De zuster
is boos
Albéniz geeft
'Merlijn' een
snufje Wagner
Bij Handel mag je ster zijn, maar Bach is zelf de ster
Hetty
Klivia
Blok
blaast
stoom af
Magdalena Kozena
zingt opera alleen
donderdag 4 januari 2001
oeval? Onlangs verschenen gelijktij dig de biografie
van Annie M.G. Schmidt 'Wacht maar tot ik dood
ben' van de hand van Hans Vogel en een beeld van
een box met daarin drie cd's en een videoband met
authentiek materiaal uit 'Ja zuster nee zuster', ter
gelegenheid van het 75-jarig bestaan van de VARA. Beide
zijn in feite bedoeld als hommage aan Annie Schmidt. Maar
in alle twee is ook een flinke rol weggelegd voor Hetty Blok
(Zuster Klivia in de televisieserie). Met de ene uitgave toont
de actrice zich blijer dan met de andere. En de blijheid geldt
niet de biografie.
Isaac Albéniz werd beroemd
door een aantal piano werken.
Zelf wilde hij graag de geschie
denis in gaan als een belangrijk
operacomponist. Ver kwam hij
niet. Maar kort geleden werd
zijn opera 'Merlin' gereconstru
eerd, negentig jaar na de dood
van de Spaanse componist.
Acht countertenors maken in de
opera 'Merlin' van Isaac Albé
niz een dansje, terwijl zij de
tekst 'Trie a ta trac' zingen, ge
volgd door een eendrachtig
'Ah'. Acht mannelijkealten: dat
is voor menigeen teveel. Maar
het is voorbij voordat we er erg
in hebben. Hun optreden in de
derde acte duurt 54 seconden.
Het achttal beeldt een stel gno
men uit. Zij wonen in een grot,
waar zij een voorraad goud be
waken waar ze in Fort Knox ja
loers op zouden zijn.
De boosaardige tovenaar Mer
lijn (Merlin in dit Engelse libret
to) heeft er zijn zinnen op gezet.
Hij heeft een verleidelijke assis
tente, die Nivia heet Gevaarlij
ke combinatie, die twee.
Merlins tegenstander is koning
Arthur. Hij is als enige in staat
een enorm zwaard uit een hoop
stenen te trekken, dat hem ma
gische krachten verschaft.
Het is maar een greep uit het li
bretto van deze opera, geba
seerd op de ridderverhalen rond
de legendarische middeleeuwse
koning Arthur. Maar de Wag-
ner-liefhebber ruikt al lont. Die
vervangt ir gedachten Merlin
door Klingsor, Nivia door
Kundry en Arthur door Siegmu-
nd, terwijl hij zich in plaats van
de gnomen een stel stevige Rijn
dochters voorstelt.
Dan hebben we een kruising
tussen 'Parsifal' en 'Der Ring
des Nibelungen'. Hield de
Spaanse componist Isaac Albé
niz van Wagner? Wat heet. Hij
was verslaafd aan het genie van
Bayreuth.
Meester
Wordt er een compositie van een
grote meester ontdekt, dan
juicht het ganse muziekleven.
Albéniz was inderdaad een
meester, één van de belangrijk
ste componisten die Spanje
heeft voortgebracht. Maar een
operacomponist? Zijn pianocy
clus 'Iberia' is terecht wereldbe
roemd geworden en ook een
paar korte, pretentieloze piano
stukjes worden graag gespeeld.
Als operacomponist is hij vol
slagen onbekend gebleven. Ter
wijl hij toch de ambitie had op
dat terrein iets te presteren en er
van overtuigd was, dat hij daar
toe in staat was.
Maar het liep allemaal ver
keerd. Toen hij op 49-jarige
leeftijd overleed lagen er diver
se onvoltooide partituren in zijn
werkkamer. Er waren er bij
waarmee niets meer te beginnen
viel. Maar de opera 'Merlin' ver
keerde al in een vergevorderd
stadium.
Vreemd dat we zo lang op een
gecompleteerde versie hebben
moeten wachten. Die is er nu.
José de Eusebio voltooide het
werk, orkestreerde het grootste
deel er van en het geheel ging in
1998 in première. Een jaar later
maakte Decca de eerste opname
van het werk, met deze Eusebio
als dirigent. Een meesterwerk is
het niet. Wel een bijzonder
werk.
Virtuoos
In zijn tijd was Isaac Albéniz
voornamelijk bekend als een
virtuoos pianist en als dirigent.
Hij had alle belangrijke con
certzalen in zijn agenda staan.
Maar het operatheater trok
hem. Toen de Britse bankier
Francis Burdett Money Coutts
met een aantal middelmatige
toneelteksten van zijn hand op
Eerst maar even stoom afbla
zen dan. Wat volgt is een
treurig verhaal, dat, let maar op,
toch een happy end kent. Maar
niet zonder thee. 'Met een Ba-
vaarwa', een bavarois dus. Zo
veel heeft ze Zuster Klivia niet
hoeven aanzetten. En dat zorg
zame heeft ze ook al van zich
zelf. Net als dat beetje gekke en
dat hart van goud. En dat hart is
gekwetst.
„Die hele biografie is een aan
eenschakeling van banale anek
dotes zoals men die in roddel
bladen pleegt aan te treffen. Ik
vind, en dat is het belangrijkste,
dat Annie geen recht wordt ge
daan. Maar toen ik bij het
hoofdstuk over 'Ja zuster nee
zuster' kwam, kreeg ik een
schok. Als het gebleven was bij
'Hetty Blok als de licht neuroti
sche zuster Kliviawas ik daar
nog overheen gestapt. Ik heb
haar zo niet neergezet, maar al-
la. Erger vind ik dat er aperte
fouten in staan. Zo zou Annie's
manager John de Crane vanwe
ge mijn zogenaamd lastig
gedrag in de studio tegen me
hebben gezegd dat De Zuster
volgende seizoen misschien met
haar koffer maar eens een paar
maanden naar een ander rust
huis zou moeten. Het is klink
klare onzin. We konden het op
de set heel goed met elkaar vin
den. Niemand had sterallures."
En dat verhaal van die koffer zit
zo: „Mij werd gevraagd - de se
rie was erg populair - om de
wielrenner die de ronde van
Friesland zou winnen een krans
om te hangen. Die Friezen wil
den graag dat ik dat als Zuster
Klivia zou doen. Ik vond dat wel
leuk, al kreeg ik er niet zo veel
geld voor. Correctheidshalve
heb ik de VARA toestemming
gevraagd om voor die gelegen
heid het kostuum uit de serie te
dragen. Ik kreeg als antwoord
dat het wel mocht, maar het
moest bij deze ene keer blijven,
anders zou de Zuster bij het be
gin van het nieuwe seizoen een
paar afleveringen met vakantie
zijn. Dat verhaal heb ik zo ook
aan de schrijver van de biogra
fie verteld. Hij heeft hier uren
gezeten."
Geen proces
Blok is boos en van de weerom
stuit blijft ze langer dan de ge
bruikelijke vijf minuten op haar
stoel zitten. „Ook een ander ver
haal klopt niet. Er staat in die
biografie dat Leen Jongewaard
en ik een proces hebben aange
spannen tegen Annie. Ik zei al
dat de serie populair was. Op
een gegeven moment versche
nen in de winkels flacons met
het schoonmaakmiddel Andy
met om de hals een sleutelhan
ger met Zuster Klivia, Opa en
Boordevol. Annie ontving als
auteur daarvoor een bedrag.
Nederland was toen nog niet
aangesloten bij de conventie
van Bern, de rechten van ac
teurs waren niet veiliggesteld.
Albéniz afstapte en hem geld
bood als hij die op muziek wilde
zetten stemde hij toe. Later
sprak de Spaanse componist
van 'een Faust-pact'.
De bankier, liefhebber van Kel
tische ridderverhalen, en Albé
niz kwamen overeen een drietal
opera's te concipiëren rond ko
ning Arthur en de tovenaar
Merlijn. De componist stond
voor de taak een forse stapel
plechtstatige Engelse teksten
van muziek te voorzien.
Dat hem deze middeleeuwse
stof wel aansprak is niet ver
wonderlijk. Al in zijn studietijd
was hij sterk gefascineerd ge
raakt door Wagner. Later diri
geerde hij in Barcelona 'Tristan
und Isolde'. Hij behoorde ook
tot de oprichters van een Wag
ner-vereniging in die stad.
Wagner klinkt inderdaad door
in 'Merlin', de enige van de drie
geplande opera's die bijna klaar
was toen de Spaanse componist
in 1909 overleed.
Maar bij Albéniz, wiens muzi
kale opleiding zich voorname
lijk in Parijs afspeelde, is het
vooral een Franse Wagner die
we horen. Zijn muziek staat het
dichtst bij Chausson en D'Indy,
componisten die eveneens sterk
door 'de nieuwe muziek' van
de Duitse meester zijn beïn
vloed.
Processie
Dat Albéniz een Spaanse com
ponist was merken we hoofdza
kelijk in de derde acte, met
dans-episodes, die een Iberische
beweeglijkheid hebben. Voor de
rest is 'Merlin' geschreven in een
niet bepaald karakteristieke
melodische stijl, die weinig con
trasten biedt.
De gedempte klank en de vaak
statige, processie-achtige be
weging van de muziek doet soms
werkelijk aan Wagners 'Par
sifal' denken, al mist Albéniz
orkestraal raffinement.
Vergelijkingsmateriaal hebben
we niet, maar ook zonder dat is
duidelijk, dat de uitvoering op
de twee Decca-cd's veel te wen
sen overlaat. Er doet een
sopraan aan mee, de niet onbe
kende Jane Henschel in de be
langrijke rol van Morgane, die
niet alleen voortdurend krijst,
maar ook een afschuwelijk vi
brato heeft en constant vals
zingt. Ook diverse kleinere par
tijen zijn zwak bezet.
Gelukkig zijn de zangers die de
belangrijkste twee mannenrol
len zingen wel overtuigend:
Carlos Alexander als een duis
tere Merlin en Placido Domingo
als een heroïsche, al is het enigs
zins ruwe koning Arthur. Do
mingo's stem mag dan niet meer
in volle bloei staan, in een uit
voering als deze springt hij er
gemakkelijk uit.
Aad van derVen
Albéniz: 'Merlin'. Solisten, Coro
Nacional de Espana, Coro de la Co-
munidad de Madrid en Orquesta
Sinfónica de Madrid o.l.v. José de
Eusebio, Decca (2 cd's)
Isaac Albéniz
Wij hebben Annie niet aange
klaagd, we hebben Unilever
voor de rechter gedaagd. We
hebben tot aan de Hoge Raad
doorgeprocedeerd, maar de uit
slag bleef negatief voor ons. Nu
zouden we in het gelijk zijn ge
steld. Annie wist natuurlijk van
het proces, ze vond al dat gedoe
niet leuk, maar het heeft de
vriendschap nooit geschaad. We
kenden elkaar al sinds 1948 en
het contact is altijd goed ge
weest. Later, toen ze weer eens
over was uit Frankrijk waar ze
woonde, heeft ze hier lekker as
perges zitten eten. Dat was uit
zonderlijk, want ze hield het
meeste van eenvoudig eten, ze
was dol op gehaktballetjes. Ook
het verhaal van het proces over
die sleutelhangers heb ik zo
voor het boek verteld."
Sonneveld
„En dan wat er over Wim Spn-
neveld staat. Dat hij een scène
gemaakt zou hebben, omdat de
Ingenieur*, Piet Hendriks, drie
close-ups zou hebben gehad en
hij maar een. De Ingenieur nota
bene, die toch al zo weinig tekst
had. Maar het is allemaal enzin,
want close-ups waren destijds
technisch onmogelijk. Er ston
den drie vaste camera's, die al
leen maar totaalbeelden kon
den registreren. Wij als spelers
hadden allemaal een kruisje op
de vloer waar we mochten
staan. Bovendien: Wim magzijn
malle kunsten, zoals ik dat
noem, hebben gehad en ik heb
daar ook kennis mee mogen ma
ken, maar hij was een veel te
groot artiest om zich over een
close-up meer of minder te be
kommeren."
Het staat nu allemaal zwart op
wit, er wordt veel reclame voor
de biografie gemaakt, ze wordt
zo goed verkocht dat er exem
plaren bijgedrukt moeten wor
den. Maar aan de inhoud veran
dert niets.
„Ik heb de uitgeverij m'n be-
Ja zuster, nee zuster, 1967. Carla Lipp (I) als Jet, Leen Jongewaard als Gerrit de inbreker en Hetty Blok als zuster Klivia.
Hetty Blok met op de achtergrond Annie M. G. Schmidt en componist Harry Bannink. foto Roland de Bruin
zwaren laten weten. Ik kan aan
tonen dat er onjuistheden in
staan. Het is...
Telefoon. Het duurt even. Tijd
om de bavarois op te eten.
Wat zou er zijn?
Toeval.
„Nou jaa!"
Wat is er9
„Dat was de uitgeefster. Ze be
loofde me plechtig dat de on
waarheden erin de volgende
druk uitgaan, alles in overleg
met mij. Ze zei dat mijn naam
als faire collega in het geding is
en dat dat onterecht is."
Pleister op de wonde, want me
nige lezer zal Hetty Blok voorlo
pig als een lastige tante zien en
ook een verkeerde indruk heb
ben over Wim Sonneveld.
,En dan wat er over Ko van Dijk
staat. Dat hij schmierde als pa
raplu-verkoper. Hij schmierde
helemaal niet. Hij behandelde
die rol alsof het Shakespeare
was. Ja en dat met die opvouw
bare paraplu, die Knodel, die er
almaar in en uit moest, zo was
Annie. Een beetje stout."
Maar toch, een beetje, een hap
py end waar het gaat om rehabi
litatie. Nu is er ook ruimte om
over wat wel heel leuk is te pra
ten: de box met de cd's en de vi
deo met de liedjes van Ja zuster
nee zuster.
Stads-Gronings
„Van de afleveringen is niks be
waard gebleven. De VARA heeft
dat later aan een brand gewe
ten, maar die banden zijn ge
woon uit zuinigheid gewist. Ik
was verbaasd toen een paar jaar
geleden iemand zich meldde die
zei dat hijMartin Scheffer, des-
tijds op een cassettebandje, al
leen geluid dus, opnamen had
gemaakt. Ik heb die bandjes be
luisterd en ik begreep dat ik een
klein document in handen had.
Toen heb ik, en dat doe ik niet zo
vaak, zelf het initiatief geno
men. Ik heb de VARA-produ-
cent Hans Meulman kopieën ge
stuurd. Samen met 'radioman'
Hans van Dijk kwamen we tot
de conclusie dat je op grond van
de geluidsopnamen hoorspelle
tjes moest maken. Maar dan
zouden er wel verbindende tek
sten moeten komen. Van de Zus
ter. Ik had daar aanvankelijk
bezwaar tegen, want Annie was
dood en wie anders dan zij had
die teksten moeten maken. La
ter ben ik van die bezwaren af
gestapt. Ook omdat het RO-the-
ater, met Loes Luca als Zuster,
er andere tekstschrijvers bij had
gehaald. Inmiddels had Hans
van Dijk zich zo in het wezen
van de zuster verdiept en ik had
ook nog wat resten van haar in
me, dat ik het aandurfde. We
hebben veel gepraat. Er moes
ten genoeg woorden in zitten die
ik kon Knauw'n, want zo praat
te de zuster: Stads-Gronings."
En oude tijden herleefden.
Vindt ze het trouwens niet ver
velend om bij alles wat ze in
haar leven heeft gedaan: De Fa
milie Doorsnee (de dienstbode
Sjaan), de radioprogramma's,
de theatervoorstellingen, de
voordrachten voor kinderen en,
wat ze nog steeds doet, haar ac
teerlessen, met die episode als
zuster te worden geconfron
teerd?
„Als iets na 33 jaar nog zo leeft,
zeg je niet: 'Ik wil er niks meer
mee te maken hebben.En het
was toch een leuk spel. Ook met
al die gasten. Alle acteurs van
naam wilden dolgraag mee
doen. Ze waren er gek op. Denk
aan de buur'n, 't zijn heel dunne
muur'n."
Ja zuster, nee zuster.
Els Smit
Het verschil tussen Bach en Handel? „Bij
Bach sta je in dienst van zijn muziek.
En Handel staat in dienst van jou. Bij Han
del mag ik als zangeres de ster zijn, maar bij
Bach weetje dat hij zelf de ster is." Magda-
lena Kozena zegt het met ogen die ogen die
twinkelen van gretigheid tot zingen. Óm het
plezier dat zij ex-in schept om al die barokke
tierelantijnen van haar stembanden te laten
spatten. „En toch. Ik ben niet religieus,
maar als ik Bach zing weet ik dat meer is
tussen hemel en aarde. Dan sta je gewoon in
dienst van zijn muziek."
De Tsjechische mezzo is inderdaad een ster
Dankzij Handel. Met dirigent Mark Min
kowski in diens ensemble Les Musiciens du
Louvre zong ze al diverse opera's van de
Duits/Engelse componist. En er volgen er
nog wat Zoals volgend jaar december als ze
bij De Nederlandse Opera de rol van Serte in
'Julius Ceasar' zingt. Met Minkowski en zijn
ensemble. „Het lijkt me enig om dat einde
lijk eens een paar maanden in Nederland te
wonen. Meestal ben ik hier voor een concert
en zing dan de volgende dag al weer ergens
anders."
Voorlopig moet het wederzijds contact tus
sen Nederland en Kozena even beperkt blij-
Operadiva Magdalena Kozena: „Als ik Bach zing
dan weet ik dat er meer is tussen hemel en aar
de." foto David Kra us
ven tot de cd's. De jongste is zeker niet de
minste. Hij bevat drie Italiaanse cantates
Handel. „Nou ja, cantates. Het zijn eigenlijk
meer opera's voor één persoon. Ze zitten
vol dramatiek. Welbeschouwd is alles ope
ra."
Wat heet. Haar uitvoering van 'La Lucrezia'
liegt er niet om. Woede en walging vechten
om voorrang binnen deze door een Romein
se koningszoon verkrachte vrouw, die zich
uiteindelijk voor het oog van haar familie
van het leven berooft.
„Handel wil vooral in zijn Italiaanse werk
dat de zangers zelf de variaties maken. Voor
ons is dat ontzettend leuk. Maar bij zijn
'Messiah' begint hij al aardig op Bach te lij
ken. Toch zing ik ook graag Bach. Bij hem
voel ik me altijd zo'n deel van het grote ge
heel. Eigenlijk is mijn band met Bach een
beetje intiem. Zo'n Bachjaar is met echt aan
mij besteed. Bach is eigenlijk een beetje van
mij." Kozena werkt graag met de Brit Gar
diner mee aan diens Bach-project: het opne
men van alle Bach-cantates. „Hij is een
typische Bach-dii"igent. Anders dan de
spontane Minkowski. Gardiner werkt juist
heel beredeneerd."
Eigenlijk is het een beetje verbazingwek
kend dat Kozena zo'n echte barokspecialis-
te werd. Ze werd geboren in het toen nog
achter het IJzeren Gordijn verscholen Tsje
chische Brno. Toen ze rond haar zestiende
serieus begon te zingen was daar nog nau
welijks iets bekend over de manier waarop
in het Westen werd gepoogd de muziek-
praktijk van de barok in ere te herstellen.
„Tot de perestrojka, het openbreken van het
IJzeren Gordijn, konden we niet reizen,
geen contact maken met het Westen. Je kon
naar Rusland, Polen en dat soort landen.
Maar westerse ensembles en solisten zagen
we nooit Ik zong toen veel samen met een
luitspeler. Het enige dat we kenden waren
wat opnamen van Emma Kirkby, die vrij
wel zonder vibrato zong. Maar verder...?"
„Toen de grenzen open gingen bleek dat we
zo'n twintig jaar achter liepen. Er voltrok
zich daarop ook in ons muziekleven een
soort revolutie. We gingen opeens veel min
der romantisch met de barok om. Uiteinde
lijk ontdekten we een prachtige, nieuwe
manier om emoties te uiten. Maar op het
laatst gingen daarin heel wat mensen zo ver
dat de barok in West-Europa al weer ro
mantischer gaat klinken dan bij ons."
Zo'n vijf jaar geleden begon Kozena inter
nationaal op te vallen met optredens in We
nen, Drottingholm en Aix-en-Provence. De
wereld lag open. In dubbel opzicht, want de
bai-ok bood haar volop de vrijheid om haar
eigen gevoel in muziek te uiten. Vrijheid om
te reizen en vrijheid om te spelen met de mu
ziek. Bovendien maakte ze kennis met Min-
kowksi. „Hij is nu mijn 'vaste dirigent'. Ik
denk dat we zo goed kunnen samenwerken
omdat geen enkele operavoorstelling bij
hem ooit hetzelfde is. Hij reageert namelijk
op het publiek en dat maakt het optreden
spannend. Ik heb wat dat aangaat veel van
hem geleerd. Bijvoorbeeld dat het bij zingen
om meer gaat dan een mooie klank."
„Het is belangrijk dat je elkaar goed ligt,
want muziek maken doe je samen. Zo moet
hij weten dat zangers niet alles kunnen,
maar wij moeten ons realiseren dat hij niet
vies is van een beetje show. Daar heb ik zelf
ook niets tegen, zolang het maar muziek
blijft. Maar zijn sterke kant is dat hij van het
theater houdt. Hij doet daar alles, ook Mo-
zart en Wagner."
De romantiek is een heel andere wereld.
Toch heeft zij ook Mahler gezongen. „De
Vierde. Toen lag mijn stem wat lager dan nu,
ik was toen meer een alt. Maar het moeilijke
is dat iedereen zo langzamerhand al Mahler
heeft gezongen. Toch hoop ik ooit rijp te zijn
voor zijn 'Kindertotenlieder', want voor
zo'n diep tragische tekst ben ik nu nog te
jong. En ik zou graag wat meer van Janacek
te zingenEen Tsjech uiteindelijk. Maar he
laas heeft hij voor een mezzo zo weinig ge
schreven. En Rossini lijkt me heerlijk En
Carmen is de droom van elke mezzo."
Hans Visser
Magdalena Kozend, Les Musiciens de Louvre
o.l.v MareMinkowksi: 'Handel Italian Cantatas'.
Tijd: 67.37. Archiv 469 065-2
