Oog in oog met
een levensecht
rijk der doden
Godsdienst die dreigt een tollend kompas te worden
Anatomieles
in Oberhausen
29
zaterdag 9 december 2000
"fel
De Schaker, geconserveerd lichaam gemodelleerd naar De Denker van August Rodin.
Een openbare les in anatomie aan de
hand van echte lijken. Dat wordt ge
geven in Oberhausen, een uurtje rijden
over de Duitse grens, waar de omstreden
tentoonstelling Körperwelten is verlengd
tot 28 januari 2001. Voor Nederlandse ge-
interesseerden is dit voorlopig de laatste
mogelijkheid de preparaten van de Duit-
se anatoom professor Günther von Hagen
te bewonderen dan wel te verwerpen. De
vraag naar de zin en toelaatbaarheid
daarvan houdt de gemoederen al drie jaar
bezig.
Jan Scheerder (52), technisch adviseur op de
afdeling thuisbeademing van het Utrechts
Medisch Centrum is zichtbaar onder de in
druk. Fantastisch. Ik heb dit nog nooit zo ge
zien." Hij staat bij het geprepareerde lichaam
van een man die zijn eigen, afgestroopte huid
omhoog houdt.
Met zijn vrouw Maria en zijn twee dochters
Maeke en Famke is hij deze morgen vroeg van
zijn woonplaats Zeist naar Oberhausen gere
den voor een bezoek aan de tentoonstelling
Körperwelten. Ook zijn vrouw werkt in het
Utrechtse ziekenhuis. Zijn twee dochters stu
deren medicijnen. Een van hen had enthousi
aste verhalen gehoord over de tentoonstelling,
dus een bezoek leek hen ook wel leuk.
Bij binnenkomst is de stemming onder de be-
zoekers gedempt. Oog in oog met het ontvelde
lichaam van een gestorvene wordt als vanzelf
stilte in acht genomen. Pas na enige tijd, als de
gewenning intreedt en de behoefte tot com
municeren het wint van het intuïtieve respect
voor de dood, wisselen bezoekers verbaal hun
ervaringen uit. Als er sprake is van sensatie -
en het is moeilijk voorstelbaar dat iemand die
bij het zien van de geprepareerde lichamen
niet ondergaat - dan worden ze individueel en
zonder ophef beleden.
Soms kan een bezoeker bij de aanblik van ka-
potgerookte longen, een door tumoren inge
drukte hersenhelft, een door prostaatkanker
aangetast geslachtsdeel of een door alcohol
vernietigde lever een geluid van schrik of
weerzin niet onderdrukken. Sommige gezich
ten tonen angst en huiver. Verbazing, bewon
dering en ontzag overheersen echter in de
GartenDOM, een rond koepelgebouw van glas
en staal in de industriële periferie van Ober
hausen.
Preparaten
Verbazing over het ingewikkelde en sublieme
bouwwerk van het menselijk lichaam, waar
van Von Hagens preparaten ons voor het eerst
letterlijk een blik op het inwendige gunnen.
En bewondering voor de techniek, die conser
veert en onvergankelijk maakt van wat bij le
ven onze niet-imiteerbare gelijke was.
Wat dat betreft wordt het de bezoeker gemak
kelijk gemaakt. In geplastineerde vorm ogen
de menselijke organen en het weefsel star en
droog als een stokvis en ontberen ze hun leven
de glans. De volgens de methode-Von Hagen
geconserveerde stoffelijke overschotten,
waarbij lichaamsvocht wordt vervangen door
kunststof, zijn doder dan de dood waarvan wij
ons een voorstelling proberen te maken. En
het is juist dit ongrijpbare en onaanraakbare
van de dood dat ook in deze tentoonstelling
zijn geheimen weigert prij s te gevenDaarvoor
zijn de doden in de GartenDOM te zeer be
roofd van wat hen herkenbaar maakte als
mens en volledig teruggeworpen op hun biolo
gische functie en motorische mechaniek. In de
veelheid en gedetailleerdheid van het ten
toongestelde wordt het lichaam een ding dat is
afgesneden van zijn vitale betrekkingen.
Medici en studenten medicijnen wisten dat al.
Ter verdediging van zijn tentoonstelling, die
bij haar première in 1998 een storm van ethi
sche bezwaren losmaakte, voert Von Hagen
aan dat hij een groot en mondig publiek een
blik wil gunnen in het tot dan toe gesloten do
mein van de medicus en wetenschapper. Op
dat ook de buitenstaander zich een beeld kan
vormen van de inwendige mens. Honderddui
zenden nieuwsgierigen hebben die kans in
middels benut. Maar Von Hagen streeft een
nog hoger doel na. „Het biedt ieder voor zich
een beter, aangrijpender begrip van zijn eigen
stoffelijkheid in een wereld die gekunsteld,
volledig gemechaniseerd en geanonimiseerd
is", schrijft hij ergens.
In de commerciële ruimte van de GartenDOM
(die meer weg heeft van een voormalig tuin
centrum dan van een gewijde tentoonstel
lingsruimte) heeft het er alle schijn van dat
Von Hagens reukloze en tot instructief lesmid
del gereduceerde lichamen de door hem ge
laakte mechanisering en anonimisering van
het mensbeeld eerder bevestigen dan tegen
gaan.
Pose
Vermomd als een imitatie van de Duitse kun
stenaar Joseph Beuys presenteert Von Hagen
zijn preparaten namelijk ook als kunst. Som
mige lichamen heeft hij in een levende pose ge
dwongen, zoals een hardloper wiens spieren
Geprepareerd lichaam van een man die zijn eigen huid omhoog houdt.
als rafels achter het vooruitsnellende lichaam
wapperen. De pose is een vleselijke kopie van
het beroemde beeld van de futurist Umberto
Boccioni uit 1913. Iets dergelijks is het geval
met een schaker, waarvoor De Denker van Au
gust Rodin model heeft gestaan.
Von Hagen denkt dat zijn 'beelden' het ideaal
van de Griekse kunst overtroeven. Waar de
Grieken de benadering van het ideale mens
beeld nastreefden in marmer en steen, over
treffen de preparaten de Griekse kunst omdat
het echte lichamen zijn, meent hij. Maar op de
kunstkenner komen zijn gemanipuleerde pre
paraten over als vormen van plagiaat en, er
ger, als perverse poging om met mensenvlees
de kunst te willen imiteren.
Daarbij leiden zijn kunstzinnige suggesties de
preparaten af van hun primaire doel en func
tie: studenten te instrueren over en vertrouwd
te maken met de anatomie van het menselijk
lichaam. Het lukt Jan Scheerder en zijn gezin
dan ook lang stil te staan bij en uitvoerig te
praten over een fragment van het spierstelsel,
de hersens in een schedelholte, een geopende
borstkas friet hart, longen, slokdarm en strot
tenhoofd. Maar bij het zien van het gedeelte
lijk geopende lichaam van een jonge vrouw
met in haar baarmoeder een acht maanden ou
de baby slaat de aarzeling toe.
,,Ik vind dit niet helemaal kies", zegt Maria
Scheerder. ,,Ik zou willen weten waaraan die
vrouw is overleden, welk drama zich hier heeft
afgespeeld."
Hoewel de meeste collega's Von Hagens tech
nische prestaties bewonderen, trekken zij de
noodzaak en nut daarvan in twijfel. Geavan
ceerde scantechnieken en computeranimaties
maken het gebruik van echte lichamen bij het
anatomisch onderricht meer en meer overbo
dig. Ook de instructieve en voorlichtende
foto's Marc van der Kort
waarde van de tentoonstelling wordt ontkend.
Volgens hen kan een leek nauwelijks weten
wat hij aan moet met de gedetailleerde anato
mische informatie die hij in Körperwelten zo
onverhuld over zich heen krijgt.
Plastinatie is een tijdrovende en derhalve
geldverslindende conserveringsmethode.
Geld dat door Von Hagens eigen medische dis
cipline onmogelijk kan worden opgebracht.
Dat hij in 1998 besloot met zijn preparaten de
boer op te gaan, is dan ook stellig mede - en
misschien wel voornamelijk - ingegeven door
commerciële motieven.
Godert van Colmjon
Expositie: Körperwelten, preparaten van de
Duitse anatoom professor Günther von Hagen
- nog tot 28 januari in de GartenDOM van
Oberhausen.
Hij kon zijn reflexen niet weerstaan. Zit
tend tegenover de meervoudige kamer
van de Middelburgse rechtbank refereerde
hij aan Gods ordonnantiën. De Middelbur-
ger, voorheen ouderling van de Gerefor
meerde Gemeente, voorheen adjunct-
directeur van een school voor voortgezet
onderwijs in Goes en voorheen raadslid van
de Staatkundig Gereformeerde Partij in de
Zeeuwse hoofdstad, bleek de stelling dat
de mens geneigd is tot alle kwaad en onbe-
,kwaam tot enig goed tijdens een klein half
gaar voorlopige hechtenis niet te zijn verge-
«ten.
'Geconfronteerd met een reeks beschuldi
gingen van het plegen van incest met en ver
krachting van zijn dochter, vanaf haar
kleuterleeftijd tot ze volwassen was, wilde
hij wel kwijt dat hij een zondig mens is. Dat
had hij trouwens eerder aan de computer
toevertrouwd, die hij ook had gebruikt om
pornografisch materiaal op te slaan. Achter
een dubbel wachtwoord vond justitie een
.door de man opgesteld stuk waarin hij no
teerde dat hij van zijn jeugd af aan tegen
God heeft gezondigd Die mededel ing moest
echter, zei hij, niet worden gezien in relatie
tot de incest waarvan hij werd beschuldigd.
De erkenning van schuld moest worden ge
plaatst binnen geloofsverband- Zo kwam
hij tot een weinig verheffende vermenging
van religie en recht.
Ook de advocaat van de man, J. Verhoeven
uit Alphen aan de Rijn, koos voor die koers
Balans is een tweewekelijkse rubriek over
rechtspleging.
In een falende poging tot statige dramatiek
verklaarde hij wat zijn cliënt had ervaren,
toen tot hem doordrong dat hij grenzen had
overschreden. De Middelburgse verdachte
had zich gevoeld als de bijbelse koning Da
vid die de mooie vrouw Batseba begeerde.
Om zijn zin te krijgen, joeg hij de echtgenote
van Batseba, Uria, de dood in.
Het verhaal gaat, samengevat, zó verder.
Koning David kreeg, nadat hij de moord
langs een omweg had laten uitvoeren en de
vrouw die hij wenste, had gekregen, van zijn
vriend Natan een parabel te horen. Over een
rijke man, die van een arme man diens
enige ooilam stal om dat te roosteren en aan
een gast voor te zetten. Toen koning David
dat verhaal hoorde, ontstak hij in toorn.
„De man die dit gedaan heeft, is een kind
des doods", oordeelde hij. Waarop Natan
hem bijlichtte: „Gij zijt die man."
Dat nu, zo zei de raadsman, was door zijn
cliënt heengegaan toen tot hem doordrong
dat hij grenzen had overschreden waar hij
binnen had moeten blijven. „Gij zijt die
man."
Met het fenomeen schuld is de Middelbur
ger dus wel bekend. Hij heeft dan ook in het
toegeven van zijn fouten enige behendig
heid opgedaan. De ouderling beleed name
lijk binnen zijn geloofsgemeenschap al eer
der schuld.
Wroeging
Met zijn gevoel voor boetvaardigheid lag
het anders. Want waarover voelde hij nou
precies wroeging? Over het feit dat hij tus
sen oktober 1998 en begin maart 1999 zijn
dochter seksueel had 'bevredigd', zijn eigen
aanduiding voor verkrachting. Een keer of
twintig was dat gebeurd, schatte hij zelf. En
ja, eenmaal had hij zich doorzijn dochter la
ten bevredigen; met de mond. Dat was waar
hij zich achteraf het diepste voor schaamde.
Reden voor verdere aardse boetedoening
zag de zesenvijftigjarige verdachte man
echter niet. Zijn bekentenis viel namelijk
binnen vrij exacte begrenzingen in de tijd.
Op die manier viel het seksueel misbruik
van zijn dochter in de periode dat zij volgens
de Nederlandse wet meerderjarig was. Dat
kwam mooi uit. Het bood hem de gelegen
heid voor de rechtbank een troebel vertoog
te houden over begrippen als genade, verge
ving en stra fEen redenering die hem bracht
tot de slotsom dat hij niet voor een sanctie in
aanmerking kwam, aangezien wat hij met
zijn dochter deed niet binnen de termen van
het strafrecht viel. Alle beschuldigingen die
betrekking hadden op de lange periode vóór
de meerderjarigheid van het meisje wees hij
als verzonnen van de hand. Voorbijgaand
aan het feit dat de afstand tussen het publie
ke leven en religie sinds jaar en dag door de
wetgever wordt vergroot, vermengde hij op
een duistere en onzindelijke manier aardse
en goddelijke wetten; wereldse regels en op
godsdienst stoelende moraal.
Zijn beweegredenen daarvoor zijn moeilijk
te doorgronden. Het is niet aannemelijk dat
hij zijn kerkelijke achtergrond als veront
schuldiging voor zijn daden wilde aanvoe
ren. Had hij dat wél gedaan en de redenering
gevolgd dat de mores binnen zijn kerkge
nootschap leiden tot uitwassen, dan zou hij
zijn hele geloofsgemeenschap hebben geïn
crimineerd. Binnen die gemeenschap zou
daarop, terecht, een furieuze reactie te ver
wachten zijn.
Groepsverkrachting
Het is goed denkbaar dat de verdachte Mid
delburger elementen uit zijn religieuze be
levingswereld heeft willen benutten om een
rookgordijn op te trekken. Voor de recht
bank probeerde hij dat ook nog op een ande
re manier te doen. Hij deed voorkomen dat
de herinneringen van zijn dochter waren in
gekleurd doordat zij op haar veertiende jaar
het slachtoffer zou zijn geworden van een
groepsverkrachting. Officier van justitie
A.S. Flikweert daarover: „Verdachte heeft
zijn uiterste best gedaan om een zeer gede
tailleerde verklaring op papier te krijgen
van zijn dochter in een andere zaak, waar
hij zelf namens haar aangifte heeft gedaan.
Dat hij hierin zo gedreven te werk ging (een
ongeloofwaardige verklaring uit zijn doch
ter getrokken heeft) - juist ook in een tijd
waarin het wel door hem bekende seksueel
misbruik plaatsvond - is er een teken van
dat de verdacht de aandacht van zichzelf
wilde afleiden."
De officier zette in zijn requisitoir de ver
dachte op een zakelijke manier terug op
aarde. Hij achtte, onder meer op grond van
uitputtende verklaringen van deskundigen,
bewezen dat de Middelburger zijn dochter
jarenlang heeft misbruikt. In haar kinder
tijd werd ze daarbij bedreigd met dood en
hel. Toen ze meerderjarig was vergreep de
man zich aan zijn dochter op momenten dat
ze zich niet aan zijn wil kon onttrekken. Ze
was psychisch ziek
„Ze kreeg aanvallen", zei de verdachte man
zelf. „Ze ging beneden slapen en ik bleef bij
haar om haar te laten voelen, 'ik ben er'. Zo
is intimiteit gegroeid en ben ik de grens van
het toelaatbare overgegaan. Vierentwintig
uur per dag je dochter helpen, dat gaat je
niet in je koude kleren zitten."
Als 'hulp' kon officier Flikweert het niet
zien. „Er is sprake van een zeer lange perio
de van seksueel misbruik. De gevolgen voor
het slachtoffer zijn bepaald desastreus te
noemen. Haar leven is vernield." Ook Flik
weert nam een religieuze component op in
zijn betoog. Hij echter koos daarbij voor een
terughoudende toon. Hij duidde aan dat het
'Eert uw vader en uw moeder' voor de vader
en de dochter een overbekende leefregel is
uit de Tien Geboden. „Het vaderlijk gezag
verwijst bovendien op enige manier naar
het goddelijk gezag, althans behoort daar
een afstraling van te zijn. Daarbij komt dat
verdachte in eigen kring een gezagsdrager
was: jarenlang gemeenteraadslid, adjunct
directeur van een school voor voortgezet
onderwijs en - dat vooral - jarenlang ouder
ling in de kerkelijke gemeente. Die combi
natie maakt dat sprake is van een extra
zware verantwoordelijkheid als vader in
het gezin."
Waarna Flikweert een psycholoog citeerde,
die tot de conclusie was gekomen dat sprake
was van een gekwadrateerd drama. „Voor
het slachtoffer ondermijnt dit niet alleen
het vertrouwen in zichzelf en de medemen
sen, doch tevens dreigt daardoor de gods
dienst tot een 'tollend kompas' te worden,
dat onbruikbaar is voor het doel waarvoor
het bestemd is: perspectieven in het leven te
bieden."
Een eis van vijf jaar gevangenisstraf volgde.
De verdachte sprak van een raadsel.
En zei dat hij voortdurend in gebed is om ge
nezing voor zijn dochter. „Uit en in genade."
De rechter wijst volgende week woensdag
vonnis.
A.J. Snel
