31
Leven als een roman
Wie schrijft moet voyeur zijn
Guichelen is verwant met goochelen
Misdaadauteur
Ian Rankin
Josie Lloyd en
Emlyn Rees
donderdag 14 december 2000
Ian Rankin: „Een belangrijke les die ik bij het schrijven heb geleerd: pleeg geen research." foto Roland de Bruin/GPD
ij haalde het Guinness Book of Records door met
acht boeken door te stoten in de Schotse top-tien.
En hij nam zich heilig voor nooit meer aan
research te doen nadat hij verdachte was geworden in een
moordzaak. Misdaadauteur Ian Rankin over zijn hekel aan
'big city'-Britten, dronken varkens en zijn alter ego,
inspecteur John Rebus„Ik ben nu veertig en ik ga hem steeds
beter begrijpen."
Hij heeft Schots weer meege
bracht. Ian Rankin werpt
een mistroostige blik uit het
raam. Ooit, toen hij op de mid
delbare school zat, bracht een
schoolexcursie zijn klas naar
Amsterdam, maar een gewild
uitstapje naar het 'red light dis
trict' zat er niet in. Ook nu niet,
ook al zou het droog worden.
Morgen brengt zijn promotie
tournee hem weer naar een an
der land.
Aan de public relations in zijn
eigen Hooglanden hoeft de
veertigjarige misdaadauteur
niet meer te werken. Hij is we
reldberoemd in Edinburgh en
omstreken. Zo befaamd zelfs
dat een krant binnenkort met
graagte een foto van hem uit zijn
punkperiode gaat afdrukken.
Een moment waar hij met angst
en beven naar uitziet. „Ik had
een nog erger kapsel dan nuEen
mislukte combinatie van John
ny Rotten en Sid Vicious. Als die
foto in de krant staat, kan ik
geen pub meer in."
Vorig jaar stond hij met acht ro
mans in de Schotse top tien, een
prestatie die hem een eervolle
vermelding opleverde in het
Guinness Book of Records. De
schrijver grijnst: „Dat zal niet
gauw meer gebeuren. Ik word
nu stelselmatig dwarsgezeten
door J.K. Rowling, de schrijf
stervan de Harry Potter-sene."
Dertien romans heeft Ian
Rankin inmiddels op zijn naam
staan waarin zijn steeds beter
gelijkende alter ego, inspecteur
John Rebus van de Edinburgh
City Police, in moordzaken
duikt. Zijn prijzenkast is inmid
dels behoorlijk gevuld. Hij won
drie Dagger Awards, de prijs
voor de beste Britse misdaadro
man, en werd genomineerd voor
de Edgar Award, de Ameri
kaanse thrillerprijs. Naast al
lerlei andere 'awards' staan er
ook nog vertaalprijzen in Japan
en Denemarken op zijp palma
res.
Strips
Op zeer jonge leeftijd maakte
Rankin al zijn eigen boeken. Op
zijn vierde tekende hij stripal
bums over astronauten. „Ik las
alstrips en dacht dat ik het beter
kon. Dus vouwde ik vellen pa
pier en tekende er kaders en fi
guurtjes met tekstballonnen op.
Het waren strips in een zeer ge
limiteerde oplage: 1 exemplaar.
Ik liet ze altijd aan mijn moeder
zien, maar ze begreep het niet."
„Mijn familie is niet bijzonder
literair ingesteld. Mijn ouders
lazen nooit. Ik was de eerste van
de familie die naar de universi
teit ging. Ik kom uit het mijn
werkersdorpje Cardenden, de
meeste van mijn familieleden
werkten in de mijnen. Ik heb
geen flauw idee waar mijn inte
resse voor het schrijverschap
vandaan kwam. Misschien
heeft het wel te maken met hét
feit dat mijn vader vroeger veel
verhalen vertelde. Hij verzon ze
terwijl je bij hem op schoot zat.
Mijn vader stierf toen ik dertig
was en vier boeken had geschre
ven. Hij was bijzonder trots op
me, maar kon er met zijn pet niet
bij'Hoe kun je je brood verdie
nen met het vertellen van leu
gens', zei hij altijd. Hij heeft
mijn eerste succes helaas nooit
kunnen meemaken. Ook mijn
moeder niet, zij overleed toen ik
19 was."
Na de strips raakte Rankin in de
ban van de popmuziek. Hij
schreef op zijn twaalfde teksten
voor een niet-bestaande groep,
The Amoebes. „De zanger heet
te Ian Kaputt. Dat was ik dus. Ik
kan me niet meer herinneren
waar de teksten over gingen,
maar ik ben ervan overtuigd dat
ze verschrikkelijk waren." Een
blauwe maandag lang speelde
hij in de punkband The Dancing
Pigs - 'Als je punk speelt, hoef je
nergens goed in te zijn. Als je een
instrument kunt bespelen, is het
met je gedaan' - voor hij zich
met allerlei baantjes van een
schamel belegde boterham pro
beerde te voorzien. Hij was
druivenplukker in Frankrijk en
varkenshoeder. Dat laatste
baantje eindigde abrupt toen hij
de varkens druivenschillen
voerde. „Er stierf er een aan al
coholvergiftiging." Van de
weeromstuit werd hij 'alcohol-
researcher'. „Een nette baan,
moet ik zeggen. Ik deed onder
zoek naar het drinkgedrag. Ik
kreeg een lijst met namen van
mensen mee, die drie jaar eerder
ook al aan zo'n onderzoek had
den meegedaan. Ik moest ze
gaan opzoeken en optekenen of
hun consumptie van alcohol in
de loop der j aren was veranderd
Heel interessant, een soort de
tectivebaantje."
Het schrijverschap bleef echter
trekken. Rankins muziektek
sten werden gedichten, de ge
dichten werden korte verhalen,
de verhalen werden langer en
langer. „Voor ik het in de gaten
had was ik bezig aan een roman.
Het eerste boek dat ik schreef is
nooit gepubliceerd. Het tweede
werd op de markt gebracht door
een kleine uitgever in Edin
burgh. Ze hebben maar twee
honderd exemplaren gedrukt.
Die worden nu voor ruim tien
duizend gulden per stuk ver
kocht. Niemand leest ze, maar
iedereen wil ze hebben omdat ze
zo zeldzaam zijn."
Research
Het derde boek van Rankin was
de eerste in de John Rebus-cy
clus, Knots and crosses (Kat en
Muis). Tijdens zijn research
voor deze thriller - „ik wilde het
soort boeken schrijven dat mijn
vader graag las" - raakte hij in
een netelige situatie verzeild.
„Ik wilde een boek schrijven
over een kind dat ontvoerd was
en ging naar een politiebureau
om wat achtergrondinformatie
te krijgen. Wat ik niet wist was
dat de politie op dat moment be
zig was met de kidnap van een
kind. De twee agenten die ik
sprak zeiden: 'Stel dat we jou
beschouwen als verdachte en we
stellen jou heel veel vragen, zou
dat helpen in je research?' Jazei
ik dolenthousiast. Ze hebben
urenlang met me gepraat. Later
bleek dat ze me serieus als dader
op het oog hadden. Gelukkig
hebben ze later de moordenaar
van zeven ontvoerde kinderen
gepakt, anders zat ik nog in hun
systeem. Dat leerde me een be
langrijke les: pleeg geen re
search. Als ik wat heb geschre
ven, laat ik het aan bevriende
agenten lezen. Die corrigeren
me dan."
De meest recente in het Neder
lands verschenen Rebus-roman
is Hand Tand, een thriller over
een seriemoordenaar die
Rankin evenals vele anderen be
gin jaren negentig schreef in de
slipstream van Thomas Harris'
'Silence of the Lambs'. ,,Hand&
Tand is een vreemde eend in de
bijt, want het is de enige 'Rebus'
die zich niet in Schotland af
speelt. Ik woonde destijds in
Londen, een stad die ik haatte.
Ik vond het te groot, te luidruch
tig en te vies. Ik hield ook niet
van de Londenaren, te arrogant.
Ik dacht: ik breng Rebus voor
een moordzaak hiernaartoe, zo
dat hij ze ook kan haten. Schrij
ven is een soort therapie voor
me. Je kunt het uit je systeem
schrijven. Al die haat tegen
Londen en die patserige Big Ci
ty-Britten, ik heb het eruit ge
kregen."
De schrijver geeft toe dat hij
steeds meer op John Rebus be
gint te lijken. „In het begin be
greep ik hem niet helemaal. Ik
was te jong, toen ik startte. Ik
was 22 en Rebus was toen veer
tig. Nu ben ik veertig en snap ik
hem veel beter. Hij is nu begin
vijftig, dus ik haal hem in."
„We hebben beiden dezelfde
muzieksmaak. We houden alle
bei van drank, ik iets meer dan
hij. We zijn 'loners', graag ons
zelf, geen partybeesten. Rebus
maakt 's nachts lange autorit
ten, hij slaapt weinig. Ik doe dat
ook. Dan zit ik in een stoel en
staar naar de sterren. Nadenken
over de zin van het bestaan. We
zijn ook allebei voyeurs. Dat
moet je ook zijn als schrijver. De
ene helft van je tijd de wereld
beschouwen om er de andere
helft over te schrijven."
Rebus zal overigens niet tot in
lengte van dagen Rankins met
gezel blijven. „Hij zal over een
jaar of acht met pensioen gaan.
Of dood gaan. Nog vier of vijf
boeken en dan moet hij verdwij
nen. Er zijn nog zo veel andere
dingen waar ik over wil schrij
ven. Hij moet me niet mijn hele
leven lastig vallen."
Peter Kuijt
De boeken van Ian Rankin verschij
nen bij uitgeverij Luitingh-Sijthoff.
Josie Lloyd en Emlyn Rees
vriendschap hebben, maar die
verandert absoluut als een van
de twee trouwt. Dat proces wil
den we beschrijven. Uiteinde
lijk werden de portretten van al
die mensen wel steeds meer
waarheidsgetrouw, minder
vrijblijvend dan in ons eerste
boek."
Lloyd: „Bij het schrijven van dit
boek hebben we het hele verhaal
wel uitvoerig doorgenomen
voordat we - dit keer samen -
gingen schrijven. We hadden
een lange lij st van personages en
na elk hoofdstuk keken we wie
er nu weer aan de beurt was. Dat
was een hele andere manier van
werken." Inmiddels heeft het
duo een derde boek voltooid, dat
volgend voorjaar zal verschij
nen, dit keer zonder Amy, Jack
of hun vrienden. Lloyd: „Ik wil
de niet doorgaan met hen, dan
wordt het alsof je je eigen vuile
was in je boeken beschrijft. Mis
schien is het aardig om over een
jaar of tien nog eens te kijken
hoe het me ze gaat, maar voorlo
pig moeten ze hun eigen weg
maar gaan."
Niet alleen hebben Lloyd en
Rees net hun derde boek af, ook
het filmscript van Heb mij Lief is
voltooid. Rees: „In maart gaat
de film in productie. Het is erg
spannend allemaal. We hadden
nog nooit zoiets gedaan. We
stonden verbaasd van al die
mensen die bij zo'n film betrok
ken zijn en allemaal hun stem
pel op zo'n script willen druk
ken. Maar het is gelukt.
Volgens het echtpaar heeft het
samen schrijven vooral voorde
len, al sluiten ze niet uit dat ze
ook nog eens los van elkaar aan
de slag zullen gaan. Lloyd:
„Schrijven is doorgaans een
vreselijk eenzame baan, Door
die eenzaamheid ben je extra
gevoelig voor kritiek en de me
ning van je publiek. Maar in
mijn geval is Emlyn mijn pu
bliek, ik schrijf voor Emlyn. Als
hij zegt dat het goed is weet ik
dat het goed zit. En als een van
ons vastloopt, is de ander er ter
ondersteuning." Rees. „Ik vind
het idee om alleen een roman te
schrijven nu bijna angstwek
kend. Zolang we het leuk vin
den, gaan we door.
Monique Brandt
De boeken van Josie Lloyd en Emlyn
Rees verschijnen bij Uitgeverij Ar
chipel.
Tallulah lacht, Tallulah huilt.
Tallulah is de zes maanden
oude dochter van het Britse
schrijversechtpaar Josie Lloyd
en Emlyn Rees, dat in razend
tempo wereldfaam wist te krij
gen met hun komische liefdes
romans Heb mij Lief en Blijf bij
mij. Terwijl de baby vanaf haar
kleedje op de grond uit alle
macht aandacht ligt te trekken,
staan haar ouders quasi-ont-
spannen de aanwezige journa
list te woord over de verschij
ning van hun nieuwe boek Blijf
bij mij.
Ach, het duo is een innige ver
strengeling van werk en privé
wel gewend. Hun boeken zijn
naar eigen zeggen immers ook
een 'min of meer persoonlijke
weerslag' van hun dagelijkse
belevenissen. In hun debuut
waarden hun hoofdpersonen
Jack en Amy als zoekende sin
gles door Londen tot zij elkaar
vonden, in deel twee wordt er
getrouwd, een baby verwekt en
staat daarnaast het onderlinge
relatiegerommel van de vrien
den van Jack en Amy centraal.
Het echte leven van de schrij
vers komt opvallend overeen
met dat van hun romanfiguren.
Het paar begon Heb mij lief te
schrijven als 'gewone vrienden',
raakte gaandeweg verliefd,
trouwde nog voordat boek twee
uitkwam en de liefdesbaby is er
dus ook al.
Daarbij zijn hun boeken uiter
mate succesvol. Heb mij lief
wordt verfilmd en van Noorwe
gen tot Japan en China vliegen
de romans als warme broodjes
over de toonbank. Ze worden
gelezen door tieners, pubers,
dertigers, maar ook door mid
delbare dames en heren. „We
kregen zelfs een brief van een
meisje van veertien dat teksten
uit onze boeken als lesmateriaal
voorgelegd kreeg door haar le
raar engels, die nogal enthousi
ast was over ons werk. Leuk
hoor, maar niet helemaal de be
doeling. Ik weet niet of onze
boeken wel zo geschikt zijn voor
scholen", grinnikt Rees. „Het is
hier en daar wel erg expliciet.
Het succesverhaal van Josie
Lloyd en Emlyn Rees begon in
1997, toen hij bij een literair
agentschap werkte waar zij als
aankomend schrijfster klant
was. Rees: „Allebei werkten we
aan de publicatie van ons eerste
boek. Ik schreef thrillers en Jo
sie komische romans. De meeste
auteurs die ik kende waren veel
ouder, dus het was vrij logisch
dat we af en toe afspraken om
over ons werk te pratenOp een
van die gezamenlijke avondjes
uit besloot het duo samen een
boek te schrijven. Lloyd. „In
Engeland begonnen die derti
ger-romannetjes a la Bridget Jo
nes net populair te worden. Het
leek ons ook wel leuk om te
schrijven over ons en onze
vrienden, over hoe wij in Lon
den leefden als singles. Ik was
het de volgende dag eigenlijk al
weer vergeten, totdat Emlyn me
belde met de vraag of het idee
me nog steeds aan stond. Toen
zijn we maar begonnenWe had
den geen idee hoe we moesten
beginnen, behalve dat we beslo
ten het te schrijven vanuit het
mannelijke en vrouwelijke per
spectief.
Het tweetal besloot dat ieder
steeds een hoofdstuk voor zijn
rekening zou nemen zonder dat
van te voren bepaald werd hoe
het verhaal moest gaan lopen.
Rees: „We wisten dat het ver
haal een goed einde moest krij
gen, maar dat was alles. Dan
schreef ik een hoofdstuk waarin
ik een bepaald pei'sonage ver
zon, en dan moest zij er weer
mee verder zien te gaan en er een
logisch vervolg op maken. Dat
was erg spannend." Tijdens het
schrijven van zoveel romanti
sche verwikkelingen liet Cupi
do zich ook in het echt niet on
betuigd: de auteurs werden ver
liefd op elkaar en gingen samen
wonen. Terwijl ze aan deel twee
schreven over het vrijgezellen
feest van Amy en Jack, hadden
ze er zelf al een huwelijksfeest
op zitten.
Rees: Blijf bij mij is uiteinde
lijk persoonlijker geworden dan
ons eerste boek, juist doordat
het verhaal nog dichter bij ons
eigen leven kwam. We wilden
het niet al te autobiografisch
maken, dus besloten we dat het
vooral zou gaan over hoe vrien
den zo'n bruiloft ervaren. Je
kunt jarenlang een heel intense
foto G PD
Guichelheil is de naam van een plant, een
plant met rode, stervormige bloemen.
Guichelheil is een raar woord, dat voor
kwam in het Groot Dictee van 1998. Heil
hangt samen met helen, wat genezen bete
kent, zoals onze Heiland, de helende, dat wil
zeggen iets of iemand die geneest of dat in
ieder geval zou kunnen. Guichelen is ver
want met goochelen - iets geks doen, gek
heid maken. Tegen zenuwziekten werd
vroeger guichelheil genomen, waardoor je
genas van gekheid - zeggen de boeken. Hui
chelen heeft er niets mee te maken. Dat
komt van een oud Duits woord dat Luther
heeft doorgegeven en 'gebukt gaan' bete
kent.
Nu is er een boekje Guichelheil, dat ge
maakt is door de taaladviesdienst van het
Genootschap Onze Taal. Die taaladvies
dienst krijgt allerlei vragen over taalfouten,
over woordbetekenis, over de herkomst van
woorden, over spelling, over taalpolitiek. In
Guichelheil hebben de medewerkers van
die adviesdienst de leukste vragen over
woordbetekenis met de antwoorden verza
meld. Daarom vind je in dit boekje kleine
stukjes over; wat betekent getogen in de uit
drukking geboren en getogen. Dat is overi
gens niet zo moeilijk: tijgen is trekken, op
trekken, dus grootbrengen, zoals het Duitse
erziehen. Dus is geboren en getogen 'gebo
ren en opgevoed'.
Verband
Jammer is het wel dat de antwoorden niet
verder gaan dan de vragen. Daarom wordt
er geen verband gelegd met bijvoorbeeld in
getogen, dat 'intrekken' betekent, vergelijk
het Duitse eingezogen. In het Nederlands is
ingetogen 'zich bedwongen hebbend', dus
bescheiden, zedig. Als je alle verbanden wil
aangeven moet je ook opgetogen noemen en
vervolgens: optuigen, tuig, werktuig en zo
verder. Dan krijg je natuurlijk wel een ander
boekje dan de samenstellers hebben willen
maken.
Soms zijn de vragen wat simpel. Zo komt
geraden in 'Dat is je geraden' van het werk
woord raden dat hier 'dringend aanraden'
betekent. Maar bij gijzelaar wordt een seri
euze kwestie aangesneden. De vraag is na
tuurlijk of gijzelaar iemand is die gijzelt of
iemand die gegijzeld wordt. Ons spraakge
bruik heeft die kwestie om onduidelijkheid
ter vermijden simpel opgelost door gijzel
nemer te gebruiken voor iemand die gijze
laars maakt. Een tamelijk nieuw woord.
Normaal is dat je met die achtervoegsels -
aar of -er woorden maakt die aangeven dat
iemand iets doet. Dus een bedelaar is ie
mand die bedelt, zoals een handelaar ie
mand is die handelt. Hierop zijn twee uit
zonderingen: martelaar en gijzelaar. Een
martelaar is niet iemand die martelt maar
gemarteld wordt. Iemand die gijzelt, heette
vroeger, onder andere in het Middeleeuwse
Nederlands, een gijzel. Daar is een werk
woord van gemaakt; een gijzel gijzelt. Toen
gijzel in onbruik raakte, kwam gijzelaar.
Maar dat zorgde voor onduidelijkheid in
handelende of lijdende persoon.
Veel informatie
In dit helder geschreven boekje van de taal
adviesdienst van Onze Taal staat veel we
tenswaardigs. Wie zich interesseert voor
woordgeschiedenis, raadsels in de beteke
nisontwikkeling, uitdrukkingen die vaak
verward worden en taalfouten zal in deze
uitgave veel informatie vinden. Taallief
hebbers, die geen etymologisch woorden
boek hebben, kunnen hun hart ophalen.
Een ander, veel gekker werkje, eveneens een
aangevulde herdruk is Kunt U Breukelen?
De samensteller hiervan geeft aan bestaan
de woorden eigen betekenissen. In het bij
zonder geeft hij de voorkeur aan plaatsna
men, en vooral gekke namen van kleine
plaatsen en vlekken. Zo verklaart hij Mid-
delhamis met: 'te strakke broek, herken
baar aan de resulterende midbuul'. Een
midbuul interpreteert hij als een vleeskwab
boven de broekband. Zaamslag is een kleer
makersterm, het gedeelte van de jas be
stemd om door andere passagiers op gezeten
te worden. Een Banjaard is een druk geba
rende voetganger langs een nog drukkere
provinciale weg die suggereert dat hij het
recht heeft om over te steken. Axelse Sas
sing is 'een acrobatische houding waarin
vrouwen op een parkeerplaats langs de
snelweg hun behoefte plegen te doen: met de
rechterhand hangend aan het halfopen por
tier, met de linkerhand broek of rok uit de
verwaaiende straal houdend, en achterom
kijkend of er van de andere kant niemand
aan komt'. Breukelen legt hij zo uit: 'de tijd
rovende en moeilijk te doorgronden proce
dure die aankomende winkelmeisjes toe
passen bij het uitschrijven van een BTW-
bon.'
Vaak associeert de samensteller op basis
van de klank of een verwant woord. Zo is de
betekenis van Beerta ('jong meisje dat nu al
net zo dik is als haar moeder'), verbonden
met de klank van Berta. Als je het procédé
door hebt en je maakt er zelf een paar, zie je
dat de samensteller virtuoze onzin maakt.
Lo van Driel
Justus van Oei: Kunt U Breukelen? - 3e herziene
uitgave - Uitgeverij Nijgh Van Ditmar, 155 blz.,
f 19,90.
Guichelheil - wat betekenen onze woorden? door
Taaladvies Onze Taal - SDU Uitgevers, 151 blz.,
f25,-.