Kan een nazi onschuldig zijn?
PZC
Wat men ook van Hitier kan zeggen, consequent was hij wel
Extreem-rechts
in de Duitse media
Biograaf
Kershaw
31
zaterdag 9 december 2000
De tweede golf heeft bijna ie
dereen overvallen. Vrijwel
niemand was voorbereid op de se
rie extreem-rechtse gewelddaden
die Duitsland, en met name het
Oosten, de voormalige DDR, de
afgelopen zomer heeft getroffen.
De politie, de politiek, de dagslui
ters en ook de media bleken vaak
volledig verrast door wat de plot
selinge come-back van het bruine
monster kan worden genoemd.
Na de eerste golf die in het begin
van de jaren negentig het land en
de wereld schokte en die nog steeds
geassocieerd wordt met Hoyerswer-
da, Rostock, Mölln en Solingen, leek
het na 1994 op dit front rustig te zijn
geworden. Neonazi's staken geen hui
zen en opvangcentra meer in brand en
joegen geen zwarten meer door de
stad. De lichtketens waarmee de be
zorgde burgers protesteerden tegen de
(neo)nazi's in hun midden en de geest
-van 'Toen' probeerden te bezweren,
waren gedoofd. Het probleem leek
even plotseling te zijn verdwenen als
het was verschenen. Duitsland kon
zich weer wijden aan de zich moei
zaam voltrekkende hereniging, de
sloop van de 'Muur in de hoofden'.
Die rust was bedrieglijk. Ze werd re
gelmatig verstoord door incidenten en
gebeurtenissen, die er op duidden dat
vreemdelingenhaat, racisme en anti
semitisme nooit van het toneel waren
verdwenen. In Lübeck werd in mei '95
de synagoge in brand gestoken. In de
zelfde stad brandde in januari 1996
een asielzoekerscentrum af, waarbij
10 mensen het leven verloren. Het graf
van een leider van de joodse gemeen
schap in Berlijn, Heinz Galinski, werd
in '98 opgeblazen. Joodse graven in
heel Duitsland Werden regelmatig ge
schonden. In 1998 haalde de neo-na-
zistische Deutsche Volksunion (DVU)
bij de deelstaatverkiezingen in Sak-
sen-Anhalt bijna 13 procent van de
stemmen. Maar de verontrusting en
ontzetting die een paar jaar eerder on
herroepelijk waren uitgebroken, ble
ven dit keer uit.
Proteststemmers
De brand in het asielzoekerscentrum
werd mede door slonzig politiewerk
nooit opgelost. Het was een onder-
-werp-voor strenge hoofdartikelen en
nauwgezettereconstructies, maar
kennelijk niet langer geëigend voor
het 'gesprek van de dag'. De triomf
van de DVU werd, niet geheel ten on
rechte, afgedaan als een signaal van
proteststemmers. Het was niet het be
gin van een uitslaande brand, maar
een lichtkogel, afgevuurd door de
'verliezers van de eenheid', die zich
door de gevestigde partijen in de steek
gelaten voelden. En het vernielen van
joodse grafzerken werd geaccepteerd
als een zeer betreurenswaardig aspect
van de 'Duitse samenleving', waar
niet veel tegen viel te doen, maar dat
niet overschat moest worden. Het was
het werk van een kleine, 'helaas on
verbeterlijke' minderheid.
Dat was de teneur die ook in de pers
was terug te vinden. De incidenten
werden geregistreerd, voorzien van
het passende commentaar, maar een
hot issue was extreem-rechts niet
meer. De plaats op de voorpagina
werd ingenomen door de excessen met
vechthonden en de teloorgang van de
Nationalmannschaft. Natuurlijk wa
ren er uitzonderingen. Met name de
Berliner Tagespiegel bleef op zijn qui-
vive, ook omdat de krant de waar
schijnlijk beste kenner van de ex
treem-rechtse onderwereld, Frank
Jansen, op de loonlijst heeft staan.
Maar zelfs voor Jansen werd nog maar
sporadisch een plaats in het belang
rijke eerste katern ingeruimd. Hij
werd meestal verwezen naar het loka
le en regionale katern.
Twee gebeurtenissen, die met een af
stand van ruim een jaar plaats von
den, hebben een einde gemaakt aan
die relatieve verwaarlozing van het
thema. In februari 1999 werd de 29-
jarige Algerijnse asielzoeker Omar
Ben Noui in Guben, aan de Poolse
grens, door een groep (neo)nazi's de
dood in gejaagd. Ben Noui was na be
zoek aan de plaatselijke disco met
twee andere asielzoekers achtervolgd
door een meute skinheads. Zijn vrien
den wisten te ontkomen. Hij zelf werd
zo in het nauw gedreven dat hij in pa
niek de glazen deur van een portiek
Arrestatie van een neo-nazi in Hamburg, afgelopen zomer.
foto Carsten Rehder/EPA
intrapte. Daarbij doorsneden glas
scherven een slagader in de knieholte.
Hij bloedde dood in het portiek.
Zijn dood en het slepende proces te
gen de daders luidden een nieuwe fase
van de berichtgeving over extreem
rechts in. Het werd in de kranten weer
een onderwerp voor het eerste katern.
De televisie, de publieke omroep en de
commerciële zenders, herontdekten
de skinheads als leveranciers van
pakkende beelden. De 'politiek' werd
weer wakker geschud. De voorzitter
van de Bondsdag, de sociaal-demo
craat Wolfgang Thierse, ging op ont
dekkingsreis en bracht verslag uit
over de rijke voedingsbodem voor ex-
treem-rechts in het Oosten. Thierse is
zelf een 'Ossi' en zijn bevindingen
konden niet, zoals in de voormalige
DDR graag wordt gedaan, als 'de
vooroordelen van een 'Wessi" wegge
wuifd worden. Het politieke debat
werd weer aangezwengeld en daar
mee ook de discussie in de media hoe
over het bruine fenomeen bericht
moet worden. Kun je als krant vol
staan met informeren of is een grotere
betrokkenheid geboden?
Die discussies kregen in juli vorig jaar
een nieuwe impuls door de tweede ka
talyserende gebeurtenis, de nooit op
gehelderde bomaanslag op een groep
Russische immigranten, onder wie jo
den, in een metrostation van Düssel-
dorfDaarbij werden twee mensen le
vensgevaarlijk gewond. De aanslag
markeerde in de ogen van het publiek
het begin van een ongekende opleving
van extreem-rechts geweld. De afge
lopen zomer kwamen er dagelijks be
richten binnen over de mishandeling
of erger van mensen die niet beant
woorden aan het arische ideaal: zwar
ten, daklozen, gehandicapten, homo's
en punks. Minstens drie mensen lieten
daarbij het leven: twee zwervers en
een gastarbeider uit Mozambique die
in zijn woonplaats Dessau door skin
heads was dood geknuppeld.
De meeste kranten en weekbladen ko
zen voor een uitvoerige en diepgaande
berichtgeving. Dat het oplaaien van
de rechtse terreur in de zomer plaats
vond, was mooi meegenomen. Over
het 'Sommerloch', de komkommer
tijd, hoefde geen redacteur zich meer
zorgen te maken. Het hele terrein
werd in reportages, analyses en com
mentaren grondig omgespit. De in
vloed van de Duitse geschiedenis, het
matig verwerkte nazi-verleden in het
westen, het verdoezelen van dat verle-
minister-president van Brandenburg,
Manfred Stolpe (SPD), altijd geneigd
tot het gladstrijken van welke plooien
dan ook, bekende dat hij het gevaar
van extreem-rechts jarenlang had on
derschat.
Sommige kranten gingen zelf tot actie
over. De Sachsische Zeitung (SZ) uit
Dresden maakte op 11 augustus van
het lokale katern een fotogalerij
waarin de bewoners van de stad hun
gezicht konden laten zien en voor soli
dariteit en tolerantie werven. Het was
een groot succes al kon niet elke re
dacteur er warm voor lopen. In Wei-
mar was de redactie van de Thüringi-
den in het oosten, de massale werk
loosheid, het gebrek aan burgerzin in
oost en west en de opmerkelijke laks
heid van de overheid, het kwam alle
maal aan bod.
Stormram
De Berliner Tagespiegel en de Frank
furter Rundschau deden in een unie
ke, gezamenlijke operatie, wat de
autoriteiten hadden verzuimd. Zij on
derzochten en onthulden hoeveel
mensen sinds de Wende van '89 door
extreem-rechts geweld om het leven
waren gekomen: minstens 93 in plaats
van de officiële 22. Cameraploegen
rukten uit naar de meest beruchte
broeinesten om brallende (neo-)nazi's
in de huiskamers te introduceren. Po
litici kwamen dank zij die publiciteit
opeens tot inkeer. De prominentste, de
schen Landeszeitung een van de
gangmakers van het protest tegen een
voor 1 mei geplande mars van de Na-
tionaaldemocratische Partei
Deutschland (NPD) door de stad van
Goethe en Schiller maar ook het con
centratiekamp Buchenwald. De mars
werd door de rechter verboden.
In deze zich tot nationale dimensies
uitdijende voorlichtingscampagne
was een opmerkelijke rol weggelegd
voor het boulevardblad Bild. Bild is
de seismograaf van het collectieve
Duitse gevoelsleven en registreert als
zodanig de opvattingen en sentimen
ten van Otto Normalverbraucher, de
Duitse Jan Modaal. Bild is vaak zeer
chauvinistisch. Maar in de strijd te
gen extreem-rechts vervulde de
grootste en invloedrijkste krant van
het land een voortrekkersfunctie.
Elke dag werden in Duitsland levende
buitenlanders geportretteerd en hun
bijdrage aan 'de verrijking van ons
land' gehuldigd. Voor het vertrek van
de Duitse olympische ploeg naar Syd
ney verscheen er een dubbele pagina
met de gezichten van 27 'gekleurde'
atleten die met de Duitse adelaar op
de borst medailles hoopten te oogsten
voor wat ze ook als hun vaderland be
schouwen. En politici die, zoals de mi
nister-president van Hessen, Roland
Koch (CDU), menen dat het 'wel mee
valt met extreem-rechts en dat het
vooral het product is van de overver
hitte media' kregen in een commen
taar van hoofdredacteur Udo Röbel
het dringende advies de oogarts te be
zoeken Bild als stormram voor tole
rantie, dat was voor veel lezers even
wennen.
Sebnitz
In zijn zendingsdrift is het blad bij de
opheldering van de laatste grote affai
re van het afgelopen jaar echter te
hard van stapel gelopen en heeft in
zijn kielzog ook andere media meege
sleurd. Op 23 november 'onthulde'
Bild dat op 13 juni 1997 de toen 6-jari-
ge Joseph Abdulla, zoon vaneen Duit
se moeder en Irakese vader, in het
zwembad van Sebnitz, een stadje aan
de Tsjechische grens, door een groep
skinheads was gefolterd, in het zwem
bad was gegooid en vervolgens was
verdronken. Minsten 300 bezoekers
hadden werkeloos toegezien en in de
stad heerste sindsdien het grote stil
zwijgen. De politie had bij het onder
zoek verzaakt, Josephs dood als een
tragisch ongeval gekwalificeerd en
het dossier gesloten. Alleen dank zij
de inspanningen van de moeder was
de ware toedracht aan het licht geko
men Ter illustratie drukte Bild passa
ges af uit de beëdigde verklaringen
van de getuigen, die de moeder tot
praten had weten te bewegen.
Op de vooravond van de publicatie
werden drie verdachten gearresteerd
Daarna brachten vrijwel alle andere,
ook buitenlandse, kranten in hun ko
lommen de Bild-versie, werd Sebnitz
belegerd door cameraploegen en af
geschilderd als een nazi-broeinest, en
eiste kanselier Schroder 'volledige
opheldering'. Slechts een paar kran
ten lieten zich niet op sleeptouw ne
men: ondermeer het weekblad der
Spiegel, die Berliner Zeitung en de
Frankfurter Rundschau. Zij hielden
zich aan de feiten en onthielden zich
van speculaties. Terecht naar nog
geen week later bleek. De drie ver
dachten moesten wegens gebrek aan
bewijs worden vrijgelaten. Dat Jo
seph door neonazi's werd vermoord
geldt inmiddels als 'vrijwel' uitgeslo
ten. De kans dat zijn dood ooit 'volle
dig opgehelderd' wordt, zoals Schro
der eiste, is ruim drie jaar na dato
klein, maar dat hij 'gewoon' verdron
ken is, is waarschijnlijk.
Voor de meeste redacties was het de
bacle aanleiding om de hand in eigen
boezem te steken Men erkende dat
men volgens een ingesleten patroon te
werk was gegaan: Oost-Duitsland-
skinheads-buitenlander-dood
=moord. Die bezinning leidde bij
voorbeeld bij de Tagesspiegel tot de
slotsom dat er voortaan minder 'hec
tisch', minder 'reflex-achtig' gewerkt
moest worden. Wat betekent dat in de
praktijk? 'Ten eerste het fijnmazige
net van schijnbare waarheden, dat
ons wereldbeeld ons levert, wantrou
wen. En ten tweede alles voor moge
lijk houden; de terechtstelling van een
kind uit politieke motieven net zo
goed als een nazi die onschuldig is'.
Peter van Nuijsenburg
In Duitsland bestaat enorme belangstel
ling voor het standaardwerk over het le
ven van Hitler van de hand van de Britse
historicus Ian Kershaw. Vorig jaar wierpen
de Duitsers zich al gretig op het eerste deel
van Kershaws Hitler-biografie, dat de pe
riode tot 1936 omspant, maar het onlangs
verschenen tweede deel (Hitier 1936-1945)
vliegt in nog grotere aantallen de boekhan
dels uit.
Deel 2, sinds eind vorige maand ook in een
Nederlandse vertaling verkrijgbaar, krijgt
overal waar het verschijnt een grote res
pons. Toch is Kershaw, in het dagelijks le
ven hoogleraar geschiedenis aan de univer
siteit van Sheffield, oprecht verbaasd over
het succes in Duitsland. Hij denkt dat de
groei van de aanhang van extreem-rechts in
dat land ermee te maken heeft.
„Toen ik een paar weken geleden in Duits
land was, kreeg ik een uitnodiging van
bondspresident Johannes Rau Samen met
enkele hoge ambtenaren wilde hij discus
siëren over mijn analyse van de opkomst
van Hitier. Bovendien wilde hij proberen
lessen te trekken voor wat betreft de om
gang met het moderne rechts-extremisme in
Duitsland", aldus Kershaw Hij vindt dat
voorzichtigheid moet worden betracht bij
het vergelijken van de situatie in het Duits
land van eind jaren dertig en nu. ,,De om
standigheden zijn nu heel anders. Duitsland
is een moderne democratie met grote wel
vaart. Maar ook nu weer is de voedingsbo
dem van extreem-rechts dezelfde: onzeker
heid, angst voor de toekomst en onvrede. En
weer lijkt er een logische zondebok: de
vreemdelingen."
Onzekerheid
Kershaw vindt het dan ook niet zo vreemd
dat moderne nazi's vooral de kop opsteken
in het voormalige Oost-Duitsland, waar
bondskanselier Gerhard Schroder enkele
maanden geleden op tournee ging om te
proberen meer te weten te komen over de
wortels van dit verschijnsel. Kershaw:
„Vergeet niet dat met het einde van de DDR
in het leven van de meeste mensen daar een
fundamentele onzekerheid is gekomen En
nog maar weinigen zijn er economisch écht
op vooruit gegaan."
Of hij met deze analyse de hoge Duitse dele
gatie gerust heeft kunnen stellen, weet hij
niet. Ook hij realiseert zich dat de bruin
zwarte erfenis van Adolf Hitler meer teke
nen van leven in Europa vertoont dan wen
selijk is. De hoogleraar wijst op ontwikke
lingen in Frankrijk met z'n Front National
en op de recente winst van het Vlaams Blok
bij de Belgische gemeenteraadsverkiezin
gen. Maar hij ziet ook kleine fascistische
groeperingen in Engeland opkomen en zelfs
in Noord-Ierland.
Kershaw heeft als wetenschapper zakelijk
afstand bewaard tot zijn onderwerp: „Ik
zou bij mijn onderzoeksmethode - maar ook
alleen qua methode - bijvoorbeeld Napole
on niet anders hebben behandeld." In zijn
boek legt Kershaw slechts één keer uit dat
hij uitsluitend gevoelens van afschuw voelt
als het gaat om Hitier en diens gedachte
goed. „Van al te makkelijk 'Duitsland-hak-
Omslag van de Hitler-biografie.
ken' heb ik mij verre gehouden." Wat men
overigens ook van Hitier kan zeggen, conse
quent was hij in elk geval wel. „Al in zijn
eerste geschriften gaat het om drie dingen
Internationale macht voor Duitsland,
Lebensraum in het oosten van Europa en
vernietiging van de joden. Dat geheel van
op zich onzinnige uitgangspunten heeft
hij tot het eind toe volgehouden. Alles wat
hij heeft gedaan, vloeide hieruit voort."
Kershaw levert op meer dan één manier een
bijdrage aan het bestrijden van extreem
rechts, al heeft hij als rechtgeaard weten
schapper geprobeerd waarden vrij te werk
te gaanHij breekt enkele Hitler-mythen tot
de grond toe af. Natuurlijk wist Hitler van
stonde af aan alles van vervolging en ver
nietiging: hij was de bron van de leer én van
de praktijk. Na lezing van Kershaws dikke
pillen (ruim duizend pagina's per stuk) kan
geen weldenkend mens meer volhouden dat
Auschwitz een werkkamp was waar helaas
wel eens mensen dood gingen. Toch worden
hierover nog regelmatig processen gevoerd
in Duitsland, Frankrijk en Engeland.
En Hitiers rechterhand Martin Bormann is
niet levend ontsnapt uit het brandende Ber
lijn van medio 1945, maar heeft zelfmoord
gepleegd na een mislukte vlucht uit de
Führerbunker. Ook het beruchte 'Ich habe
es nicht gewusst' wordt door de historicus
vakkundig aangepakt. Had de leiding van
de Wehrmacht niets in de gaten7 Wisten de
gewone burgers in Duitsland in die tijd van
niets? Op basis van observaties van gebeur
tenissen en een analyse van schriftelijke
bewijzen uit die tijd maakt Kershaw korte
metten met deze flauwekul.
Verzet
Toch wenst hij geen oordeel uit te spreken
over het gebrek aan verzet tegen Hitier en
diens handlangers in het Duitsland van
1933-1945. Het gesprek met de Duitse
bondspresident Rau ging nadrukkelijk ook
over dat onderwerp. „De aanslag van 22 juli
1944 op Hitler was een uiting van een be
perkt groepje lagere officieren. De maar
schalken en generaals hadden eerder al la
ten weten niet mee te willen werken aan
verzet of geweld tegen het staatshoofd."
De 'coupplegers' waren overigens vooral
bezorgd over de slecht verlopende tweef-
rontenoorlog, waarin naar hun mening
Duitsland onvermijdelijk zou worden ver
nietigd. Kershaw. „Ook dit verzet was dus
al beperkt: het richtte zich niet tegen de po
litieke ideologie, maar tegen de gevolgen
van de mislukte uitvoering ervan. Maar la
ten we niet vergeten dat Duitsland halver
wege de Tweede Wereldoorlog al tien jaar in
de greep was van een allesomvattend poli
tiek en maatschappelijk systeem. Alle mo
gelijke leiders van tegenspraak en verzet,
uit de wereld van politiek, kerken, vakbon
den, kunsten, waren al opgepakt of
hadden besloten zich te beperken tot over
leven."
Het verwijt dat Kershaws tweede boek wat
de geschiedenis van Duitsland betreft nogal
abrupt eindigt - met de zelfmoord van Hit-
Ier - accepteert hij met genoegen. „Ja, dat
is het nadeel van een biografie! Dan houdt
het op!"
James McGonigal
Ian Kershaw: Hitler 1936-1945, Vergelding
- 1200 pag„ Uitgeverij Het Spectrum, 99,-,
na 1 januari 105,-.
Engelse uitgave: Ian Kershaw: Hitler 1936-
1945 - Nemesis, 1152 pag., Uitgeverij Allen
Lane, The Penguin Press, adviesprijs
82,95:
