Klimaat moeilijk te voorspellen
NU OVERAL TE KOOP
PZC
Robots moeten geheimen
planeet Mars onthullen
Kinderen leren
praten in slaap
12
Thom Crowley maakt zich nog geen zorgen over ijskap
Water in dubbelglas bespaart veel
Pieper ongevoelig voor moeheid
Eieren goed voor het geheugen
Apen net zo muzikaal als de mens
mmm
r
postzegels
donderdag 2 november 2000
door Ben Apeldoorn
DEN HAAG - Hoe erg is het dat
de enorme ijskap op Groenland
aan het afsmelten is, zoals ons
zo'n twee maanden geleden op
alarmerende toon werd voorge
houden? Geleerden breken zich
het hoofd over oorzaken en ge
volgen daarvan. Is de mensheid
de hoofdschuldige of simpelweg
moeder natuur? Groenlands ijs
kap zou over 240.000 jaar weg
gesmolten kunnen zijn. Maar
misschien versnelt het tempo
waarin dat gebeurt en is Groen
land al over pakweg duizend
jaar kaal. De zeespiegel zal we
reldwijd dan minstens zeven he
le meters gestegen zijn.
De klimatologische gevolgen
van de mondiale uitstoot van
vele miljoenen automobielen,
industrieën, honderden miljoe
nen huishoudens en, niet in de
laatste plaats, vulkanen staan al
tientallen jaren centraal in de
discussie over een broeikassta
dium. Enkele artikelen van
Amerikaanse meteorologen,
geochemici en klimatologen
over de afsmeltende ijskap op
Groenland in juli- en augustus
nummers van de wetenschappe-
lijke bladen Nature en Science
waren daarvan de meest recente
voorbeelden en deden de dis
cussies over het broeikaseffect
verder oplaaien.
De artikelen gingen over het
tempo waarin de Groenlandse
ijskap aan het afsmelten is (ge
middeld twaalf kubieke kilo
meter per jaar oftewel zes mil
joen wedstrijdzwembaden van
50 meter lengte en twee meter
diep) en over vroegere klimaat
veranderingen waarvan men
sporen vond in vele duizenden
jaren oude ijsmonsters van die
zelfde ijskap.
Vulkanisme
„Willen we klimaatvoorspellin
gen op de langere termijn doen,
dan moeten we uitgaan van de
gedragingen van het klimaat in
het verleden," zegt geoloog/kli-
matoloog dr. Thorn Crowley,
hoogleraar aan de universiteit
van Texas. „En vooral zo helder
en eenvoudig mogelijk kijken
naar welke grootschalige facto
ren daarbij een rol speelden. Zo
als de intensiteit van het zon-
ÜMKIr!
Besneeuwde bergen in Groenland,
licht en de mate van vulkanisme
waarbij relatief veel deeltjes,
aërosols geheten, in de damp
kring rondzweven die de atmos
ferische energiehuishouding
sterk kunnen beïnvloeden."
Crowley heeft zich gespeciali
seerd in paleoklimatologie: de
studie van het klimaat in het
verleden. Hij ontwikkelde een
relatief eenvoudig computer
model waarin de belangrijkste
factoren die van invloed zijn op
het klimaat kunnen worden in
gebracht. Tot dusverre heeft hij
daarmee het duidelijkst van alle
wetenschappers weten aan te
tonen dat er de laatste ander
halve eeuw wel degelij k iets ver
anderde dat wellicht aan de
mens moet worden toegeschre
ven. Hij bereidt nu een artikel
voor over zijn statistische on
derzoek voor een nog nader te
bepalen wetenschapsblad.
Worsteling
Crowley denkt dat een groot
deel van de vruchteloze worste
ling van geleerden met de ge
dragingen van het klimaat in
het heden en verleden wel eens
toegeschreven zou kunnen wor
den aan de introductie van
steeds meer variabelen (onbe
kendheden) waar het klimaat
mee behept is. „Steeds weer
snellere en geavanceerdere
computers die nog meer bereke
ningen in een nog kortere tijd
kunnen doen, leiden er naar
mijn mening toe dat men op den
duur door de weerbomen het
zicht op het klimaatbos dreigt te
verliezen," aldus Crowley. „Je
ziet dat aan weersvoorspellin
gen op bijvoorbeeld een termijn
van een week die met name in
gebieden met relatief veel wis
selvalligheid voor 60 procent of
méér onjuist blijken te zijn. Dus
hoe wil je daarmee nu eigenlijk
het klimaatgedrag voor een
jaar, laat staan voor een eeuw
foto ANP
mee voorspellen?" Crowley
bracht de genoemde factoren
(zonlicht en vulkaanstof) in de
periode 1000 tot 1850 jaar na
Christus in kaart. De zonne-in-
tensiteit aan de hand van kool
stof-bepalingen in jaarringen
van bomen en het gehalte aan
beryllium-10 in eeuwenoude
ijsmonsters. Zwavelhoudende
aërosols, afkomstig van vul
kaanuitbarstingen in het verle
den, bracht hij in dezelfde ijs
monsters aan het licht. Alle ge
gevens leidden tot een model
van temperatuurgemiddelden
dat in 'redelijk goede overeen
stemming' bleek te brengen met
het patroon van de jaarringen
dat rechtstreeks met tempera
tuur in verband staat. Met dat
'redelijk goed' bedoelt Crowley
50 procent.
Frappant
„Maar na 1850, zo ongeveer
vanaf de tijd dat de industriële
revolutie begon, zakte het per
centage terug tot 25 procent,"
zegt Crowley. „Toen ik echter
ook de menselijke uitstoot van
broeikasgassen vanaf die tijd in
het model introduceerde, bleek
de vergelijking weer redelijk te
kloppen. Tot zelfs boven de 70
procent."
Dat wil nog niet zeggen dat de
mens gedurende de laatste an
derhalve eeuw verantwoorde
lijk is voor de gemiddelde tem-
peratuurverhoging van ander
halve graad. „Hoogstens mag ik
uit de meetresultaten afleiden
dat een tendens in die richting
wijst. Maar het is wèl frappant
dat er vanaf 1850 zo'n plotselin
ge verandering in het model op
trad."
De vraag is of de globale opwar
ming - de laatste anderhalve
eeuw gemiddeld iets meer dan
een graad - verantwoordelijk is
voor het afsmelten van de
Groenlandse ijskap. „Ook op
een termijn van enkele eeuwen
is dat zeker niet alarmerend,"
zegt Crowley. „Vooropgesteld
dat het smelttempo gelijk
blijft."
Hij wijst erop dat de verontrus
tende berichten gebaseerd zijn
op twee series satellietmetingen
in 1993-'94 en 1998-'99. „In dat
tijdsbestek registreerde de sa
telliet een afname van bijna 60
kubieke kilometer van de
Groenlandse ijsmassa. Dat is
amper het tweehonderddui
zendste deel van de totale ijskap
op Groenland. Een groot deel
van de ijsafname zou misschien
verklaard kunnen worden uit
het feit dat de sneeuwval op
Groenland in de periode 1993-
'98 veel minder was dan nor
maal. Groenland dankt zijn ijs
kap aan gevallen en op den duur
verijsd sneeuw. Ik maak mij
voorlopig dus geen zorgen over
die satellietmetingen. Maar als
het een eerste schuchter begin
van iets veel ingrijpenders blij kt
te zijn, ja, dan wordt het een an
der verhaal." GPD
SUSSEX - Water tussen de dubbele beglazing van kantoorge
bouwen kan de stookkosten fors verlagen. Dat beweert de
Britse uitvinder Frederick McKee. Kantoren op een behaag
lijke temperatuur houden is een kostbare zaak. „Het meeste
gaat op aan de airconditioning om te koelen in de zomer
maanden", zegt de ingenieur uit Sussex.
Zijn systeem is gebaseerd op ramen met dubbel glas, waar
continu water doorheen wordt gepompt. Een onzichtbare
chemische stof, opgelost in het water, neemt infrarode ener
gie op van het zonlicht. Terwijl warmte wordt opgenomen
door de waterige oplossing, schijnt het licht ongehinderd
naar binnen. Het water circuleert door een warmtewisselaar
die de energie vast kan houden voor later gebruik, 's Winters
verhindert het water een deel van de uitstraling naar buiten.
Volgens McKee kan de energienota van kantoorgebouwen
met een factor vijftig worden teruggebracht. „Het systeem
maakt het theoretisch mogelijk een gebouw te ontwerpen
waarin verwarming en airco overbodig zijn", denkt hij zelfs.
WISCONSIN - Met nieuwe technologie kunnen wilde aard
appelen die resistent zijn tegen aardappelmoeheid worden
gekruist met vatbare commerciële cultuuraardappelen. Hier
door kan deze gunstige eigenschap worden overgebracht in
nieuwe soorten zonder genetische manipulatie. De techniek is
ontwikkeld aan de universiteit van Wisconsin in de VS.
Aardappelmoeheid wordt veroorzaakt door de schimmel
Phytophtera infestans. De wilde variant Solanum pinnati-
sectum uit Mexico is ongevoelig voor deze ziekte. Tot nu toe
was het onmogelijk deze soort te kruisen met westerse culti-
vars. Onderzoekers ontwikkelden een nieuwe techniek 'em
bryo redding'. Hierbij wordt eerst de Mexicaanse pieper ge
kruist met een westerse variant. Uit het niet-levensvatbare
zaad wordt het vruchtbeginsel verwijderd en op een voe
dingsbodem in leven gehouden. Een plant die uit dit embryo
groeit, wordt vervolgens gebruikt als moederplant bij krui
sing met gecultiveerde aardappelen. GPD
CHAPEL HILL - Elke dag één of twee eieren tijdens de zwan
gerschap geeft beste hersenen, beweert Steven Zeisel van de
universiteit van Noord-Carolina in Chapel Hill (VS)„De her
senen van een baby ontwikkelen zich niet optimaal wanneer
de vrucht onvoldoende choline binnen krijgt. Dat tekort uit
zich in een slecht geheugen, dat tijdens het leven niet meer is
in te halen"aldus Zeisel, die de rol van choline op het functio
neren van de hersenen bij ratten heeft onderzocht.Deze vin
ding betekent dat het eiwit choline tijdens de vorming van de
hersenen van de foetus de mate van herinneren bepaalt. Cho
line zit in grote mate in eieren. GPD
HOUSTON - Ook apen hebben een muzikaal geheugen. Dat
blijkt uit een experiment aan de universiteit van Texas in
Houston (VS). „Het onthouden van melodieën hangt samen
met de structuur van de hersenen, en niet zozeer met onze er
varingen als kind", zegt psycholoog Anthony Wright. Zijn
team onderzocht de herkenning van melodieën bij volwassen
resusapen, die kinderliedjes te horen kregen. Na een seconde
volgde dezelfde melodie, soms een of twee octaven hoger, of
een ander liedje. Als de opeenvolgende tonen bij elkaar pas
ten, gaven de apen dat aan door de linker speaker aan te ra
ken. Door een tikje tegen de rechter luidspreker gaven ze te
kennen dat het een ander stukje muziek was. Op die manier
werden door de apen feilloos twaalf kinderliedjes herkend.
Het maakte niet uit of de melodie werd gespeeld op piano, gi
taar of blokfluit. GPD
door Ben Apeldoorn
HOUSTON - De komende twin
tig jaar zal de mysterieuze pla
neet Mars worden bezocht door
een scala van orbiters, auto-
tjes, landers en zelfs boorinstal
laties. Robotsondes verzamelen
bodemmonsters, die terug op
aarde worden geanalyseerd. Bij
het onderzoek staat de vraag
centraal of er op Mars (ooit) wa
ter en, zo ja, misschien leven is
of was.
Het door ruimtevaartorganisa
tie NASA gepresenteerde groot
schalige plan, waaraan alle
ruimtevaartnaties deelnemen,
is het resultaat van een half jaar
lang studie van een internatio
naal team van Marsdeskundi
gen en ruimtevaartspecialisten.
Daarbij werd vooral gesproken
over wat de ruimte-expedities
naar Mars gedurende de laatste
35 jaar aan gegevens over'de ro
de planeet opleverden en wat
voor lering getrokken kan wor
den uit recente mislukkingen.
De technische en financiële as
pecten van de toekomstige mis
sies zullen door een NASA-
team gedurende de komende
anderhalf jaar worden uitge
werkt. Het beginsel van beter,
sneller en goedkoper, dat NASA
onder druk van met name het
Amerikaanse Congres kreeg op
gelegd en waaraan wetenschap
pers de twee recent mislukte
Marsexpedities hebben gewe
ten zal nog niet worden losgela
ten. Maar het team kijkt na
drukkelijk naar de daaraan ver
bonden risicofactoren.
Volgend jaar al gaat de Mars
Odyssee (MOD) van start: met
een in een lage baan om de pla
neet. draaiende kunstmaan vol
camera's en andere sensoren.
Deze moet de planeet nog beter
dan de laatste jaren met de Mars
Global Surveyor gebeurt in
kaart brengen en vooral gebie
den vinden die interessant ge
noeg zijn om er met een robot-
voertuigje bodemonderzoek te
doen. Twee van dergelijke voer
tuigjes, de Mars Exploration
Rovers, worden in 2003 gelan
ceerd.
In 2005 volgt de Mars Recon
naissance Orbiter (MRO), die
vooral de door de MOD gevon
den interessante gebieden met
ongeëvenaarde beeldscherpte
in kaart moet brengen. Details
ter grootte van een voetbal moe
ten dan zichtbaar worden. Het
interessantste gebied dat uit de
MRO-metingen volgt, zal in
2008 worden bezocht door de
eerste echt grote wetenschappe
lijke Marsexpeditie: het Mobile
Science Laboratory (MSL).
Het MSL is een compleet labo
ratorium, dat in zijn geheel over
het oppervlak beweegt en zijn
koers zelf bepaalt door digitale
beeldherkenning. De NASA-
kopstukken willen de MSL ook
uitrusten met een boortoren die
vanaf enige meters diepte in de
Marsbodem monsters naar bo
ven kan halen. Al jaren ver
moedt men dat de kans op (fos
sielen van) levensvormen in de
bodem een stuk groter is dan er
op.
Ongeveer gelijktijdig met de
MSL volgt een serie Scoutmis
sies. Dat zijn relatief kleine,
goedkope afdaalsondes en voer
tuigjes die kleine maar extra in
teressante gebieden of objecten
onderzoeken.
Bodemmonsters
Tussen 2010 en 2020 zal Mars
ook door een dozijn orbiters, af
daalsondes en voertuigen wor
den bezocht Centraal daarbij
staan twee Mars Sample Return
Missies (MSRM) die in 2014 en
2016 van start; gaan. NASA stu
deert volgens Weiier nog op de
haalbaarheid om de eerste
MSRM al in 2011 te lanceren.
„Deze twee MSRM's moeten
langere tijd op het Marsopper
vlak rondtoeren en bodemmon
sters mee terug naar de aarde
brengen om een zo compleet
mogelijk beeld te krijgen van
geologie en de historie van het
klimaat dat daar ooit moet heb
ben geheerst."
Volgens teamleider Edward
Weiier moet het plan de komen
de twee decennia een definitief
antwoord geven op de branden
de vragen: kwamen er op Mars
ooit zeeën en oceanen voor, wat
voor klimaat heerste er toen, en
was er ooit leven op de planeet.
Of... is heter wellicht nog? GPD
Een marsvoertuig met twee aanhangers zal over een aantal jaren het oppervlak van Mars verkennen.
De kinderserie die vanaf 8
november te koop is, telt
voor het eerst na vele jaren
weer meer dan drie zegels.
Werden sinds 1985 zowel bij
de kinder- als de ouderen/zo-
merzegels drie zegels gepre
senteerd, nu zijn het er zes ge
worden. Nader beschouwd
zullen verzamelaars daar ech
ter niet blij mee zijn. Er wor
den twee velletjes uitgegeven
met twee soorten zegels, ge
gomde en zelfklevende.
In het ene velletje zitten zes
verschillende gegomde zegels
(van 80 40 cent), in het ande
re dertig zelfklevende (30x80
40 c., een zogenoemde mai
ler) met dxie van de zes motie
ven. PTT Post zegt hierover
dat de mailer bestemd is voor
wat zij de kleine zakelijke
markt noemt, hoewel ik deze
markt nog niet zo gauw bij
slagzegels zie gebruiken.
Deze manoeuvre houdt echter
wel in dat de verzamelaar met
twee soorten zegels wordt ge
confronteerd en wil hij beide
velletjes hebben wat
meestal het geval is dat hij 6
x 1,20 en 30 x 1,20 is ƒ43,20
kwijt is. Een troost is, dat er
van de drie verschillende zelf
klevende zegels uit het vel van
dertig ook een mapje wordt
uitgegeven.
Het thema van de serie is dit
jaar Kind en avontuur. Op de
zegels dragen kinderen feest-
mutsen, spelen ze spookje, rij
den ze op een krokodil, zijn ze
aan het spelevaren, koken ze
soep en hebben ze verkleed
partijen. Op de zegels in het
velletje van zes staan alle mo
tieven, op de drie in de mailer
soep koken, feestmutsen en
spelevaren. De respectieve
oplagen van de velletjes zijn
5,9 miljoen en 200.000.
(14/8, 4,50 fr./0,69 euro, zan
gers en dansers); twee zegels
van 3,00 fr./0,46 euro (een
paar met doorlopende beel
den) ter gelegenheid van de
Olympische Spelen in Sydney
(11/9, wielrennen, schermen,
estafette/atletiek, judo en
schoonspringen); ook in een
velletje met vijf paren (30,00
fr./4,57 euro); op 18 september
dus de serie Beroemde perso
nen; een week later (25/9) een
grootformaat kunstzegel
(6,70 fr./l,02 euro) met het
schilderij Visage rouge van
Gaston Chaissac (1910-1964).
rrrr.i;
De afgelopen maanden gaf
Frankrijk verschillende ze
gels uit: de gele (toeristische)
trein van Cerdagne (17/7, de
trein op een viaduct, 3,00
fr./0,46 euro); Bond van Folk
loristische Verenigingen
schap van de zeezeiler en win
naar van de transatlantische
zeilrace (1964) Eric Tabarly
(1931-1998), de eerste Euro
pese vrouw die Tibet bereikte,
Alexandra David-Néel
(1869-1969), l'ami des vol-
cans, Haroun Tazieff
1914-1998), de poolreiziger
Paul-Emile Victor
(1907-1995) en de speleoloog
Norbert Casteret (1897-1987
Zoals gebruikelijk zitten de
zegels ook in een boekje 21,60
fr./3,29 euro).
In oktober 1986 werd in Oslo
het International Museum of
Children's Art geopend, waar
nu tekeningen en schilderijen
van kinderen uit vele landen
hangen. Vorig jaar riep de
Noorse post samen met dit
museum kinderen op hun ge
dachten over het nieuwe mil
lennium aan het papier toe te
vertrouwen. Twee van de win
nende tekeningen staan op
twee zegels die 15 september
in Noorwegen verschenen:
4,20 kr„ ruimtewandeling
(oplage 3 miljoen) en 6,30 kr„
maanvakantie (7 miljoen).
Verder heeft Frankrijk de af
gelopen tijd twee langlopende
reeksen uitgebreid: de na-
tuurreeks, waarvan de eerste
serie in 1983 werd uitgebracht
en de reeks Beroemde perso
nen, die al een geschiedenis
kent van meer dan veertig
jaar.
De natuurserie telt evenals
voorgaande jaren vier zegels,
drie met dieren en één met een
bloem. Over een 2,70 fr./0,41
eurozegel vliegt een Zuid-
-Amerikaanse pijlstaartvlin
der (Agrias sardanapalus) en
verder: 3,00 fr./0,46 euro,
giraffes (Giraffa camelopar-
dalis reticulata), 3,00 fr./,46
euro, een allosaurus en 4,50
r./0,69 euro, een achttiende
eeuwse tulp, de vélin. De ze
gels zitten ook in een velletje;
prijs: 13,20 fr./2,l euro.
Grands aventuriers Francais,
zo heet de serie Beroemde per
sonen, die 18 september aan
de loketten is gekomen. Zes
zegels van 3,00 fr. 0,65
fr./0,55 euro met voor ons als
bekendste de 'aventurier des
mers' Jacques-Yves Cousteau
(1910-1997). Hij is in gezel-
Het 1000—jarig bestaan van de
stad Skiën werd (eveneens 15
september) postaal gevierd
met de uitgifte van twee zegels
waarop achtereenvolgens het
monument Drijvers van hout
vlotten (4,20 kr„ 1 miljoen) en
de kerk van Skiën (15,00 kr„
1,25 miljoen). Tot slot wordt
een van de bekendste Skandi-
navische plantkundigen met
een 5,00 kr.-zegel (1,25 mil
joen) herdacht, Lars Levi Lae-
stadius (1800-1861).
Stempelnieuws
Ter gelegenheid van de inter
nationale postzegelbeurs in
Sindelfingen (Duitsland, van
27 tot en met 29 oktober) heeft
PPT Post een bijzonder stem
pel gebruikt met daarin twee
violen. Correspondentie tot
uiterlijk 30 november naar:
PTT Post Collect Club, Post
bus 30051, 9700 RN Gronin
gen. Op de omslag vermelden:
Sindelfingen 2000, Ook werd
een beursenvelop uitgegeven:
2000-10
door Peter de Jaeger
CHICAGO - Jonge zangvogels
repeteren hun lied tijdens de
slaap. Die conclusie is getrok
ken uit hun hersenactiviteiten.
Aangezien de vogelhersentjes
volgens hetzelfde patroon wer
ken als mensenbreinen volgt
daaruit de veronderstelling dat
ook peuters zich hun woorden
repertoire in de slaap inprenten.
Daniel Margoliash en Amish
Dave, onderzoekers van de uni
versiteit van Chicago, regi
streerden de neurale activiteit
in de hersenen van zebra vinken,
terwijl de vogels sliepen. De
elektrische patronen in de her-
senactiviteit tijdens het zingen
als ze wakker zijn verschilt nau
welijks van die in hun droom
toestand. „De jonge vogels her
halen tijdens de slaap hun eigen
lied en improviseren daarop",
zegt Margoliash.
Volgens de bioloog ondersteunt
dit inzicht het belang van het
slaapproces voor leren. Hij
denkt dat hetzelfde fenomeen
van herhaling zich waarschijn
lijk voordoet bij mensen die een
taal onder de knie proberen te
krijgen. Of bij kleine kinderen
die leren praten.
Het aanleren van een lied door
een zangvogel wordt gezien als
een goed model voor de manier
waarop kinderen een taal leren-
Margoliash en De slapende vo
gels reageren niet op liedjes die
door andere vinken worden ge
zongen. Wordt echter tijdens het
dromen hun eigen hit afge
speeld op een bandrecorder dan
produceren ze hetzelfde neurale
patroon als bij het fluiten in
waakfase. Dit suggereert dat
praten tegen baby's tijdens hun
slaap niet helpt om ze sneller
woordjes te leren zeggen. Dat
geldt ook voor methoden die er
op zijn gebaseerd tijdens slaap
een vreemde taal te leren. GPD
(Advertentie)
