Ik verkoop mijn huid duur
Werken in het
afvoerputje
PZC
Burgemeester Mans heeft een leven voor en na 13 mei
23
Doek valt voor
politiebureau
Warmoesstraat
zaterdag 28 oktober 2000
Zelfs in een onooglijk gat in
Zuid-China werd hij op straat
herkend. 'Ha, die meneer Mans'.
Youp van 't Hek adviseerde Am
sterdam niet verder te zoeken
naar een nieuwe burgemeester.
'Neem Mans'. De vuurwerkramp
in Enschede heeft Jan Mans tot
ver buiten de grenzen bekend ge
maakt. En populair in zijn eigen
stad. „Ik heb niks aparts gedaan."
Niks, helemaal niks, antwoordt hij
rustig. De vraag was wat hij wist
van de opslag van vuurwerk bij SE Fi
reworks. „Ik wist niet eens dat die fa
briek bestond." Een paar maanden
voor de ramp had hij van de provincie
Overijssel een rapport ontvangen met
een overzicht van gevaarlijke plek
ken. Allemaal cijfers en namen. „Dat
heb ik niet uitvoerig gelezen. Ik kon
het ook niet goed lezen, want het was
heel ingewikkeld."
Hij gaf het verslag door aan de brand
weercommandant en zei erbij dat „er
iets moest worden gedaan aan LPG-
opslag, omdat dat nogal gevaarlijk
leek." Aldus werd afgesproken.
„Maar ik heb geen weet gehad van de
opslag van vuurwerk daar ter plekke.
En als ik het wel had geweten, dan had
ik nog geen weet gehad van gevaar."
„Wij hebben op 1 januari onze nieuw
jaarsreceptie gehouden op vijftig me
ter van de plek waar de zaak is ont
ploft. We vonden het een ludiek idee
om in een voormalige textielfabriek
afscheid te nemen van het verleden
van Enschede textielstad en een
nieuw millennium in te luiden. Vrien
delijk groetend naar iedereen en het
glas heffend hebben we daar gestaan.
We hebben zelfs vuurwerk afgesto
ken, absoluut niet wetend dat een af
gedwaalde vuurpijl een ramp had
kunnen veroorzaken."
Mans zegt niet bang te zijn voor de uit
komsten van het onderzoek van de
commissie-Oosting naar de ramp.
Waarom zou ik bang zijn? Ik ben eer
der benieuwd." Vindt suggesties en
verzoeken - onder meer van de straf-
rechtgeleerde prof. T. Schalken en van
een van de advocaten van de directeu
ren van SE Fireworks - dat hij wel
licht strafrechtelijk moet worden ver
volgd 'ronduit schandelijk'. „Ik was
daar heel erg pissig over."
„Volgens straf- en staatsrechtgeleer
den is een vervolging een haast niet
voor te stellen traject. Je moet al heel
grove nalatigheid kunnen bewijzen
voor het woord schuld aan de orde
komt. Dan moet je haast bewijzen dat
ik de bom bij SE Fireworks zelf heb
gelegd. Theoretisch moge het zo zijn
dat er ooit zoiets als een strafrechtelij
ke vervolging zou kunnen plaatsvin
den, maar het is een volstrekt onzin
nig scenario."
- U bent zo consequent en vierkant
voor uw mensen gaan staan, dat het
bijna onvermijdelijk is dat u ook
bloedt voor de fouten van anderen.
„Als dat moet, dan moet dat. Maar ik
geef nu al een schot voor de boeg: ik
zal niet zomaar bloeden. Dan moet
men dat ook aantonen. Ik zal mijn
huid duur verkopen."
Hij laat weten gewoon burgemeester
van Enschede te blijven „totdat mijn
fysiek het opgeeft." „En tenzij er rare
politieke dingen gebeuren. Ik heb
verantwoordelijkheid; ik leg verant
woording af aan de gemeenteraad; zo
is het proces gedefinieerd. Als de ge
meenteraad zegt: 'Mans opstappen',
dan ben ik natuurlijk weg. Heel sim
pel."
Ongelooflijk
Eerder deze middag heeft hij uit han
den van een deputatie uit Nordhorn
een cheque van 350.000 mark ontvan
gen, geld dat door velen bij elkaar is
gebracht en dat vooral bestemd is
voor de nabestaanden van de bij de
vuurwerkramp omgekomen brand
weermensen. „Wat de Duitsers heb
ben gedaan, is ongelooflijk", zegt hij,
„in Gronau is meer dan acht ton inge
zameld. Er zijn mensen die een deel
van hun vakantiegeld hebben afge
Burgemeester Jan Mans van Enschede.
foto Werner Rauwerdink
staan. Anderen hebben tien procent
gestort van het bedrag dat is binnen
gekomen bij een trouwerij."
Er is wel meer waar hij van staat te
kijken. Zijn plotselinge bekendheid
en populariteit bijvoorbeeld. Ergens
in het zuiden van China, waar hij on
langs met vakantie was, hoorde hij in
een onooglijk gat opeens iemand roe
pen: 'Daar is de burgemeester van En
schede'. Bleek een Chinees te zijn die
al een tijd in Nederland woont en die
terug was voor familiebezoek. Dat hij
tijdens het benefietconcert op het ter
rein van de Universiteit Twente door
25.000 mensen werd toegezongen, be
zorgde hem koude rillingen. „Ik had
er als een berg tegenop gezien om ze
toe te spreken. Dacht dat ze die ouwe
zak wel zouden uitjoelen."
Cabaretier Youp van 't Hek adviseer
de de Amsterdamse gemeenteraad
niet verder te zoeken naar een opvol
ger van de vertrekkende Schelto Pa-
tijn. „Neem Mans." Collega's in den
lande bewonderen hem unaniem om
de manier waarop hij zich na de ramp
heeft opgesteld.
„Die zaten allemaal met de vraag: Oh,
oh, oh, hoe zal dat gaan, hoe zal hij het
er van af brengen. Collega Annie
Brouwer van Utrecht zei dat ze me,
met een bord eten op de schoot, adem
loos op de tv had gevolgd." Niet on
vermeld mag blijven, zegt hijde reac
tie van zijn 89-jarige vader- 'Je was
een echte Mans'.
Hij is geboren en opgegroeid in Heer-
lerbaan, een mijnwerkerswijk tegen
Heerlen aan, „waar geen socialisten
en liberalen woonden, alleen maar
katholieken." Een dankbare, pro
bleemloze jeugd. Oudste van zes kin
deren. Een leuk, vrolijk, blij-rooms
gezin. Vader en moeder waren onder
wijzer en onderwijzeres aan lagere
scholen vlak in de buurt, vader aan de
jongens- en moeder aan de meisjes
school.
Dat er in de maatschappij rangen en
standen waren, daarvan had hij in het
mijnwerkersdorp lange tijd geen idee;
dat ervoer hij eerst op het gymnasium,
waar hij tussen kinderen van artsen,
notarissen, advocaten en ingenieurs
het 'jongetje uit het mijnwerkersdorp'
was. „Ach, gezien vanuit het perspec
tief van een kind kwam ik uit een sa
menleving die één en ondeelbaar was,
rooms, met de kerk dominant aanwe
zig."
„De rooien? Daar werd thuis nooit
over gesproken. Toen ik op het gym
nasium zat, bracht ik de Volkskrant
rond. Ik kwam in een wijk terecht
waar ook Het Vrije Volk werd be
zorgd. Pas toen kwam ik er achter dat
er ook nog zoiets als socialisten be
stonden."
Misdienaar
Hij is tot zijn achttiende jaar acoliet
geweest. En omdat huis en school
vlakbij de kerk stonden, werd hij ook
regelmatig opgehaald om als misdie
naar te helpen bij trouwerijen en be
grafenissen. „En je ging mee als er
moest worden bediend. Zo klem als
je was ging je naar mensen die
thuis stervende waren. Daar werd je
niet op voorbereid; dat gebeurde ge
woon."
Mans is, zoals zovelen, van de katho
lieke kerk afgedwaald. In het begin
van zijn studententijd begonnen de
twijfels, zegt hij. „Het was geen wor
steling en ook geen echt bewuste
breuk. Het was meer een laten-lopen.
Er was thuis geen heilig moeten, er
was nooit dwang. Het geloof staat nu
bij mijlaat ik het zomaar uitdrukken,
op een heel laag pitje."
Wennen
Hij koos voor de studie sociologie, met
als specialisatie openbaar bestuur, en
liep een jaar stage in het gemeentelijk
apparaat van Den Haag. „In Den
Haag werd je geacht van alles te doen
Ik heb plantjes geplant in het Zuider
park, vuilnis opgehaald in de Schil
derswijk, maar ook in het kabinet van
de burgemeester gezeten en geleerd
hoe een college en een commissie wer
ken en hoe besluiten tot stand ko
men."
Het duurde echter tot 1982 voordat hij
werd geïnstalleerd als burgemeester.
Van Meerssen in Zuid-Limburg.
In 1994 werd hij benoemd in Enschede
als opvolger van Ko Wierenga. 'Denk
er aan', zei de Overijsselse commissa
ris van de koningin Hendrikx toen hij
solliciteerde, 'het is maar voor vier
jaar', want op dat moment was er nog
sprake van dat Hengelo en Enschede
samen zouden opgaan in Dubbelstad.
„Dan zien we wel weer, zei ik. Ik wist
best dat het allesbehalve vanzelfspre
kend was dat ik burgemeester van
Dubbelstad zou worden." Maar nog
voor hij officieel werd geïnstalleerd,
was de samenvoeging van de twee ste
den van de baan.
„Ik heb dat heel jammer gevonden.
Ben altijd een groot voorstander van
Twentestad geweest omdat ik er van
overtuigd ben dat in de verhoudingen
zoals wij die in Nederland kennen al
leen power telt. Daar heb je massa
voor nodig. Dan kun je met de vuist op
de tafel slaan. Als de grote vier steden
in Nederland wat willen, gebeurt het
ook. Als vijfde grote stad hadden we
mooi mee kunnen doen."
Er iS de burgemeester wel eens verwe
ten dat hij zich te weinig zou bemoei
en met de plaatselijke ontwikkelingen
en te vaak in het buitenland zou ver
blijven. Onlangs verklaarden fractie
leden van Groen Links en SP in de
Haagse Post, waarin hij werd gepor
tretteerd, dat hij gek is op reisjes, er
nooit is en weinig 'on hands'. 'Het was
een mirakel dat hij op de dag van de
ramp in de buurt was'.
„Ik heb", zegt hij kalm, „in het verle
den de fractievoorzitters op de man
afgevraagd of dat zo is. Maar ik kreeg
te horen dat ze dat helemaal niet von
den Bovendien, men wilde hier dat ik
ook internationaal wat zou gaan
doen. Het rare is dat aan een burge
meester allerlei - vaak tegenstrijdige -
verwachtingen worden gesteld. Het
vak van burgemeester is in de loop der
jaren sterk veranderd. Hij wordt ge
acht vooral zijn netwerken te ontwik
kelen en te onderhouden. Dat wil zeg
gen dat hij iii Zwolle moet zijn, in Den
Haag, Brussel en Straatsburg. Maai
er wordt ook van hem verwacht dat hij
elke dag in het stadhuis aanwezig is.
Nou, dat gaat dus niet."
Iets enorms
Die zaterdagmiddag 13 mei was hij op
een receptie in Delden, toen zijn
chauffeur hem kwam melden dat er in
Enschede iets ernstigs was gebeurd.
Op de terugweg zag hij boven de stad
een enorme rookontwikkeling en later
dat de daken van de huizen waren
weggeblazen. Hij wist meteen dat er
'iets enorms' op hem afkwam en reed
regelrecht door naar het crisiscen
trum in het stadhuis: kamer 77, het
enige vertrek dat als zodanig is inge
richt. Annie, zijn vrouw, zei voordat
hij naar binnen ging: 'Blijf je zelf'.
„Zelf hield ik me voor: Zorg dat je rus
tig blijft. Ga af op je bestuurlijke erva
ring en volg je bestuurlijke intuïtie.
Want dat heb ik wel geleerd in dit vak,
dat je niet in paniek moet raken. Ei-
gebeurt namelijk van alles wat je niet
uit de boekjes hebt geleerd. Jij moet -
daar komt het in feite op neer - als op
perbevelhebber de chaos in goede ba
nen leiden."
Zegt dat hij er heel goed van door
drongen was dat hij zelfbewust naar
buiten moest treden om 'de staden 'de
mensen' te laten zien dat men de zaak
onder controle had. 'Als je dat niet uit
straalt.De tv is een zeer machtig me
dium, hoor. Alle ogen zijn op je ge
richt. Dat voel je heel goed. Ik was me
er ook van bewust dat als ik - en dan
bedoel ik de functionaris Jan Mans -
om zou vallen, er een hele hoop om
zouden vallen."
Zijn eerste confrontatie met slachtof
fers was 's nachts om half twee in de
Diekmanhal. „Het was net oorlog. Het
verdriet, het gehuil." Bijgebleven is
hem het bezoek in het ziekenhuis aan
de man die een deel van het been was
kwijtgeraakt. „Ik vroeg hoe het met
hem ging. Dacht dat ik onderuit de
zak zou krijgen. Maar hij pakte me
vast en vroeg: 'Hoeishet metu'. Ikzei.
'Ik ben hier om u te troosten'. 'Nee', zei
hij, 'u moet zelf overeind blijven'. Ik
kreeg er tranen van in de ogen."
Brandweer
Diepe indruk hebben ook de begrafe
nissen van de vier omgekomen brand
weermannen op hem gemaakt. „In
triest. Mensen die proberen te helpen
en die omkomen..
- U ging dwars voor ze liggen toen er
kritiek kwam op de brandweer.
„Natuurlijk. Kijk eens naar de om
standigheden: vier brandweermensen
komen omhet korps rouwtde brand
weercommandant is er kapot van De
volgende dag heb je de pers tegenover
je zitten en die begint vragen te stellen
over de brandweer. Nou, dan ga je
daar toch vierkant voor liggen. De
brandweer zit in mijn portefeuille; ik
alleen ben daar verantwoordelijk
voor. 'Pak mij', denk ik dan. Als er iets
fout is bij de brandweer, moet je pri
mair bij mij zijn. Dat ik later tegen ie
mand moet zeggen: 'Je krijgt op je
donder', is een ander verhaal."
„Het is toch vanzelfsprekend", ver
volgt hij enigszins geagiteerd, „dat ik
voor mijn mensen ga liggen, niet al
leen voor de brandweer, ook voor mijn
wethouders, want er is ook nog zoiets
als collegiale verantwoordelijkheid.
- U bent niet afgeknapt
„Geen seconde. Er gebeurt van alles
met je in die dagen. Fysiek krijg je een
geweldige adrenalinestoot Je kunt
ontzettend veel aan en eindeloos
doorgaan. De klap komt nog wel, zeg
gen sommigen, maar ik denk van niet.
Een mens heeft heel wat spankracht
als het er op aankomt. Natuurlijk is de
impact van de ramp op jezelf heel
groot. Ik heb een leven vóór en een le
ven na 13 mei. Dat raak ik niet meer
kwijt."
Jan Haverkate en
Rindert Paalman
Het politiebureau War
moesstraat in Amster
dam sluit binnenkort zijn
deuren. Daarmee komt een
einde aan het beroemdste en
beruchtste bureau van Ne
derland. Bijna een eeuw
stonden politiemensen hier
met beide benen in wat wel
het afvoerputje van Neder
land wordt genoemd. Half
november verhuist het bu
reau naar de verderop gele
gen Beursstraat.
Vijfduizend dooden en ge
wonden heeft hij in die hal
ve eeuw moeten transporteeren!
Er is geen tweede beroep in Am
sterdam dat zoo duister, zoo
weerzinwekkend is', aldus een
artikel in het Algemeen Han
delsblad van 1910. Het weerzin
wekkende beroep was dat van
'politiekruier' Jan Melchers die
op dat moment maar liefst vijf
tig jaar in dienst van de hoofd
stedelijke Hermandad was. De
jubilaris verhaalde over het ver
voer van al de doden wier levens
waren geëindigd in een gracht,
door een pistoolschot of door
andere 'duistere vuige drama's
in deze kwalijke buurten welke
onder het politiebureau War
moesstraat ressorteren'.
'Het afvoerputje van Neder
land' heet de vierkante kilome
ter waarover het bureau sinds
1903 de scepter zwaait. De Zee
dijk, de Wallen en de vele stegen
en straatjes waar alles gebeurt
wat God verboden heeft. De
ruigste en lastigste wijk van Ne
derland heeft te maken met
prostitutie, penose, junks, dea
lers, moord en doodslag, bero
vingen, vechtpartijen, corruptie
en allerlei andere vormen van
misdaad.
Berucht is het politiebureau
vanwege degenen die er werk
ten, de goeden uiteraard niet te
na gesproken. Een reeks corrup
tie-affaires, geweld tegen arres
tanten, diefstal door agenten
van in beslag genomen goederen
en ongewenste contacten van
politiefunctionarissen met cri
minelen tekenen de geschiede
nis. De termen 'naggen' (norm
afwijkend gedrag) en 'dalven'
(kortingen of gunsten 'afper
sen') zijn hier ontstaan en volop
in praktijk gebracht.
Zwerver
Met zijn boek 'Sans Rancune'
gaf politieman Jan van Daalen
in 1991 een kijkje in de keuken
van bureau Warmoesstraat In
romanvorm beschreef hij de
corruptiepraktijken en het hoe
ren en snoeren op het bureau.
Zijn ontboezemingen leidden
aanvankelijk tot ontslag, maar
dat moest weer worden inge
trokken omdat het als onrecht
matig werd bestempeld. Van
Daalen keerde voor korte tijd
terug bij de politie, maar het le
ven werd hem daar zo zuur ge
maakt dat hij uiteindelijk zelf
opstapte.
Met de laatste affaire in.1997
viel definitief het doëk-voor bu
reau Warmoesstraat. Dat was
toen de zwerver en alcoholist
Adrie van Driel diverse keren
bij de politiepost aanklopte
voor koffie en onderdak In de
hectiek van de grote drukte die
er doorgaans heerste werd hij
hardhandig het bureau uitge
werkt. Van Driel kwam te vallen
en overleed later aan hersenlet
sel. Een hoofdagent werd later
veroordeeld tot 140 uur dienst
verlening.
Voor de Amsterdamse hoofd
commissaris Jelle Kuiper was
daarmee de maat vol. Eind jaren
zeventig werkte hij samen met
zijn plaatsvervangend korps
chef Van Riessen aan de War
moesstraat en legde een corrup
tie-affaire bloot. Binnen de po
litie is alom bekend dat het bu
reau sindsdien een nagel aan
zijn doodskist is. „Onder het
mom van een reorganisatie bij
de politie is de verhuizing door
gedrukt", vertelt menige poli
tieman.
De wijk is een 'afbreukrisico'
voor dienders. Het gevaar van
corruptie is hier altijd groot,
weten agenten uit ervaring.
„Wie hier werkt leeft in een an
dere wereld. Je verruwt en ver
hardt daardoor. Vooral jonge
collega's zie je daarop nat gaan.
Maar wat wil je in een buurt
waar de drek en smurrie dage
lijks bovendrijven?"
Ze noemen zich geen softies,
maar ook geen macho's, de poli
tiemensen van de Warmoes
straat. Ze doen gewoon hun
werk in het afvoerputje. Een
kwart van alle arrestaties in de
hoofdstad vindt plaats in dit
deel van de stad, ruim tiendui
zend per jaar. Grotendeels ko
men die op het conto van zo'n
zeshonderd problematisch ver
slaafden.
Het drugsprobleem diende zich
eind jaren zeventig aan. Op het
hoogtepunt van de drugsellende
liepen er zo'n tweeduizend
junks en hun dealers in de buurt
rond. Twintig uur per etmaal ro
ven en jatten om een shot te sco
ren. Bij gebrek aan voldoende
manschappen dreef de politie
hen bijeen naar de kop van de
Zeedijk, toen nog een duistere
steeg met slechts één lamp als
verlichting.
Werken op bureau Warmoes
straat is een 24-uurs carrousel.
Het houdt nooit op. Tot de reor
ganisatie van vorig jaar werk
ten op het bureau nog 160
politiemensen. Hun aantal is in
middels gehalveerd. Het over
tollige personeel werd naar an
dere bureaus overgeheveld,
maar die zaten lang niet altijd te
wachten op de 'cowboys' uit de
Warmoesstraat.
'Een ramp voor de binnenstad'
vindt menigeen de reorganisa
tie. Ei-varen politiemensen ver
trokken en ervoor in de plaats
kwamen vaak jonge agenten,
soms rechtstreeks afkomstig
van de opleiding. In noodgeval
len kan de politiepost nu een be
roep doen op een Ondersteu
ningsteam Binnenstad (OTB).
De nieuwkomers weten echter
weinig van de buurt en al hele
maal geen weg in de talloze
straatjes en stegen.
„Hier werken vereist kennis van
zaken. Nu sjokken die OTB'ers
in groepjes door de wijk. Beetje
hoeren kijken en maar roepen
wat een troep het hier is", vertelt
een politieman die jaren op bu
reau Warmoesstraat heeft ge
werkt. „Ze kijken wel uit om
met een paar man het café van
de Heli's Angels binnen te stap
pen. Dat was ons vroeger niet
gebeurd."
Thea van Beek
ff.i:.t
foto Phil Nijhuis
de buurt en de bewoners
