Steeds vaker in de
portemonnee gepakt
Regeren
via
prijsbeleid
BB tegen
het Rode
Gevaar
27
zaterdag 9 december 2000
Den Haag heeft een nieu
we hobby: prijsbeleid.
Op steeds meer terreinen
probeert de overheid de cal
culerende burger via heffin
gen en premies tot ander
gedrag te bewegen. Zo
vergroent en verfrist het be
lastingsysteem, strooit de
overheid met kortingen op
zuinige vaatwassers, ijskas
ten en c.v.-ketels en staan
tol- en kilometerheffing in
de steigers. Maar de vraag is
of het allemaal veel uithaalt.
Hoogleraar Stevens: „Naar
mate we met zijn allen rijker
worden, zijn steeds ruigere
maatregelen nodig om het
gewenste resultaat te boe
ken."
Nieuws van de laatste paar
dagen. Zuinige auto's moe
ten tweeduizend gulden goed
koper worden; ideetje van de
PvdA. Er komt een hogere kor
ting op zonneboilers; voorstel
van het ministerie van economi
sche zaken. Zwavelarme diesel
wordt voor iedereen acht cent
per liter goedkoper. Al iets lan
ger bekend:de ecotax gaat per 1
januari weer omhoog. Minister
Borst (volksgezondheid) wil de
accijns op frisdrank verlagen,
die op alcohol verhogen. Pre
mier Kok omarmt het voorstel
als 'een verfrissing van de ac
cijns'. Financiën bezweert: be
leggen in natuur en kunst blijft
fiscaal aantrekkelijk.
De overheid sleutelt en knutselt
aan de prijzen als nooit tevoren.
Wenselijk gedrag van de bur
gers wordt beloond met pre
mies. Wie bij zijn aankopen het
milieu ontzietrekent bij de kas
sa honderden, soms duizenden
guldens minder af. Maar wie het
milieu belast moet de porte
monnee trekken volgens het
principe 'de vervuiler betaalt'.
De grootste particuliere vervui
ler - de auto - wordt helemaal in
de tang genomen. Het bezit wil
de overheid goedkoper maken
door verlaging van de wegenbe
lasting. Het gebruik duurder,
eerst via tolpoortjes, later via
kilometerheffing.
Ambtenaren en politici in Den
Haag rekenen zich suf. Welke
heffingen en premies leiden tot
het gewenst effect? En wat zijn
de gevolgen voor de koop
kracht? Het duurder maken van
energie mag er niet toe leiden
dat bejaarden met alleen een
pensioen in een tochtige woning
hun gasrekening niet meer kun
nen betalen. Maar het verlagen
van de belastingen, mogelijk
dankzij de inkomsten uit de eco
tax, mag het inkomen van de
goed geïsoleerde rijken ook niet
te veel opkrikken.
Er zijn lastige grensgevallen.
Moet het hebben van cruise con
trol in de auto wel of niet fiscaal
worden gestimuleerd? En is de
forse toeslag op de wegenbelas
ting voor dieselauto's nog wel te
rijmen met de zuinige en be
hoorlijk schone dieseltechniek
van de laatste jaren? Het minis
terie van Vrom breekt zich daar
het hoofd over, want begin vol
gend jaar moet het wetsvoorstel
'Schoon, stil en zuinig' naar de
Tweede Kamer.
Gareel
Het heeft even geduurd, maar de
rijksoverheid denkt inmiddels
de zwakke plek van de burger te
kennen: zijn portemonnee. De
cennia lang werden belastingen
en premies geheven voor een re
latief overzichtelijk doel: inko
mensherverdeling, sociale ver
zekering en vooral het vullen
van de schatkist. Voor het in het
gareel houden van de bevolking
was er wet- en regelgeving.
Maar zo overzichtelijk is het
niet meer. De overheid deed een
stap terug, de calculerende bur
ger wist zich steeds beter aan de
ordenende hand van het rijk te
onttrekken. Zo werd een subtie
ler alternatief geboren: de prijs-
prikkel.
De Rotterdamse hoogleraar fis
cale economie L. Stevens: „De
overheid slaagt er steeds slech
ter in het gedrag van de burgers
via ge- en verboden te beïnvloe
den. Dus probeert men nu de
samenleving te sturen via de fis
caliteit. Maar dat heeft een be
langrijke schaduwkant. Je zegt
in feite tegen de burgers: laat je
gedrag bepalen door je porte
monnee. Doe dat wat je zelf fi
nancieel het best uitkomt. Het
leidt tot politieke onverschillig
heid. De burger pakt de zakja-
panner en vergeet waar de be
lastingen eigenlijk voor bedoeld
Prijsverhogingen van sigaretten hebben het aantal rokers niet verminderd.
De overheid strooit met kortingen op zuinige vaatwassers.
waren: voor het financieren van
het algemeen nut. Je betaalt be
lastingen voor de samenleving
die we met zijn allen willen. Dat
ideaal komt onder druk."
Volgens Tweede-Kamerlid Kees
Vendrik (GroenLinks) kan de
overheid moeilijk anders. De
Europese interne markt legt de
Nederlandse staat aan banden.
„Het zou natuurlijk het eenvou
digste zijn om vuile en verspil
lende c.v.-ketels en benzineslur-
pende auto's gewoon te verbie
den. Maar dat mag van Brussel
niet. Daardoor kun je nu nog ke
tels met de techniek van de jaren
zestig kopen, geïmporteerd uit
Oost-Europa. Om hoogrende
mentsketels toch aantrekkelijk
te maken, worden ze gesubsidi
eerd en wordt tegelijkertijd het
aardgas via de ecoheffing duur
der gemaakt."
Dit belonen en straffen van bur
gers heeft zijn eigen Haagse lo
gica. Heffingen mogen niet wor
den opgelegd om de schatkist te
spekken, legt PvdA-fiscalist
Ferd Crone uit. „De opbreng
sten moeten in hun geheel weer
naar de burger worden terugge
sluisd in de vorm van belasting
verlaging, subsidies en positie
ve prikkels. Bovendien kun je
beter heffingen leggen op din
gen die je niet wilt, zoals roken,
dan op dingen die je wel wilt, zo
als werken."
Wat Crone betreft mogen hef
fingen verder alleen worden in
gevoerd als de burger een alter
natief heeft. ..Brandstof mag je
duurder maken omdat mensen
hun huizen kunnen isoleren,
zuinige ketels kunnen kopen en
de auto voor korte ritten kunnen
laten staan. Tegelijkertijd in
vesteren we in alternatieven,
zoals een beter openbaar ver
voer."
Deze Haagse logica heeft in
middels flinke geldstromen op
gang gebracht. Het paarse kabi
net incasseert vijf miljard gul
den uit allerlei milieuheffingen.
Dat geld wordt - ook bij de ko
mende belastingherziening -
weer teruggegeven in de vorm
van lagere lasten op arbeid.
Voor milieusubsidies alléén al is
volgend jaar 500 miljoen be
schikbaar. In Den Haag twijfelt
niemand er aan dat deze bedra
gen de komende jaren steeds
verder zullen stijgen.
Veel overzichtelijker wordt het
er allemaal niet op. Blijkens een
recent onderzoek begrijpt de ge
middelde burger er weinig meer
van. De belastingen gaan om
hoog én omlaag en Zalm roept
dat iedereen er per 1 januari in
koopkracht op vooruit gaat.
„Volgens een Telegraaf-enquête
voelt tachtig procent van de
burgers zich genaaid", zegt Ka
merlid Vendrik. De koop
kracht gaat er echt op vooruit,
maar het is lastig uit te leggen.
Er wordt snel geprotesteerd als
de belastingen omhoog gaan.
maar tegelijkertijd willen wei
nig mensen weten hoe het echt
zit. Als het onderwerp fiscus ter
sprake komt, zie je de mentale
luiken meteen dichtgaan."
Prijsbeleid
Centrale vraag is: leidt het mas
seren van de portemonnee van
de burgers ook tot het gewenste
resultaat? PvdA-milieuminister
Jan Pronk wees er in de marge
van de mislukte klimaatconfe
rentie op dat de overheid wel erg
veel kaarten op het prijsbeleid
zet. Als de burger zich te weinig
van alle heffingen en premies
foto Robin Utrecht/GPD
aantrekt, kan Nederland vol
gens Pronk de in klimaatver
dragen beloofde terugdringing
van de C02-uitstoot wel op zijn
buik schrijven. Hetzelfde geldt
de tolpoortjes en het rekening
rijden. Als de automobilist die
negeertstaat over een paar jaar
heel Nederland in de file.
Prijsprikkels werken soms,
maar lang niet altijd, is de over
tuiging van Peeter Verlegh, uni
versitair docent consumenten
gedrag te Rotterdam. „Consu
menten letten op het prijskaart
je bij het maken van een keuze,
dat is duidelijk. In beginsel is
het duurder maken van een pro
duct dus een goede manier om
het gebruik terug te dringen.
Maar er spelen ook andere fac
toren. Neem imago en uitstra
ling. Nederlanders drinken
meer Coca Cola dan 3ES-cola
bijvoorbeeld, hoewel het twee
de merk toch een stuk goedko
per is. Gewoontevorming drukt
ook een zwaar stempelWie al
tijd zijn kinderen met de auto
naar school brengt, zal niet zo
maar de fiets pakken als benzi
ne twee cent duurder wordt.
Mensen kiezen bijna blinde-
foto Hans van Weel/GPD
lings voor voortzetting van in
gesleten gedrag." PvdA'er Cro
ne gelooft nog heilig in het prijs
beleid, mits verstandig toege
past. „Je hoort soms beweren
dat de prijsverhogingen op ro
ken en autorijden niets hebben
uitgehaald, want we roken nog
steeds en staan nog steeds met
zijn allen in de file. Maar dan
vergeet men dat het autorijden
al dertig jaar niet meer dan tien
procent van het inkomen kost.
De prijsstijging is dus ingehaald
door de inkomensstijging. Rela
tief is ook het roken weinig
duurder geworden. De jeugd
rookt al veel, maar als sigaret
ten nog maar een knaak per
pakje zouden kosten rookte ze
zich helemaal gek."
GroenLinkser Vendrik heeft
zijn twijfels. „Heffingen wer
ken, als je ze maar hoog genoeg
maakt. Maar ik heb bedenkin
gen bij de wildgroei aan subsi
dies, het gefrut op de vierkante
millimeter wat je daar soms ziet.
Daar zijn we gewoon geld aan
het weggooien."
Doorgeschoten
Hoogleraar Stevens, een van de
geestelijke vaders van de groot
scheepse belastingherziening
die per 1 januari in werking
treedt, meent dat Den Haag bij
het gesleutel aan de prijzen is
doorgeschoten. Hij vreest dat
belasting te pas en te onpas
wordt ingezet voor allerlei kort
ademige beleidsdoelen. Het re
sultaat is ingewikkelde detail
lering en een verdwijnend besef
dat belastingheffing iets met
een rechtvaardige lastenverde
ling te maken heeft.
„Neem de verfrissing van de ac
cijnzen die Borst heeft aange
kondigd. Denkt zij nu echt dat
we meer fris gaan drinken om
dat het een dubbeltje goedkoper
wordt? Tegenwoordig wordt het
prijs- en fiscaal beleid overal op
losgelaten. Nederland stimu
leert zelfs de filmindustrie via
de fiscus. Waarom gebeurt dat
niet gewoon via de begroting
van Rick van der Ploeg?"
De snel toenemende welvaart in
Nederland dreigt volgens Ste
vens wel het prijsbeleid van de
overheid te ondergraven. De
honderdduizenden automobi
listen met een lease wagen en
tankpasje van de zaak maken
zich geen zorgen over de benzi
neaccijns. Echt vermogende
Nederlanders zal het gemani-
puleer met prijzen ook worst
zijn.
„Naarmate wij met zijn allen
rijker worden, zijn steeds ruige
re prijsmaatregelen nodig om
resultaat te boeken. Uiteinde
lijk kan dit leiden tot een twee
deling in de samenleving. Ge
wone burgers die echt moeten
plussen en minnen, tegenover
hele volksstammen die het zich
financieel kunnen veroorloven
zich niets van de heffingen aan
te trekken."
Paul Koopman
en Peet Vogels
Verbruik elektriciteit en aardgas 1990-1999
Verbruik huishoudens per woning
Elektriciteit
Aardgas
115,1 j
'90 '91 '92
'93 '94 '95 '96* '97 '98 '99
1996 invoering ecotax
Rokers en tabaksaccijns
Jaar Opbrengst tabaksaccijns in gul
dens
rokers
niet rokers
1 1993 1__
2.7 miljard
37
63
1994 j
2.8 miljard
37.7
62.3
1995
3,0 miljard
37.3
62,7
1996 r
2,9 miljard
37
63
ui
1"? 1C
2.9 miljard
36.6
63.4
1 1998 r~
3,0 miljard
37.1
62.9
1999
3,5 miljard
36.4
63.6
O
Een pakje sigaretten 25 stuks kostte in 1995 gemiddeld tl 5,50 In -99II6
.95
3
I Accijns op benzine en het aantal gereden kilometers
Jaar
Accijns per liter ongelood
Gemiddeld aantal gereden
kilometers personen auto's per jaar
1993
0,97
16.550
1994
1,08
1995
1,08
1996
16.270 J
1997
1,12 (januari) 1,23 (juli)
16.550
O
Het is nu nauwelij ks nog voor
te stellen, maar aan het be
gin van de jaren vijftig leefden
veel Nederlandse politici met
een grote angst voor het com
munistische gevaar. De burger
moed van de Nederlandse be
volking moest gemobiliseerd
worden. Zo werd in 1952 de or
ganisatie Bescherming Bevol
king oftewel de BB geboren. Die
moest het Nederlandse volk
voorbereiden op een eventuele
aanval van de toenmalige Unie
van Socialistische Sovjet Repu
blieken.
In de jaren die de aanloop tot de
Tweede Wereldoorlog vormden
was men te argeloos geweest.
Nederland was in mei 1940 in
een paar dagen onder de voet
gelopen. De bevolking had wei
nig burgerlijke moed getoond,
veel minder althans dan de Brit
ten.
De Britten hadden onder lei
ding van hun premier Churchill
- die zijn volk de overwinning in
het vooruitzicht stelde, maar
niet zonder opofferingen die
'bloed, zweet en tranen' zouden
vergen - burgerkorpsen ge
vormd die op het hoogtepunt
van de Tweede Wereldoorlog
200.000 mensen telden.
Historicus Bart van der Boom
(36) beschrijft in bijna 400 blad
zijden opkomst en ondergang
van de BB tussen 1952 en 1983,
onder de titel Atoomgevaar?
Dan zeker BB.
Paranoïde
Hij schetst hoe paranoïde de
sfeer in politiek Den Haag begin
jaren vijftig ten opzichte van de
communisten was. Die waren
overigens niet alleen m het oost-
blok te vinden, maar ook nog
volop in Nederland zelf. Mede
op grond van hun houding in de
Tweede Wereldoorlog konden
de communisten en hun partij
CPN hier destijds op ongeveer
tien procent van de kiezers reke
nen.
Een commissie onder leiding
van de secretaris-generaal van
het ministerie van Algemene
Zaken mr. C.L. Fock, maakte
een geheim draaiboek 'voor het
geval de Russen zouden komen'
De commissie opereerde onder
de oer-Nederlandse schuilnaam
'Jansen'. En wat beval Jansen
aan? 'In geval van een Russische
inval zouden zo veel mogelijk
Nederlandse communisten en
landverraders gedood moeten
worden zonder vorm van pro
ces'. De toenmalige minister
president Drees wilde daar ech
ter niet van weten.
Van der Boom noemt Drees één
van de weinige politici die zeer
sceptisch stond tegenover de
BB'Waarom toch die angst? Wij
maken de mensen zo nog angsti
ger', aldus de minister-presi
dent. Waar Drees ook voor
waakte is dat de propaganda
voor de BB via directe over-
heidskanalen tot de bevolking
kwam. Er kwam een aparte
stichting die de voorlichting
over de BB ter hand nam.
De BB ging geld kosten en verg
de een verhoging van het defen
siebudget. Daar moesten de
geesten rijp voor gemaakt wor
den. Er werd voor dat doel een
propagandafilm ingezet met de
titel 'Wij leven vrij'. De hoofdre
dacteuren van de Nederlandse
dagbladen - dat waren er in
1952 nog zo'n tachtig - werden
ontboden. Zij kregen op het hart
gedrukt aan het enthousiasme
ren van de bevolking voor de BB
mee te werken en dat deden ze
voor het merendeel ook. Binnen
enkele maanden werden in de
Nederlandse kranten maar
liefst 2200 positieve artikelen
over de BB gepubliceerd.
Blokhoofd
Streefgetal was 260.000 vrijwil
ligers voor de BB. Een merk
waardig hoog aantal, in aan
merking genomen dat de als
voorbeeld dienende burger
korpsen in het vier maal zoveel
inwoners tellende Groot-Brit-
tannië maximaal 200.000 men
sen geteld heeft. Nederland
werd tussen 1952 en 1983 be
zaaid met een net aan BB-pos-
ten. Iedere wijk kreeg z'n 'blok
hoofd' met een herkenbaar
bordje op de deur.
In 1983 was het Hans Wiegel die
als minister van binnenlandse
zaken de BB formeel ten grave
droeg. Officieel heette het dat
'de noodzakelijke taken' door
andere instanties als de brand
weer en het Rode Kruis zouden
worden overgenomen. Het 'rode
gevaar' uit het Oosten was ook
n de hoofden van de Haagse po
litici definitief geweken. De bij
na duizend beroepsmedewer
kers en nog enige tienduizenden
overgebleven vrijwilligers wer
den bedankt. Zelf ervoeren ze
het veelal als een kil aan de dijk
zetten. Van het triomfantelijke
trompetgeschal waarmee de BB
in 1952 aangekondigd werd was
nog slechts een schrille naklank
over.
Bert van Nieuwenhuizen
Bart van der Boom: Atoomge
vaar? Dan zeker BB - SDU-uit-
gevers Den Haag, 400 pag„ pa
perback, 55,-.
