Ze was
een lastige
koningin
Daan over Meertens
Liefde bezwangerd door het verleden
D7P ku,nsl
r£j\j cultuur
Biografie van
Annie M.G. Schmidt
Jessica
Durlacher
13
i oen Annie M.G. Schmidt in het voorjaar van 1966 te
gast was bij Mies Bouwman in haar
televisieprogramma 'Mies en scène' werd haar
gevraagd wat zij eventueel op een spandoek zou willen
zetten, zo ze de straat op mocht willen gaan. De schrijfster
hoefde niet lang na te denken. Ze zou maar een heel klein
spandoekje willen. En daar zou dan op moeten staan:
'Lachen mag van God'.
vertaald
Eden Kobmson Vorstin van het
noorden (oorspronkelijke titel
Monkey Beach. Prometheus.
280 biz ƒ36.50. vertaald door
Dons Reerink) De indiaanse fa
milie Hill woont in het afgele
gen stadje Kitamaal in Brits Co
lumbia. Canada. De trots van de
familie is de zeventienjarige
Jimmy, een knappe ambitieuze
wedstrijdzwemmer Bij een on
geluk op zee blijkt de jongen
spoorloos verdwenen Tèrwijl
I.isamane. Jimmy's oudere zus.
de waarheid achter de mysteri
euze verdwijning probeert te
achterhalen, registreert zij de
wanhoop van haar dodelijk be
droefde ouders, haar oom Mick
en van haar grootmoeder, die
vast vertrouwt op de signalen
uit de wereld van de indiaanse
goden Eden Robinson (1968) is
van indiaanse afkomst Vorstin
van het noorden is haar debuut
roman.
Hanaan as-Sjaikh Ik veeg de
zon van de daken (De Gei. 251
blz.. geb 39.90. vertaald uit
het Arabisch door Djüke Pop-
pinga) In de verhalen van Ik
veeg de zon van de daken be
schrijft Hanaan as-Sjaikh (Li
banon. 1945) de tegenstellingen
tussen jeugd en volwassenheid,
dagelijks leven en verbeelding
Oosten West. traditie en moder
ne wereld, erder verschenen Het
verhaal van Zahra, Beiroet
blues en Vrouwen tussen hemel
en zand in vertaling
Li Jensen I)r papiervreter
(Bert Bakker, 272 bl/ 36.50.
vertaald door Maaike Post en
Arjen Mulder) Satirische toe
komstroman waarin Jensen een
wereld van buitenspong consu
mentisme. blinde gehoorzaam
heid en virtuele liefde schetst.
No een schijnproces zit compu
tergenie Harvey Nash sinds een
jaar als Reiziger nummer 10087
gevangen op het voormalig
cruiseschip De Zeeheld De re
gen ng van Harveys geboorte-
eiland Atlantica is overgeno
men door het computerbedrijf
Libcrtycare
De vrouw van wie hij hield is
spoorloos verdwenen Harvey
lijkt geen schijn van kans te
hebben, totdat zijn roep om ge
rechtigheid ergens weerklank
vindt
Ze zei het op het hevigst van
de jaren zestig. Het Westen
was in beweging. Dat er een
gevestigde orde bestond was
allang niet meer
vanzelfsprekend en ook in
Nederland stroomden de
straten en pleinen vol mensen
die in allerlei toonaarden
duidelijk maakten dat de
wereld toe was een andere,
ruimere orde.
Annie M.G Schmidt stond toen
zo'n beetje op het hoogtepunt
van haar roem. Met 'Heerlijk
duurt het langst' had ze
Nederland voor het eerst een
musicalhit geschonken, op
radio en televisie had ze
geschiedenis geschreven met
'De familie Doorsnee' en
'Pension Hommeles' en met
haar kinderboeken was ze
allang uitgegroeid tot de
'lees moed er des vaderlands'.
Want meteen al na de oorlog was
ze gaan schrijven. Verhaaltjes
en gedichtjes waarmee ze mild,
maar onmiskenbaar en
onontkoombaar, met veel
humor alle lezende kinderen
van Nederland spelenderwijs
leerde niet elk gezag zonder
meer te aanvaarden. Die
relativerende toon zat ook in
haar immens populaire werk
voor volwassenen. Dus toen ze
in het veelbekeken programma
haar spandoekje onthulde werd
die boodschap dan ook meteen
alom begrepen.
Typisch Annie: zij hoefde niet zo
nodig de straat op, maar
huppelde niettemin een
zoveelste deukje in het met
Hollands calvinisme stevig
gesteven nationale korset. Maar
hoe relativerend was ze zelf en
hoe star? Hans Vogel laat in zijn
biografie Wacht maar tut ik
dood ben zeker geen bescheiden
rebellerende vrouw boordevol
gevoel voor humor zien.
Even schrikken dus. Tante
Annie had bl ijkbaar heel andere
kanten. Annie was een echt
mens. Maar daarmee geeft
Vogel wel aan dat hij een
journalistiek eerlijk boek voor
ogen had toen hij jaren geleden
aan die klus begon. Hij sprak
met familie, vrienden, collega's,
artiesten en iedereen die ook
maar een beetje met haar van
doen heeft gehad. Vogel, die
haar als kunstredacteur bij Het
Parool had leren kennen, kreeg
destijds toestemming dat boek
te schrijven. Maar ze voegde
daar wel aan toe: 'wacht maar
tot ik dood ben'. Een uitspraak
die hij gebruikte als titel voor
het boek, dat na zijn eigen dood,
vorig jaar, persklaar is gemaakt
door Hans van den Bergh.
Het is jammer dat Vogel niet zelf
zijn boek heeft kunnen
Annie M.G. Schmidt had ook andere kanten dan die van een bescheiden rebellerende vrouw vol humor. 10 wordt
duidelijk uit de net verschenen biografie over de schrijfster.
voltooien, want het zal nu een
raadsel blijven hoe ver hij
verder had willen gaan. Want hij
serveert een enorme
hoeveelheid informatie die tot
dusver alleen bij intimi bekend
was, maar kwam er blijkbaar
niet toe de dramatiek in haar
leven en de rijke oogst aan
anekdotiek te laten rijpen tot
het een echt duidend boek over
de verstrengeling van leven en
werk zou hebben kunnen
worden.
Zo had er meer verband mogen
worden gelegd tussen de
veranderende tijdgeest en
Annie's wereld. Dat zou beter
zichtbaar hebben gemaakt
waarom naast veel tijdloos
werk, gigantische successen van
toen nu gedateerd zijn. Neem
alleen al de veranderende rol
van de media waarvoor zij
werkte Want nu blijkt alleen
tussen de regels door dat haar
vaak aan actualiteit gebonden
inspiratie ook haar zwakte
blijkt te zijn geweest.
Sprekend voorbeeld is de lang
niet in alle opzichten geslaagde
terugkeer, enkele jaren terug, in
de theaters van haar eerste
musical 'Heerlijk duurt het
langst'. Al lezend blijkt dat
duidelijk minder geslaagde
projecten van haar toch
welwillend werden aanvaard,
domweg uit een door
dankbaarheid voor de vele
mooie herinneringen gevoed
respect. Trouwens, vaak zag ze
ook zelf maar al te goed dat iets
niet goed was.
Hoewel het boek iets onrijps
heeft is er alle reden om dolblij
te zijn. Alleen al omdat het
allerlei achtergronden belicht
van hetgeen ze schreef voor
kinderen, radio televisie en
theater. Maar ook omdat het
toch ook een belangrijk aanzet
geeft tot beter begrip van die
bijzondere schrijfster die
generaties Nederlanders plezier
deed beleven aan hun
moedertaal.
Want Annie had een fascinerend
leven dat veel van haar werk
verklaart. Vogel begint het vlot,
journalistiek geschreven
verhaal, inclusief hoor en
wederhoor, na de oorlog als ze in
Amsterdam bij Het Parool het
archief gaat opzetten. De jaren
daarvoor slaat hij over omdat ze
die al volop zelf beschreef. Vogel
toont dan een jonge vrouw die
het niet makkelijk heeft. Die
volgens bekenden van de
erotiek 'wel pap lustte' en dus
menige verhouding had, niet
zelden met getrouwde mannen,
maar die nooit de ware kon
vinden.
In de musical 'Foxtrot'vertelt ze
over een meisje dat zwanger
raakt van een jongen van wie ze
alleen nog weet dat hij een
blauwe pet droeg. Het
overkwam haar precies zo in
1946. Vogel vertelt ook wie de
jongen achteraf moet zijn
geweest en dat de Zeeuwse
domineesdochter uiteindelijk
onderweg naar een uiteraard
illegale aborteur het voor de
ingreep bestemde kapitaal van
400 gulden verloor en toen van
de zenuwen een miskraam
kreeg.
Via een contactadvertentie
leerde ze later Dick van Duyn
kennen, directeur van het
Rotterdamse Handels en
Research Laboratorium, die een
uitweg zocht uit diens al bij het
begin tot mislukken gedoemde
huwelijk. Al snel dringt zich de
vergelijking op met het thema
uit 'Heerlijk duur het langst'.
Van Duyn en Schmidt hebben
uiteindelijk een mooie tijd
samen, al lijkt hij zich soms
moeilijk te kunnen vinden in de
rol 'meneer Schmidt'.
Als hij op latere leeftijd ziek
wordt en depressief, verzorgt ze
hem letterlijk uitputtend. De
lijdensweg duurt drie jaar tot ze
dankzij bemiddeling van
cabaretier Wim Kan hulp krijgt
van enkele 'medische engelen'
die haar aan tabletten helpen
waarmee hij uit het leven kan
stappen. Het uiteindelijke
besluit valt met uitzicht op de
met wat feministische relletjes
omgeven première van de
muical 'Madam'
Op 2 januari 1981 wordt de
show feestelijk ten doop
gehouden en de volgende dag
'stapt Dick eruit' Natuurlijk
was het ook met zoon Flip
allemaal doorgepraat.
Niettemin zei ze tegen hem dat
met nog langer wachten het
leven ondraaglijk zou zijn
geworden. Het zijn
gebeurtenissen die zich in 1979
al aandienen in haar toneelstuk
'Er valt een traan op de
tompoes'.
Daar tussendoor loopt het
verhaal over haar werk. Blijkt
uit al die privé-verhalen dat ze
het zichzelf niet altijd even
makkelijk heeft gemaakt, voor
anderen was ze ook niet altijd
even simpel in de omgang. De
band met Conny Stuarteen van
haar belangrijkste en toch ook
favoriete vertolksters, is niet
altijd zo goed is geweest als de
buitenwereld wellicht aannam
Willem Nijholt leerde haar bij
diverse repetities kennen als een
'lastige koningin' en Leen
Jongewaard zei:Je sprak niet
met haar, daar nodigde ze niet
toe uit."
Het boek wordt vollediger naar
mate Annie ouder wordt. Zeis
bijna aandoenlijk als ze haar
zoon Flip. die dan al een eigen
gezin heeft, steeds meer begint
te claimen als een soort
plaatsvervangende echtgenoot.
waarmee ze tussen Flip en zijn
vrouw komt te staan Toch toont
ze zich dan weer strijdbaar als
ze in regelmatige gesprekken
met een groep jonge vrienden
dit soort problemen te lijf gaat.
Tegen het eind van haar leven is
de schrijfster bijna blind en te
zwak om het leven nog
waardevol te vinden Ze geeft
dan aan waar ze wil 'nisten' en
vraagt Harry Bannink, dit*
onwaarschijnlijk veel van haar
liedjes op muziek zette, wat
muziek samen te stellen voor
haar begrafenis. 'In een
rijtuigie'. Opeen mooie
Pinksterdag' en dan overgaand
in 'iets klassieks' Al had ze
liever een feestje gehad waar ze
zelfbij zou zijn
Vogel noteert dan dat Annie
M.G. Schmidt overleed op de
vroege ochtend van zondag 21
mei 1995. En daarmee eindigt
een biografie die veel opheldert
maar ook vragen oproept
Misschien dat die worden
beantwoord in een volgende
biografie die Annejet van Zijl
nu schrijft. Voorlopig is Wacht
maar tot ik dood ben hoe dan
ook een prachtig stuk
geschiedschrijving van radio,
televisie en theater m het
naoorlogse Nederland,
geconcentreerd rond het
opmerkelijke leven van een echt
mens Een boek dat haar echte
publiek niet mag missen
Hans Visser
Hans Vogel Wacht maar tot ik dood
ben - Annie M.G Schmidt, haar le
ven en werk voor theater, radio en
tv - bewerkt door Hans van den
liergh. Uitgeven) Theater Instituut
Nederland/Strengholt, Amsterdam
- 414 pag 49.'J0 Igebonden)
AnmeM.G Schmidt m gesprek over
haar leven en werk. video Theater
Instituut Nederland. 117 min
f 29,90
In Het Bureau van J.J. Voskuil
is de uit Middelburg afkom
stige dr. PJ Meertens promi
nent aanwezig A P Beerta. zo
als Piet Meertens heet. is zelfs de
titel van een deel. Voskuil komt
bij hem solliciteren voor de af
deling volkskunde. In de buurt
van zijn bureau krijgt hij zijn
werkplek, zodat hij in de kan
toortuin dagelijks de eigenaar
digheden van een van Zeelands
grote zonen kan aanschouwen.
Meertens kamt geregeld zijn
haar. zet altijd zijn tas op de uit-
schuifplank. heeft een bijzon
der bureau Meertens draait een
immer nieuw vel in zijn typema
chine en gaat onverstoorbaar
een van zijn ontelbare artikel
tjes schrijven. Of de zoveelste
brief. In alle eentonige treurig
heid gaat dat dag aan dag door.
Alleen onderbroken door de ve
le vergaderingen en verplich
tingen die Meertens buiten het
instituut heeft.
Trouwe lezers van Het Bureau
kennen ook het hoofd van de af
deling dialectologie Dó Haan. in
werkelijkheid cjr Jo Daan. met
bepaald de vriendin van Vos
kuil Deze Daan heeft onlangs
een boekje open gedaan. Over
haar vak en de manier waarop
dat aan het Meertens-instituut
werd beoefend. Daar schrijft de
hoogbejaarde dialectologe ge
en ga geen! over en ze laat aardig
zien hoe in Nederland de studie
van de dialecten in de praktijk
werd beoefend. Levendig en
zonder blad voor de mond zoals
ze college gaf.
Toch is dat maar een kant van
het verhaal. Ze heeft ook herin
neringen opgeschreven en zo le
ren we al die lui via haar ogen
kennen. Meertens is er een van.
De Middelburgse kruideniers-
zoon Piet Meertens had in
Utrecht Nederlands gestuurd -
zijn ouders waren verhuisd om
de kinderen te kunnen laten stu
deren. Na zijn studie werd de
jonge doctorandus leraar in
Woerden en Doetinchem 'Uit
beide betrekkingen ging hij weg
na moeilijkheden', schrijft Jo
Daan cryptisch. Van 1926 tot
1930 werkte hij in de Utrechtse
Universiteitsbibliotheek, maar
ook daar waren problemen Met
collega's. Wat bij Voskuil wel
staat, maar niet bij Daan is het
feit dat Meertens veroordeeld
werd tot enige maanden gevan
genis wegens 'ontuchtige han
delingen met minderjarigen'.
De beschuldiging kwam kenne
lijk van een jongeheer van net
geen 21 Meertens, die niet al te
openlijk homoseksueel was,
heeft de beschuldigingen altijd
ontkend. Niettemin maakte
zo'n veroordeling het toen prak
tisch onmogelijk dat iemand
nog leraar werd en ook een uni
versitaire functie zat er om die
reden voor Meertens wellicht
niet meer in
Misschien waren er ook andere
redenen, want wie zich in het
wetenschappelijke werk van
Meertens verdiept ziet toch at
snel dat het geweldig veelzijdig
is, maar weinig grensverleg
gend. Dit is een eufemisme hij
schreef onnoemelijk veel, maar
zijn neerlandistisch werk bevat
nauwelijks een originele ge
dachte In nota bene 1943 pro
moveerde hij op een groot over
zicht van het letterkundig leven
in Zeeland inde 16een 17eeeuw
Het bevat enorm veel feitenma
teriaal. maar is per saldo een sa
menvatting van bibliotheekon
derzoek
Uit het boek van Daan komt
Meertens naar voren als een ge
mankeerde neerlandicus, met
weinig creatieve belangstelling
voor zijn vak En hij wist dat. Jo
Daan vertelt dat zij met Meer
tens eens door Amsterdam fiets
te en hij haar toevertrouwde dat
hij eigenlijk directeur wilde
worden van iets. Van een groot
instituut bij voorkeur Compen
satie voor een gevoel van min
derwaardigheid"' Als je hem m
Middelburg zag lopen, maakte
hij die indruk niet. Lopen was
het niet trouwens, zeg maar
schrijden
Direct na de oorlog, in 1945, had
hij uiteraard oude schoenen Zo
wilde hij echter niet naar Mid
delburg 'Ze zullen wel zeggen
van die jongen van Meertens is
ook niet vod terecht gekomen',
zo tekent Daan op.
Meer dan eens vertelde Meer
tens tegen Jo Daan dat hij beter
met 'hogeren' dan met 'lagcren
kon omgaan Vergaderen met
hoogleraren, omgang met cory-
feeón - het beantwoorde kenne
lijk bij hem aan een diepe wens.
In de schaduw van hogeren
moet hij zich op zijn plaats ge
voeld hebben.
Lo van Driel
Jo Daan: Geschiedenis van de dia
lectgeografie in het Nederlandse
taalgebied, rondom Kloeke en het
Dialectbureau - Uitgave van de Ko
ninklijke Nederlandse Akadcmie
van Wetenschappen
P.J Meertens
Na anderhalf jaar Hollywood is Jessica
Durlacher (39) samen met haar man, de
schrijver/filmproducent Leon de Winter,
weer in Bloemendaal neergestreken. ..Lek
ker in het groen", zegt ze en wijst naar het
gebladerte dat zo ongeveer via haar keu
kenraam naar binnen groeit. Of het voor
goed is? Ze betwijfelt het ..Amerika blijft
lokken Vooral vanwege het weirde karak
ter van het land. Het onverzorgde, de rauw
heid, waartegenover een waanzinnige luxe
staat. En vanwege de mensen, natuurlijk.
Vrijwel iedereen heeft een oorspronkelijk
verhaal te vertellen, heeft in het verleden de
meest waanzinnige switches gemaakt.
Daarbij vergeleken is Nederland dan weer
zo keurig, zoeh... saai.
Een van die ontmoetingen in de Verenigde
Staten vormde de basis voor De dochter, de
tweede roman van Jessica Durlacher, die
vanaf deze week in de winkels ligt. ,.Ik ont
moette een jonge Duitse vrouw met een ou
de. joodse man. Zij was zo lief, terwijl zij
zich zoveel gezeur van zijn kant moest laten
welgevallen Wat kon zij nou in hem zien als
echtgenoot, laat staan als minnaar9 Ik
moest onwillekeurig denken aan schuldver
effening zij moest goedmaken wat de vori
ge generatie niet kon voorkomen."
Het idee hield haar dusdanig in de greep dat
ze haar tijd in de Verenigde Staten vooral in
de werkkamer doorbracht De dochter werd
het verhaal van de jonge joodse geliefden
Max. de ik-{M»rsoon in het boek. en Sabine
Bij een toevallige ontmoeting voor het Anne
Frankhuis slaat de vonk over en die lijkt
niet meer te kunnen doven Totdat Sabine,
net bij haar vriendje ingetrokken, van de
ene op de andere dag huis en haard verlaat
In de rest van het boek probeert Max wan
hopig de reden achter Sabine's vertrek te
vinden Hij volgt haar tot in Jeruzalem. Los
Angeles en op de Frankfurter Buchmesse
(waar Max. na een fikse sprong in de tijd in
middels uitgever is en in gezelschap van een
oude joodse studiobaas, en Sabint* een suc
cesvol fotografe) Maar pas op de laatste
tientallen pagina's van dvzeiewtective, zo
als Durlachers zus het boek inmiddels al
gekscherend omschrijft, wordt het grote ge
heim van Sabine beetje bij beetje ontrafeld
„Nee", zegt Durlacher beslist. ..Ik hou hele
maal niet van thrillers Ik heb altijd de nei
ging om na het begin meteen naar het eind
door te bladeren om de afloop te weten
Maar ik zie De dochter ook niet als thriller
Voor mij is het in de eerste plaats een liefdes
verhaal dat is bezwangerd door het verle
den. maar ik wilde het zo effectief en schok
kend mogelijk overbrengen
De constructie van het boek, waarbij Sabi
ne het geheim met zich meedraagt, beteken
de dat de ik-persoon wel een man moest
worden „Dat viel me mee' /egt Durlacher
„Misschien voel ik mezelf wel een beetje een
man - ik kon me in elk geval in deze goed
verplaatsen In de omgang met vrouwen
knjg ik vaak iets ongeduldigs Mannen zijn
directer, m»i*r straight Al is de Max van
mijn boek dan wel behoorlijk contactge
stoord geworden, erg getekend doorzijn va
der." Die vader kan slecht uit de voeten met
zijn traumatische ervaringen in de Tweede
Wereldoorlog. Het thema is thuis als ge
spreksonderwerp taboe, waarbij Sabme al
les bespreekbaar lijkt. Max en Sabine voe
ren heftige debatten over hoe zij, als tweede
generatie, met het verleden om moeten
gaan. 'Weet je wat jij niet begrijpt?', bijt Sa
bine Max al vroeg in het boek toe, 'Dat het
geen schande is om van iemand te houden
die het zwaar heeft gehad. Jij wil je va
der onder die oorlog vandaan trekken
Het thema wekt. bij een boek van Jessica
Durlacher. niet al te veel verbazing. Ze is de
oudste dochter van de in 1996 overleden
schrijver G.L. Durlacher. die over zijn tijd
in de Duitse vernietigingskampen indrin
gende lioeken als Drenkeling en Strepen
aan de hemel publiceerde ..Hoe onmogelijk
het streven van Max ook is, het is een vraag
die mij vaak bezighoudt", zegt Durlacher
„Wat zou er van mijn vader zijn geworden
als hij die oorlog niet had meegemaakt? En
hoe zou ik dan zelf in het leven hebben ge
staan7 Wat heb ik van mezelf, en wat heb ik
er door de omstandigheden bijgekregen7
Het is het oude thema van nurture versus
nature
Verwant aan dat thema is de schuldvraag In
hoeverre zijn kinderen verantwoordelijk
voor de daden van hun ouders, in hoeverre
kunnen ze zich ermee identificeren7 Hel is
een kwestie die aan het slot van De dochter
een verrassende wending krijgt Durlacher
„Al te veel schuldgevoel wekt wrevel op.
maar je kunt het verleden niet negeren Ik
ben een tijd bevriend geweest met een
vriend wiens vader fout was in de oorlog
Dat leidde uiteindelijk tot een enorme
clash. Door het verleden van onze vaders
konden we onze vriendschap niet overeind
houden Ik vond het heel treurig, maar het
gebeurde toch."
Was het voor haar, na de ijzingwekkende ro
mans van haar vader als schrijver niet
moeilijk onder zijn schaduw vandaan te ko
men7 ..Het schrijven heeft me veel moeite
gekost", zegt Durlacher „Inderdaad, wat
heb je. afgezet tegen de verschrikkingen die
mijn vader heeft meegemaakt, de wereld te
melden7 De boeken van hem lijken zoveel
urgenter Maar mijn vader heeft mijn schrij
verschap altijd erg gestimuleerd Jullie, de
tweede generatie, hebben je eigen proble
matiek. die moet je niet verdoezelen zei hij
altijd
De schrijver heeft van de romans van zijn
dochter geen kennis meer kunnen nemen.
Vier jaar geleden reisde Jessica Durlacher
met De Winter voor het eerst naar de Ver
enigde Staten met het doel haar sluimeren
de schrijfplannen daar verder uit te werken
Durlacher „Binnen tien dagen ging de tele
foon Mijn vader had een hartaanval gehad,
we moesten onmiddellijk terug Dus het
mocht toen nog niet, had God beschikt
Maar de volgende dag ben ik harder dan (nut
aan het werk gegaan
Nog steeds heeft ze aarzelingen om zichzelf
op verjaardagsfeestjes als schrijfster te pre
senteren ..Het staat zo opschepperig Kijk,
I .con, dat is een schrijver, die b er al vanaf
zijn puberteit mee in de weer Maar mis
schien moet ik er zelf nu ook maar eens aan
geloven."
Martin Hendriksms
Jessica Durlacher De dochter - De Berige fit),
27» bh f 39.90
vrijdag 6 oktober 2000