 1933 aan de macht kwam,
woonde Domela met zijn vrouw Ruth De-
renberg in Berlijn. De kunstenaar moest
voor de begrafenis van zijn moeder naar Ne
derland en kwam terug met vijftien Neder
landse paspoorten waarmee hij Duitse an
archisten in staat stelde de nazi-terreur te
ontvluchtenCesar en Ruth vertrokken naar
Parijs waar ze tot hun dood zouden blijven
wonen.
Duidelijk is dat Cesar Domela zich al snel
ontworstelde aan starheid en dogmatiek.
Op de videofilm bij de tentoonstelling in
Heerenveen verkneukelen de kunstenaar en
de vrouw zich om de rechtlijnigheid van
Mondriaan, die zelfs bij het dansen tot ui
ting kwam. Mondriaan was tegen diagona
len in composities en al helemaal tegen
gebogen lijnen en cirkels. Domeia's vrij
heidsdrang was te groot voor die strenge
neo-plastische leer.
In Heerenveen kan men in het kort die ont
wikkelingsgang volgen. Het 'Neoplastisch
schilderij no 5 E' uit 1924-25 is een totale
Mondnaan-kloon, maar 'Composition néo-
plastiqueno. 5 K' vaneen jaar later bevat al
een diagonaal Al in 1933 adopteert Domela
in zijn reliëfs de gebogen lijn en die zal hij
nooit meer loslaten. In 1936 neemt hij deel
aan de tentoonstelling Cubism and Ab
stract Art in het Museum of Modern Art in
New York, samen met Duchamp, Kandins-
ky, Malevitsj en Tatlin.
Al voor de oorlog heeft hij zijn stiel gevon
den in het maken van reliëfs. Die vallen op
door het gebruik van talrijke bijzondere
materialen: notenhout, palissander en ma
honie, messing, verhard aluminium en rood
koper, ivoor, haaienhuid en - na de oorlog -
plexiglas. Domela wil daarbij de kleuren en
structuren van die materialen laten spreken
en zo weinig mogelijk verf gebruiken.
Een andere opvallende eigenschap vormen
de sierlijke lijnen, die bijna muzikaal aan-
doen. Soms kan men zelfs harp- en tuba
achtige vormen herkennen en sommige lij
nen herinneren ook aan de G-sleutel van het
notenschrift. Daar zit meer Franse esprit in
dan in de calvinistisch aandoende Stijl-
werken. Toch zijn Domeia's reliëfs nooit los
jes of uitbundig; ze zijn zeer hecht, onwrik
baar bijna, gecomponeerd. En ze zijn
vervaardigd met perfectionistische am
bachtelijkheid.
Cesar Domela heeft in totaal 302 reliëfs ge
maakt In Heerenveen zijn er een stuk of ze
ventien te zien, gemaakt vanaf 1938. Ook
zijn laatste reliëf, uit 1991, is er te zien: zeld
zaam jeugdig en fris van kleur. Bij de laatste
paar reliëfs kreeg hij hulp van de in Parijs
wonende Nederlandse kunstenaars Mark
Brusse en Willem van Malsen. Zij moesten
op zijn aanwijzingen de metalen strips bui
gen, want daar was hij zelf niet meer toe in
staat
Domela was een veelzijdig kunstenaar, hij
maakte niet alleen reliëfs. Er hangt een serie
linoleumdrukken uit begin jaren twintig in
constructivistischestijl, waar trouwens ook
al cirkels en gebogen lijnen in voorkomen,
en er zijn uit diezelfde tijd enkele fotocolla
ges te zien. Die waren toen erg in de mode:
kunstenaar Paul Citroen en ontwerper Piet
Zwart maakten in die tijd ook gebruik van
de collagetechniek. Domela maakte ook re
clame-ontwerpen in Nieuw-Zakelijke stijl.
Uit latere tijd stammen de gouaches en zeef
drukken, die hij niet zelden combineert met
de collagetechniek. Hij maakte die vaak
naar aanleiding van het laatste reliëf, als het
slotstuk van een cyclus Pas dan ontwierp
hij weer een volgend reliëf. Domela zelf zag
zijn composities ook als een middel tot con
templatie en meditatie, die de toeschouwer
in een toestand van rust en harmonie zou
den brengen.
De presentatie in Heerenveen, die ook veel
duidelijk maakt over de verhouding tussen
Cesar Domela en zijn vader, is onderdeel
van een dubbelexpositie. De andere ten
toonstelling is te zien in Museum Kasteel
Wijchen bij Nijmegen. Daar ligt het accent
op de sculpturen van Domela, een onderbe
licht facet van zijn werk.
Cesar Domela heeft in Frankrijk, de Ver
enigde Staten en andere landen veel erken
ning ondervonden Zijn werk is te zien in tal
van belangrijke musea van moderne kunst.
In Nederland is hij altijd wel achtergeble
ven in de publieke belangstelling; zijn werk
was hier voor veel mensen misschien iets te
frivool en te ambachtelijk. Maar met deze
expositie - er worden in Friesland trouwens
weinig tentoonstellingen van zo'n interna
tionaal niveau te gehouden - kan men de
schade inhalen.
Sikke Doele
De expositie in Museurn Willem van Haren in
Heerenveen loopt tot en met 4 maart en is geopend
di t/m vr 11-17, za en zo 13-17 uur. Kasteel Wij
chen kan men tot en met 31 maart bezoeken wo
t/m zo 13-17, vr 11-17 uur.
