Onthaasten met Fedde en Foekje
PZC
Jonen houdt de razende wereld op afstand
Gevoel
voor
Fryslan
44
Speelgoed
geschilderd
zaterdag 30 december 2000
Het verleden heeft
toekomst. Als te
genhanger van druk,
druk, druk, de globali
sering, 24-uurs econo
mie, virtualisering,
plastic geld en andere
zogenaamde verwor
venheden van de mo
derne tijd, kijken veel
vakantiegangers en re
creanten nostalgisch
achterom naar het goe
de van deoude tijd. Ont
haasten in een histori
sche omgeving is in trek
Maar tegelijkertijd eist
de verwende consument
wel modern comfort.
Een voorbeeld van nos
talgie met een vleugje
vandaag is het arrange
ment 'Mei Fedde en
Foekje yn Fryslan'. Het
is een gouden vondst
van de 18e-eeuwse Her
berg van Oom Lammert
en Tante Klaasje in het
Friese Workum. Her
bergierster Ilse de Vries,
een achter-achter-ach-
ternicht van Tante
Klaasje verwelkomt de
gasten allerhartelijkst.
„Jimme binne tige wol
kom."
In het kippenhok van de Her
berg van Oom Lammert en
Tante Klaasje mogen de gasten
zelf hun eitjes bij elkaar schar
relen. Elke ochtend voltrekt
zich een wonderbaarlijke spij
ziging. De twee scharminkeltjes
van kippetjes blijken 's nachts
voldoende eieren te hebben ge
legd om alle gasten rijkelijk te
voorzien. Waarschijnlijk heeft
een plaatselijk grutter de eier-
stokjes een handje geholpen.
Maar daar kraait geen haan
naar. Het gaat immers om het
idee. En om de sfeer.
Bovendien vinden de meeste
stadsmensen het allang best dat
ze geen eieren hoeven te rapen
waar misschien nog een veertje
aan is vastgelijmd met een dotje
verse kippenstront. Stel je voor!
Alleen al het idee maakt ze
strontmisselijk. Nostalgie is
leuk, maar wel met het comfort
van vandaag. Tegenwoordig
moeten immers zelfs luchtkas
telen centraal verwarmd zijn.
Liefst met een HR-ketel.
De herberg van Oom Lammert
en Tante lOaasje speelt daar
handig op in. De opgehangen
gieter die dienst doet als
douche, is stiekem aangesloten
op een comfortabele boiler. Dat
zelfde geldt voor de antieke
kraan boven de veedrinkbak die
tot wastafel is gebombardeerd.
En onder het deksel van de hou
ten poepdoos gaat een moderne
closetpot schuil, compleet met
milieuzuinige spoeling.
Knus
De herbergt heeft zes kamers in
de vorm van piepkleine huisjes.
Ze staan op zolder in het gelid
langs een heus klinkerstraatje,
dat baadt in het warme licht van
antieke lantaarns. Binnen is het
krap maar knus en vooral ou
derwets. Grootmoeders tijd.
Geen radio. Geen tv. Het enige
dat geluid maakt is de antieke
wekker. Kittig getik, als naald
hakken op een marmeren vloer.
De wekker loopt, maar de tijd
staat stil. Een melkemmer doet
dienst als prullenbak. Op de
stoel ligt een breiwerkje. Aan de
wand een bordje met de tekst:
„Nimmen kriget in wur klist
foar syn libben." Geen idee wat
het betekent, want de Friese les
staat pas de volgende dag op het
programma.
De strozak in de tweepersoons
bedstee ziet er niet bepaald
slaapverwekkend uit. Het is een
bult van de eerste categorie. „Je
moet er eerst een nestje van ma
ken", adviseert de herber
gierster. Na veel geworstel, een
paar stevige uppercuts en een
houdgreep verandert het bed in
een nest. Na een slaapmutsje
kan de slaapmuts op.
Driftig geroffel op een koeken
pan rukt mij wreed uit een vre
dige droom over een aantrekke
lijke menselijke variant van Us
Mem, de Rolls-Royce onder de
koeien. Het is de wekdienst.
Uitslapen is er niet bij. Het ar
rangement 'Mei Fedde en Fouk-
je yn Fryslan' wekt immers op
om Friesland te ontdekken, te
fietsen, of te wandelen. Langs
'Aldfaers Erf' bijvoorbeeld, de
schitterende museumroute door
de dromerige dorpen Allinga-
wier, Exmorra, Ferwoude en
Piaam, met veel nostalgie en de
monstraties van oude ambach
ten.
Om 'it Fryslan gefoel' te krijgen
kunnen groepen bovendien
deelnemen aan 'De taal, de
musyk en it nasjonale slokje',
een arrangement met een sterk
Fries accent. Het is een bonte
mengeling van luisteren naar
Friese volksverhalen en muziek,
een poëzieroute, een inwijding
in de Friese taal, cultuur en tra
dities, een partijtje kaatsen en
een bezoek aan een distilleerde
rij in Bolsward, waar meneer
Sonnema geduldig uitlegt hoe
hij het klaarspeelt om 71 krui
den in een fles Berenburg te
proppen. Welke kruiden dat zijn
blijft een geheim.
Grutte Pier
'Bakte iel' (paling in het groen)
staat die avond op het menu in
de Herberg van Oom Lammert
en Tante Klaasje. Het dessert
bestaat uit een stoomcursus
Fries. Ik worstel met dat be
roemde Friese zinnetje. „Büter,
brea en griene tsiis. Wa't dat net
sizze kin is gjin oprjochte
Fries." (Ondertiteling voor Hol
landers: Boter, brood en groene
kaas, wie dat niet zeggen kan is
geen echte Fries). Volgens over
leveringen gebruikte de Friese
vrijheidsstrijder Grutte Pier het
zinnetje om vijanden te ontmas
keren. Wie er zijn tong over
brak, werd prompt een kopje
kleiner gemaakt. Maar zelfs na
ien, na twa, na trije, na fjouwer,
na fiifja zelfs na seis Beeren-
Zelfportret van de dit jaar overleden Jopie Huisman; zijn museum is
één van de trekkers van Workum.
burg hinken de woorden kreu- meteen zijn zwaard gegrepen,
pel mijn keel uit. Mijn stemban- Maar van de lieve lerares mag ik
den hebben geen 'oprjocht
Frysk' profiel. Grutte Pier had
mijn kop houden.
Aad Struijs
Mensen willen tegenwoordig iets anders dan standaard. Ze willen
persoonlijke aandacht. Ze willen onthaasten en met een verhaal
thuis komen. Arke Reizen noemt dat als reden om het arrangement
'Mei Fedde en Foekje yn Fryslan' als 'romantisch arrangement' op
te nemen in het programma 'Even bijtanken'. Prijs 200,- per per
soon, inclusief twee overnachtingen met ontbijt en tweemaal een 3-
gangen diner. Te boeken via het reisbureau.
Ook het Noord Nederlands Bureau voor Toerisme gaat met Fedde
en Foekje op de Friese toer. Er zijn 2- en 3-daagse arrangementen,
opgetuigd met het activiteitenprogramma 'De taal, de musyk en it
nasjonale slokje'. Wekelijks te boeken voor groepen vanaf 8 perso
nen.
Enkele weekends zijn gereserveerd voor individuele bezoekers. De
prijs varieert van 185,- tot 407,- per persoon. Bovendien worden
dagtochten georganiseerd met als thema de taal, de muziek en het
Friese slokje. Deelname 69,50 per persoon. Informatie bij It Gys-
bert Japicxh-s, Wipstritte 6, 8701 Bolsward, telefoon 0515-
57.39.93.
Informatie over 'Mei Fedde en Foekje yn Fryslan' is ook verkrijg
baar bij de Herberg van Oom Lammert en Tantje Klaasje, Merk 3,
8711 CL Workum, telefoon 0515-54.13.70.
Waar hebben koeien nog
echte hoorns? Waar heb
ben auto's het geluid van de vo
gels nog niet doen verstommen?
Waar kan een plaatsje slechts
per pont, te voet of per fiets be
reikt worden? Waar kan een wil-
lekeurige bewoner nog tellen
hoeveel bewoners het plaatsje
heeft? In Jonen.
Ooit stond het gehucht Jonen
in de Kop van Overijssel be
kend als overslagplaats voor
turfschippers. Langs het dorpje
loopt de Walengracht. In de zes
tiende, zeventiende eeuw was
die gracht een belangrijke vaar-
verbinding naar de zeehaven in
Blokzijl. Neiungdoenden kwa
men met vaartuigen uit Giet
hoorn en Dwarsgracht naar dit
punt om goederen af- en aan te
voeren. Verveners leverden hun
turf af die via Blokzijl per tjalk
naar Holland werd verscheept.
Ook beroepsvissers hadden hier
hun trefpunt met handelaren.
Rond 1800 is het dorpje Jonen
op deze veerplaats ontstaan.
Waar de naam Jonen precies
vandaan komt, weet men niet.
Er zijn twee mogelijkheden. De
naam zou zijn afgeleid van een
joon in het water. Dat is een drij
vend tonnetje met een stok erop,
als baken in het vaarwater. En
dan is er de legende van de Fran
ciscaner monnik Jona. Die ves
tigde zich daar met de dochter
van een flagelant en gaf die plek
de naam Jonen mee.
Het lijkt wel alsof er sinds die
tijd niets is vei-anderd. Een nau
welijks twee meter breed pad
vormt de enige toegangsweg tot
het dorpje. En dat zal ook zo
blijven.
Het gehucht heeft geen groeibe-
stemming, er mag zelfs niets
meer worden bijgebouwd. Ook
auto's zijn er niet welkom. Die
moeten in de berm van de
Hevenweg blijven staan. Alleen
te voet of per fiets kan het
plaatsje bereikt worden.
Aan het begin van het smalle Jo-
nenpad staat een bord met de
tekst: 'Het pontje van Jonen
vaart van 1 april tot en met ok
tober van 9.00 uur tot 19.00 uur
(van 1 november tot 1 april kan
de pont met de hand worden
overge trokken).'
Het is er doodstilAlleen het rui
sen van het riet en het zingen
van de vogels is hoorbaar. In een
wei land grazen koeien en er rent
speels een haas tussen de bees
ten door
Forten
Na een kilometer doemt aan de
horizon een handjevol oude
boerderijen op. Grote bomen
omringen de woningen en een
kanaal lijkt de fox*ten te be
schermen tegen ongewenste be-
zoekers.
Een nunipontje verzorgt de
oversteek over de drukbevaren
Walengracht. Even op de bel
drukken en daar komt de pont
baas al aan. De kabels spannen
en de elektrische pont komt
langzaam in beweging. Na der
tig meter varen is het veer gear-
riveerd. De klep gaat naar bene
den. Negen fietsers geven een
gulden aan de kapitein en lopen
het pontje op. Aan de reling
hangen reddingsvesten, maar
die heeft pontbaas Jacob van
der Werf nog nooit nodig gehad
„Soms zwemt er wel eens ie
mand over. Maar ik zie nog geen
vijf mensen van de pont sprin
gen. Over het algemeen heb ik
hele rustige passagiers."
Van der Werf heeft evenmin iets
te klagen over het aantal passa
giers. Het pontje is een goedlo
pende veerdienst. „Tijdens de
zomermaanden moeten mensen
letterlijk in de file staan met hun
fiets voordat ze over kunnen."
Op een mooie lentedag maken
gemiddeld honderd mensen de
overtocht.
Samen met zijn vrouw verzorgt
hij de pontdiensten. Het echt
paar pacht de pont sinds vier
jaar van de gemeente. Daarvoor
verzorgden de ouders van Jacob
de overtochtjes. Zij zijn ook be
gonnen met de theeschenkerij
'Bij Mariet'. Als de passagiers
aan wal stappen, komen zij als
eerste langs de grote boerderij
van de familie Van der Werf.
Op het grasveld in de tuin staat
tussen de appelboompjes een
twintigtal tafeltjes. Met uitzicht
op natuui-gebied de Wieden
kunnen mensen daar een kopje
thee met zelfgemaakt gebak
krijgen. Mirjam van der Werf:
„We hebben ook eco-yoghurt,
karnemelk en verse appelsap
Sommigen komen speciaal
daarvoor naar ons toe."
Zonder de vele dagjesmensen
zou het gehucht een uiterst ver
laten karakter krijgen. In totaal
wonen er slechts zes gezinnen
permanent Van der Werf telt uit
haar hoofd vijftien inwoners.
Daarnaast zijn er nog drie wo
ningen die als vakantiehuis fun
geren Alle gezinnen hebben zelf
een bootje waarmee ze kunnen
overvaren. En wanneer zij de
pont toch nodig hebben, bestu
ren zij die zelf. Van der Werf: „Ik
moet er niet aan denken dat ik
elke zaterdagavond mijn bed uit
moet om de buurjongens even
Het pontje van Jonen tussen Giethoorn en Blokzijl, links pontbaas Jacob van der Werf.
foto Freddy Schinkel/GPD
over te zetten." Bovendien ge
bruiken de inwoners het vaar
tuig als vrachtschip. Tuinarti-
kelen, bouwmateilalen, zelfs
hele verhuizingen komen over
de pont.
Natuurmonumenten heeft een
acht kilometer lange rondwan
deling uitgezet vanaf het pontje
naar Dwarsgracht en vice versa
Na een kopje thee 'Bij Mariet'
kunnen de wandelaars de enige
weg door het gehucht volgen.
Die voert door De Wieden. Aan
weerszijden van het Jonenpad
liggen smalle slootjes met daar
in een scala aan moei'asplanten.
Pijlkruid, krabbenscheer en
egelskop groeien er weelderig.
Aan de hemel bidt een buizei'd.
Tussen de weilanden, bosgebie
den en rietlanden door bereikt
de wandelaar Dwarsgracht,
Onder het plaatsnaamboi'd
hangt een 50 km-bordje. Mis
schien een beetje overbodig op
een weggetje waar slechts ge
fietst en gewandeld mag wor
den.
Net als in Giethoorn zijn de
boerderijen orm'ingd door sloot
jes. Smalle paadjes slingeren
langs het lint van boerderijen.
Hier en daar pirxttelt een motor
bootje. Er heerst een vredige
rust. Via een voormalig kerkpad
gaat de voettocht richting Giet
hoorn. Aan de rechterkant ligt
een drassig hooiland, aan de lin
kerkant een uitgestrekt riet
veld. Aan het eind van dit pad
wordt de wandelaar ruw uit zijn
dagdroom wakker geschud. De
auto's razen langs, en achter de
dijk wordt het gecultiveei-de
landbouwgebied zichtbaar.
Ilse Jagtenberg
Het is een tentoonstelling die
eigenlijk niemand in de
kerstvakantie mag overslaan:
Altijds een kind, in het Westfries
Museum in Hoorn. Bovendien
kan een bezoek prachtig woi"-
den gecombineerd met een kijk-
je in het Speelgoedmuseum De
Kijkdoos, in dezelfde stad. Ga er
maar vanuit dat je er de hele dag I
zoet mee bent.
En aangezien speelgoed en
schilderijen voor alle leeftijden
zijn, vindt iedereen er iets van
zijn gading. Ouderen kunnen in
beide musea volop herinnerin-
gen ophalen, tex-wijl kinderen
zich kunnen vergapen aan
prachtig vormgegeven auto's en
fornuizen, schimmenspelen en
poppenkasten. Bovendien to
nen de schilderijen soms op een
ontroerende manier hoe speel-
goed door de eeuwen heen het
leven van kinderen heeft ge
kleurd.
Het idee voor de expositie is af
komstig van Lourens Bas (56)
die zichmet meer dan achtdui- I
zend exemplaren de belangrijk
ste (en grootste) tollenverzame- 1
laar van Nederland mag
noemen. Hij komt, zoals hij het
zelf omschrijft, 'uit een wonder
lijk artistiek milieu' en ontdekt,
wanneer hij zich in de vroege ja
ren zestig als expert en taxateur
met speelgoed gaat bezighou
den, dat kunstenaars de eerste
speelgoedverzamelaars zijn.
„Misschien omdat veel speel
goed oogt als een kunstwerk. Ik
merkte in elk geval dat die twin-
tigste eeuwse schilders het in de
jaren zestig niet alleen gingen
verzamelen, maar het ook ge
bruikten als onderwerp voor
hun doeken. Ik meen dat wan- i
neer zij het niet hadden aange- I
kocht, veel meer antiek speel
goed verloren was gegaan.
Uiteindelijk gooiden de meeste
ouders het weg, wanneer de kin-
deren er op uitgekeken waren.
Een van die verzamelaars was
Jan Stekelenburg wiens prach-
tige collectie inmiddels deel
uitmaakt van de openbare
speelgoedvei-zameling van het
Speelgoed- en Blikmuseum In
Deventer."
Ruilhandel
Bas heeft vijf jaar met het idee
rondgelopen. „Het samenstel- I
lenervan viel niet mee, omdat de
meeste museaook vanwege de
verzekering, niet graag hun
werken uitlenen. Aangezien ik j
alleen de allerbeste 'speelgoed
schilderijen' wilde tonen, moest
ik soms tot ruilhandel overgaan 1
om ze los te peuteren. Zo heb ik
twee schilderijen van het Frans
Halsmuseum in Haarlem kun
nen lenen, maar is er ook werk te
zien uit het Stedelijk Museum in 1
Amsterdam, het Groninger Mu-
seum in Groningen en van Het i
Schielandshuis in Rotterdam.
„Waar ik trots op ben, is dat er i
een zekere homogeniteit in de
expositie zit. Ik heb lang met de
angst geleefd dat het mij niet
zou lukken die eenheid aan te
brengen. Bovendien ben ik niet
in de valkuil terechtgekomen er
een spanningsloze tentoonstel-
ling van te maken door er te veel j
neer te hangen en te veel neer te
zetten."
Bisonkit
Directe aanleiding voor de ex
positie vormt het schilderij
Theevisite van Jan C. van der
Ven uit 1927, dat Lourens Bas in
1983 in zijn bezit kreeg. „Het
bleek te zijn weggehaald bij een
vuilnisbak, waar mensen het
hadden achtei'gelaten. De staat
is niet optimaal, maar dat komt
omdat de laatste eigenaar het
tafereeltje van een meisje met
haar speelgoed met bisonkit op
een houten paneel heeft ge
plakt."
Toch is het een van de pronk
stukken van de tentoonstelling,
die een fraaie combinatie laat
zien van schilderijen en (in vi
trines) oude speelgoed. „Heel
bijzonder is de olieverf op pa
neel van Lizzy Ansingh uit 1875
(zij schilderde talloze poppen
schilderijen). Het is het enige
schilderij dat ik ken, waarop
een jongen met een stoomma
chine staat afgebeeld."
Aangezien de beschikbaarheid
van schilderijen en speelgoed
uit de negentiende en twintigste
eeuw de overhand had, ligt daar
het accent. Dat neemt echter
niet weg dat ook ouder werk is te
zien zoals een werk van Hend-
rick Sorgh De familie van mr.
Ewout Prins, waarop een kind
met rammelaar staat afgebeeld
en in 1666 werd vervaardigd of
een werk van een anonieme
schilder uit 1591 van een kind
met pop.
Vergeet niet de gratis verkrijg
bare toelichting op de tentoon
stelling mee te nemen. Daarin
staat op een luchtige manier de
geschiedenis van het speelgoed
in de schilderkunst beschi-even.
Hans Piët
Westfries Museum: 'Altijds een
kind'. Expositie van speelgoed
schilderijen in Hoorn (Rode
Steen 1). Tot en met 28 januari.
Open: ma t/n vr van 11-17 uur.
Za en zo van 14-17 uur.
Speelgoedmuseum De Kijk
doos: Expositie van speelgoed
in Hoorn (Italiaanse Zeedijk
106). Open: di t/m zo van 11-17
foto's GPD
Herbergierster Ilse de Vries in de bedstede.
