Begeerlijk en ongenaakbaar
heeft een rode draad
Een goed museum
Knulligheid kent geen tijd
Klimt in Wenen
Archieffilm
van de BB
Ajax op documentaire-festival
Jan van Laarhoven
donderdag 26 oktober 2000
Hij staat te boek als de be
roemdste vertegenwoordi
ger van de Weense Jugendstil,
een van de stromingen die de
basis legde voor de moderne
schilderkunst. Maar zijn kunst
historische betekenis is bij deze
tentoonstelling slechts een bij
zaak. Alles draait om de vrouw
en de plaats die Klimt haar geeft
in zijn werk. In zijn typische
stijl, rijk aan ornamenten en
symbolen, schildert hij vrouwen
als zelfstandige en zelfbewuste
wezens: begeerlijk, ongenaak
baar, hooghartig, verleidelijk.
Hij is onmiskenbaar een tijdge
noot van de Weense psychiater
Sigmund Freud, die aan het be
gin van de vorige eeuw de diepe
re seksuele drijfveren van man
nen en vrouwen in kaart bracht.
En ook van Rosa Mayreder, die
in 1905 de Kritik der Wei-
blichkeit publiceerde: „We zul
len pas weten wat vrouwen zijn,
als hun niet meer wordt voorge
schreven wat ze moeten zijn."
Dat was wat Klimt betreft niet
aan dovemansoren gericht. Tus
sen de meer dan honderd por
tretten die in Wenen zijn te zien,
zitten heel wat afbeeldingen
waarin hij blijk geeft van een
geoefend oog voor het eigene
van de vrouw. Sommige vrou
wen maakte hij met zijn schilde
rijen zelfs onsterfelijk: Adèle
Bloch-Bauer, Fritza Riedler en
Emilie Flöge. De laatste was
overigens allesbehalve gechar
meerd van het portret dat Klimt
in 1902 van haar maakte. Het
leek niet genoeg, vond ze.
Er is altijd veel gespeculeerd
over de verhouding van Klimt
tot zijn geportretteerde vrou
wen. Vaststaat dat de man die
zichzelf het liefst hulde in een
lange, indigoblauwe jurk, nooit
getrouwd is geweest. Hij woon
de tot haar dood samen met zijn
moeder en daarna met zijn zus
sen. Wel had hij een reeks van
verhoudingen met zowel vrou
wen uit de gegoede burgerij als
meisjes uit de arbeidersklasse.
De geschiedschrijvers die Klimt
graag romantiseren benadruk
ken dat de schilder slachtoffer
was van het door Freud bedach
te Kulturleiden: vrouwen van
wie hij hield, kon hij niet bege
ren en vrouwen die hij begeerde,
kon hij niet liefhebben. Niet ie
dereen spreekt overigens met
evenveel compassie over Klimt
Hoewel er bijzonder weinig be
kend is over zijn privé-leven,
weet Lisa Fischer in haar bij
drage aan de tentoonstellings
catalogus te melden dat de
schilder leed aan syfilis, een
ziekte die zijn relatie met zijn
hartsvriendin Emilie Floge, een
Weense modekoningin, hoogst
waarschijnlijk beperkte tot een
platonische verhouding.
Klimt und die Frauen is geluk
kig rij k aan beelden die voor ve
lerlei uitleg vatbaar zijn. Zijn
doeken zijn prachtige projectie
schermen. Iedereen kan er het
zijne of hare in zien. Dat maakt
ze in zekere zin tijdloos en uni
verseel. Niet in de laatste plaats
komt dat door de rijkdom aan
vormen, kleuren en contrasten
en de combinatie van naturalis
me, symbolisme en abstracte
schilderkunst.
Voor Klimt was schilderen een
arbeidsintensieve bezigheid.
Hij werkte vaak aan meerdere
schilderijen tegelijk. In totaal
220 doeken ontstonden in zijn
atelier. Op de tentoonstelling
zijn verschillende werken te
zien die hij door zijn plotselinge
dood in 1918het jaar waarin de
Al snel dringt zich de verge
lijking op met 'Dads Army'.
Daar komen de schutters. Of be
ter gezegd, de noodwachters.
Want zo werden de leden van de
in 1984 opgedoekte organisatie
Bescherming Bevolking (BB)
genoemd. In het Omroepmuse
um in Hilversum geven ze tot en
met 18 november, in een film,
samengesteld uit archiefbeel
den van het Nederlands Audio
visueel Archief (NAA), een
staaltje van hun kunnen.
Begeleid door een hoge com
mentaarstem die onder meer
meldt hoe 'deze pittige Zeeuwse
dames' (eerder ook al aangeduid
als 'stevige noodwachtsters uit
Goes') 'met een allure alsof ze
een japonnetje gaan passen, met
ladders, nee niet in hun kousen,
maar met brandladders', ter oe
fening op een met opzet in de
hens gestoken schuurtje afstor
men. Hilarisch. Zowel in woord
als in beeld.
De BB werd opgericht op het
hoogtepunt van de Koude Oor
log (1953) en telde op een gege
ven moment 160.000 leden. Hun
eerste taak was het de burgerij
te beschermen in geval van een
atoomaanval, en gezegd moet
worden, de dames en heren vrij
willigers namen hun taak
bloedserieus. Een omstandig
heid die de fragmenten uit pro
paganda- en voorlichtingsfilms
als 'Burgers Bereid', 'Overal in
Overall' en 'Als de Bom Barst'
des te potsierlijker maakt. Niet
eens zozeer om de metalen soep
borden die de BB'ers op hun
hoofd droegen, als wel om het
materiaal waarmee ze de ramp
(commentaarstem) 'mocht hij
onverhoopt komen' - te lijf zou
den gaan.
Op de door Elles van Genugten
samengestelde film zien we koe
ne BB'ers in de weer tijdens 'oe
feningen onder de zwaarste om
standigheden'. Juichend hollen
ze met de borst vooruit door de
straten van Montfoort, voorzien
van emmertjes, handspuiten en
brancards.
Daarmee het langs de kant
staande volk tonend, dat 'de
Rus' bij een eventuele atoom-
aanval nog wel eens raar op z'n
neus zou kunnen kijken. Van
enige scepsis is geen sprake. Het
blokhoofd van Emmen, dat een
waarschuwingssysteem be
dacht, waarbij noodwachters
(op de fiets) witte vlaggetjes
plaatsten in de tuintjes van het
getroffen gebied, wordt door de
commentator uitvoerig gecom
plimenteerd. Net als de Hilver-
sumse 'blokploeg' die - uniek
voor Nederland - uit louter
vrouwen bestond.
Jawel, het was niet niks, zo'n
atoomaanval. Maar als je nou
maar meteen dekking zocht en
de '3 A's' in acht nam (afstand
houden, afschermen en afwach
ten) dan zou het waarachtig wel
loslopen. Automobilisten werd
voorgehouden meteen 'onder
het dashbord te duiken' als de
sirenes zouden gaan loeien. Was
er daarentegen nog tijd over,
dan dienden ze meteen het
raampje dicht te draaien - 'want
het is met gezond om later op ra
dioactief stof te moeten zitten' -
en de wagen (in dit geval een
Fiat 600) te verlaten teneinde
dekking te zoeken in een wo
ning. Bij de vrouw des huizes
waarschijnlijk, die we even la
ter op de vloer van de huiska mer
zien liggen. Met - want dan kon
je weinig gebeuren - een natte
handdoek over het hoofd.
Werd dat nou allemaal voor zoe
te koek geslikt? Dat wordt uit de
Goes zamelde in 1984 attributen in van de dat jaar opgeheven organisatie
Bescherming Bevolking (BB). fotoarchief PZC
film niet duidelijk. De opmer
king van het Amsterdamse
raadslid Roel van Duijn - 'Leer
ze (de BB) hoe ze vastgevroren
eenden kunstmatige ademha
ling moeten toedienendan heb
ben we tenminste nog wat aan
ze'- werd pas in de winter van
1970 geplaatst.
En de kritiek op de uitkomsten
van een alarmoefening rondom
de kerncentrale Dodewaard is
zelfs van 1977. Nadat de com
missaris van de koningin te Gel
derland, Molly Geertsema, om
vijf over negen de 'rode knop'
indrukt, arriveerde de verant
woordelijke ambtenaar van
Volksgezondheid en Milieuhy
giëne om kwart over twaalf hij
gend in de commandobunker.
'Drie uur later!', sneerde Het
Parool. 'In 1940, was dat al bijna
voldoende om heel Nederland
onder te voet te lopen.'
Knulligheid kent geen tijd. Toen
niet en in 1956 niet Wat een van
de mooiste scènes van 'Als de
bom barst' nog eens extra be
wijst. We kijken naar een gezin
dat zich in de kelder onder het
huis schuilhoudt. Vader, moe
der en twee kinderen De came
ra glijdt zoekend langs de ge
zichten van de ouders en daarna
van het vertrek. 'Geen vrolijk
toekomstbeeld' sombert de
commentator.
Maar gelukkig, pa wist van
wanten. Tot lering (van de kij
kers toen) ende vermaak (van de
kijkers nu) somt 'de stem' alles
wat er over het filmdoek schuift,
nog eens op: 'Een noodprivaat,
een verbanddoos, een batterij
lamp mocht de elektriciteit uit
vallen, een radio om de instruc
ties van de regering te kunnen
volgen, een noodrantsoen in
blik en vergeet u de blikopener
niet?'
Eerst in de zomer van 1976 zou
de BB zo ongeveer de meest he
roïsche daad uit zijn bestaan
verrichten. Omdat de aardap
pels op de akkers door de hete
zon dreigden te verpieteren,
werden de noodwachters opge
roepen Die spoten de piepers
nat. Waarmee een misoogst
werd voorkomen.
Rob van den Dobbelsteen
'De BB is paraat!' is tot en met 18 no
vember te zien in de videozaal van
het Omroepmuseum aan de Oude
Amersfoortseweg 121-131 in Hil
versum, telefoon (035) 688.58 58
Openingstijden van dinsdag tot en
met vrijdag van 10.00 tot 17.00 uur
en op zaterdag en zondag van 12.00
tot 17.00 uur.
Op 9 november komt bij uitgeverij
SDU een door Bart van der Boom
geschreven boek uit ('Atoomgevaar,
dan zeker BB') dat de geschiedenis
van de organisatie Bescherming Be
volking behandelt. Prijs: f 55,-.
De dertiende editie van het
International Documenta
ry Filmfestival Amsterdam (ID-
FA) wordt op 22 november in het
Amsterdamse Tuschinkski The
ater geopend met de Nederland
se documentaire Ajax - Daar
hoorden zij engelen zingen van
Roel van Dalen. Het is een lang
gekoesterd project van de film
maker die een jaar lang de kans
kreeg om met zijn camera rond
te kijken in het gesloten bol
werk van het Amsterdamse
voetbalbedrijf. Andere vaste
programmaonderdelen zijn
'Highlights of the Lowlands'
met recent Nederlands werk en
films uit ontwikkelingslanden
die gemaakt werden met steun
van het aan het festival gelieer
de Jan Vrijman Fonds. Speciale
aandacht is er dit jaar voor do
cumentaires uit Iran.
De voorstellingen van het IDFA in
Amsterdam zijn van 22 t/m 30 no
vember te zien in zalen van De Balie,
Pathé City Theater en het Filmmu
seum. Informatie over programma,
films en gasten: www.idfa.nl.
ustav Klimt (1862-1918) had niet zomaar iets met
vrouwen. De Weense schilder was van hen
bezeten. Van hun hele wezen. Hij schilderde en
tekeh.de ze in soorten en maten: dik, dun, jong, oud, naakt en
gekleed, om over hun verschillende karakters nog maar te
zwijgen Zelden zal er in een museum zo'n divers beeld van
de vrouw zijn getoond als op de overzichtsexpositie Klimt
und die Frauen in de Oostenrijkse Galerie Belvedere. Een
tentoonstelling waar Klimt-fans veertig jaar op hebben
moeten wachten.
Vrouw met hoed en boa, 1910.
Oostenrijkse vrouwen kiesrecht
kregen, niet meer heeft kunnen
voltooien. Het zijn voor de echte
liefhebber misschien wel de in
teressantste schilderijen.
Zij geven naast de getekende
voorstudies een goed inzicht in
de manier waarop Klimt bij de
uitwerking van zijn vaak ge
compliceerde schilderijen te
werk ging: eerst het hoofd en de
rest kwam later wel. Deze ma
nier van werken hing sterk sa
men met het contrast dat Klimt
in de meeste portretten aan
bracht: gezichten, hals, schou
ders en handen schilderde hij na
tuurgetrouw om zich vervolgens
helemaal uit te leven op de kle
ding en de achtergrond. Het
werd zijn handelsmerk, waar
aan een 'echte' Klimt nog altijd
van verre te herkennen is.
Jinke Hesterman
Expositie Klimt und die Frauen -
Osterreichische Galerie Belvedere,
Wenen. Tot 7 januari 2001. Ope
ningstijden dinsdag tot zondag van
10 tot 18 uur, donderdag van 10 tot
21 uur.
Jan van Laarhoven, de nieuwe directeur van het Noordbrabants Museum in Den Bosch.
foto Phil Nijhuis
Hij zegt: „Ik ben gek van geschiedenis.
Als ik mensen kan vertellen wat er
vroeger is gebeurd en wat mensen hebben
gemaakt, dan word ik heel enthousiast."
Jan van Laarhoven (50), die op 1 november
begint als directeur van het Noordbrabants
Museum in Den Bosch laat de zakelijke on-
dernemerstoon varen. „Kennisnemen van
kunst en cultuur is voor iedereen belangri j k
Het vefruimt je blikveld en verbetert de
kwaliteit van het leven in het algemeen. Ik
wil graag aan anderen overdragen wat ik
aan kennis op dat gebied in huis heb."
We spreken de gepassioneerde kunsthisto
ricus op zijn kantoor in het Bijbels Open
luchtmuseum in de Heilige Landstichting
bij Groesbeek waar hij twaalf jaar directeur
is geweest. Van Laarhoven blijkt het en
thousiasme voor zijn vak te paren aan
enorm plezier in het ondernemerschap. „Ik
ben altijd geobsedeerd geweest door het
museum als bedrijf. Ik vind het leuk om een
museum te runnen. Eigenlijk maakt het me
niet uit wat voor soort bedrijf het is, ik heb
er aardigheid in problemen op te lossen. In
wezen ben ik een ondernemer en ik vind het
alleen maar prachtig dat ik m ij n werk in een
museum kan doen", vat hij zijn beweegre
denen in alle rust samen.
Jan van Laarhoven kan terugkijken op een
succesvolle periode bij het Bijbels Open
luchtmuseum.
Hij is de stuwende kracht geweest achter de
modernisering van de instelling die eind ja
ren tachtig door weinigen als levensvatbaar
werd gezien.
„Het thema ligt volgens sommigen te dicht
bij religie en de bijbel om voldoende publiek
te trekkenDit museum krijgt geen subsidie
en vanuit het museumbeheer gezien waren
er grote achterstanden Al met al vond ik het
toen een mooie uitdaging om er iets van te
gaan maken", zegt de museumdirecteur te
vreden.
Het jaarlijks bezoekersaantal is in de jaren
negentig opgelopen van 80.000 naar
125.000 Aan de basis van de ontwikkeling
liggen de ideeën van Van Laarhoven over
wat een museum moet zijn. „Om te begin
nen hoort een museum midden in de maat
schappij te staan en met zijn tijd mee te
gaan. Bovendien moeten bezoekers vanaf
binnenkomst weten waar het museum over
gaat. Op elke plek moeten ze kunnen proe
ven welk idee erachter zit. Kortom: een mu
seum heeft een rode draad nodig, anders
kun je niet met de bezoekers communice
ren."
De geboren en getogen Brabander kan als
cultureel ondernemer in Den Bosch zijn
hartje ophalen. Het Noordbrabants Muse
um heeft onlangs van de provincie 22 mil
joen gulden subsidie toegezegd gekregen
voor een omvangrijke uitbreiding en ver
bouwing. Van Laarhoven heeft al wel idee-
en hoe met dat geld inhoud gegeven kan
worden aan de vernieuwing van het muse
um, maar wil deze nog niet aan de buiten
wereld prijsgeven.Niets is zo vervelend als
medewerkers uit de krant moeten vernemen
welke mogelijkheden een nieuwe baas ziet.
Ik wil met hen samen het toekomstige beleid
formuleren. Zo hebben we dat in het Bijbels
Openluchtmuseum ook gedaan."
Hij spreekt met veel waardering over het
werk dat zijn voorgangster in Den Bosch,
Margriet van Boven, in de afgelopen 25 jaar
heeft verzet. „Zij heeft zich om te beginnen
in de jaren zeventig sterk gemaakt voor de
verhuizing van het museum, dat toen nog in
een oude kerk gehuisvest was, naar de hui
dige locatie. Het kerkgebouw was absoluut
niet geschikt voor een museumfunctie. In de
afgelopen jaren heeft ze het provinciebe
stuur ervan weten te overtuigen dat ingrij
pende veranderingen nodig zijn om de
hoogstaande positie van het museum te
handhaven."
De museumdirecteur heeft in de jaren ze
ventig de heftige discussies over het voort
bestaan van het Noordbrabants Museum
van dichtbij meegemaakt „Ik ben er in 1972
als stagiaire begonnen en heb er aanslui
tend tot 1979 als conservator gewerkt. Het
museum was in die tijd niet meer dan een uit
de kluiten gewassen oudheidskamer Ik her
inner me nog dat als er een bezoeker op
daagde de suppoost de deur op slot deed en
mee liep het museum in voor een rondlei
ding. Dat het museum nu een hele andere
uitstraling heeft, is voor een belangrijk deel
het resultaat van het werk van Margriet van
Boven. Als zij zich niet zo had ingespannen
voor een ander gebouw was het museum ge
garandeerd tussen wal en schip gevallen
Van lieverlee is het Noordbrabants Museum
in de ogen van Van Laarhoven gaan behoren
tot de betere musea in de Nederlandse
subtop. „Het museum heeft een erg goede
naam en maakt tentoonstellingen van hoog
kaliber. 'Meesters van het Zuiden', is zo'n
voorbeeld waarmee de provincie Noord-
Brabant op de kaart is gezet. Op zich is het
verrassend dat het museum staat in een re
latief kleine stad als Den Bosch. Die goede
naam bij de collega's, ook in het buitenland,
moeten we zien vast te houden. Dat helpt bij
het in bruikleen verkrijgen van stukken."
Wat hij mist in het museum is de 'rode draad'
die hij noodzakelijk acht. „Het concept is nu
niet helemaal helder", formuleert hij voor
zichtig. „Je kunt je met richten op een vaag
idee. De taak van het Noordbrabants Muse
um is de mensen iets te vertellen over de ge
schiedenis en cultuur van Brabant en vooral
ook van de provinciehoofdstad Den Bosch.
Dat idee moet je duidelijk vormgeven, maar
dat is heel erg lastig. Want er komen vragen
om de hoek kijken als: bestaat er zoiets als
een Brabantse identiteit en herkennen men
sen zich daar nog in? Ik woon al jaren in Nij
megen en merk toch dat in Brabant een an
dere sfeer hangt dan in Gelderland. Er is iets
wat me aan vroeger thuis herinnert. We zul
len met veel mensen moeten praten om tot
een goed concept te kunnen komen. In ieder
geval heeft Brabant een heel eigen karakte
ristieke geschiedenis die bepalend is voor de
intellectuele sfeer en het kunstklimaat. Dat
moet worden getoond."
Dit betekent in ieder geval permanente aan
dacht voor de beroemdste kunstenaar die in
Den Bosch is geboren: de schilder Jeroen
Bosch (1450-1516). „Hij is heel belangrijk
geweest voor Den Bosch en voor de 16e-
eeuwse kunst De zestiende eeuw is een
bloeitijd voor de kunsten in Nederland en
zeker ook voor Brabant Denk bijvoorbeeld
maar aan de bouw van de St.-Jans Kathe
draal en de vele majestueuze kerktorens.
Maar dit is zeker niet het enige dat aan bod
komt. Een museumdirecteur moet een brug
genbouwer zijn tussen de museumcollectie
en het publiek. Hij moet heel nadrukkelijk
gaan zoeken wat de bezoekers interesseert
en daar rekening mee houden. Ik vind dat
een museumdirecteur niet aan egotripperij
mag doen en het cultuurbeleid aangrijpen
om zijn eigen persoonlijkheid te profileren,
zeker niet als hij werkt met overheidsgeld",
aldus Jan van Laarhoven
Yvonne van der Heijden
