Russen kiezen voor werk
en verliezen hun groene hart
PZC
Waardig graf voor slachtoffers
van Hongaars stalinisme
Kerncentrale
in regio Rostov
alsnog open
reportage
33
zaterdag 17 juni 2000
De geplande opening van een
kerncentrale in de Russische
regio Rostov leidde eind jaren
tachtig tot massaal protest onder de
plaatselijke bevolking, een
zeldzaamheid in de geschiedenis
van de Sovjet-Unie. Jarenlang
hebben de omwonenden het project
geblokkeerd, maar 22 jaar na het
leggen van de eerste steen gaat de
kerncentrale alsnog open. „Het
leven is zwaar in Rusland. De
mensen willen werk."
Viktor Basjkatov trekt zijn jasje uit.
„Kijknaarme! Ik ben 1 meter 70 groot
en weeg nog geen 60 kilo. Denk je dat ik
schedels kan inslaan? Denk je dat ik ar
men kan breken?" De voormalige vak
bondsleider Basjkatov speelt de rol van
geboren onschuld hartstochtelijk, maar
niet helemaal overtuigend. Onbedoeld
ziet hij eruit als een taai, vedergewicht
boksertje. Met driftige, dribbelende pasje
beweegt hij langs het Sovjet-interieur in
zijn kantoor. Als ultiem bewijs van zijn
onschuld haalt hij van onder zijn hemd
een ketting met orthodox kruis tevoor
schijn. Hij kust het kruis. „Ik ben een
christen en een patriotIk zweer dat ik er
niks mee te maken heb."
Niettemin liepen er twee gerechtelijke
vooronderzoeken tegen Basjkatov. Als
vakbondsleider zou hij de arbeiders van
de kerncentrale in Rostov aangezet heb
ben milieuactivisten het ziekenhuis in te
slaan. Een groep demonstranten met de
naam Rainbow Keepers ketende zich in
1997 vast aan de ingang van de kerncen
trale uit protest tegen een mogelijke ope
ning. De arbeiders maakten er na drie da
gen een einde aan met als resultaat vijf
zware hersenschuddingen, een gebroken
arm en een gebroken neus. „Misschien
was een enkeling een beetje gewond",
zegt Basjkatov vergoelijkend. „Maar als
we ze werkelijk een goed pak slaag had
den gegeven, was er niets van ze overge
bleven."
Na het voorval met de Rainbow Keepers
werd Basjkatov gepromoveerd tot hoofd
van het informatiecentrum van de centra
le. In die functie vervolgt hij zijn kleine
patriottische oorlog voor de opening van
de plaatselijke kerncentrale, een strijd
die nu al sinds 1978 duurt. Het is een ge
vecht tegen zeljonyë, de groenen, steevast
met minachting uitgesproken door Basj k-
atov, en tegen de waanzin die hij het
Tsjernobyl-syndroom noemt.
„Na het ongeluk in 1986 werd de bevol
king bang. De groenen hebben ervan ge
profiteerd. Ze brachten baby's met twee
hoofden naar de stad en zeiden dat ieder
een er zo uit komt te zien als de centrale
opengaat. De onwetende mensen dachten
dat er hoorntjes op hun hoofd zouden
explodeerde van de kunstmatige 0.08
procent in 1991 tot 12,4 procent in 1997 en
het gemiddelde inkomen slonk omge
keerd evenredig.
De definitieve klap kwam in augustus
1998. De Russische overheid bezweek on
der de piramide van kortlopende schul
den. De financiële crisis trof een groot ge
deelte van de bevolking. Investeringen
namen af, de werkloosheid steeg nog ver
der en spaargelden bleken nau welij ks nog
iets waard. „De augustus-crisis van 1998
betekende een ommekeer voor het milieu
bewustzijn in Rusland", zegt Ivan Blokov,
campagne-directeur van Greenpeace
Rusland. „In 1990 had het milieu nog een
zeer hoge prioriteit onder de bevolking.
Het werd gezien als een van de belangrijk
ste sociale problemennog voor werkloos
heid, georganiseerde misdaad en een
tekort aan consumptieartikelen. Na de
crisis is dat veranderd. Milieu staat nu
nog maar op plaats zes van de belangrijk
ste sociale problemen. Ons werk is moei
lijker geworden, maar Rusland kampt
met enorme milieuproblemen."
De stemmingsomslag onder de Russische
bevolking deed zich eveneens voor in de
regio Rostov, waar de kerncentrale nog
steeds wachtte op voltooiing. Terwijl in
het begin van de jai-en negentig een grote
meerderheid tegen de opening was, groei
de door de economische achteruitgang
rónd 1998 de twijfel. Ongeveer 10 procent
van de bevolking was nog steeds tegen en
35 procent verklaarde 'waarschijnlijk te
gen' te zijn. Bijna 52 procent zei echter
voor te zijn, mits er voldoende veilig
heidsgaranties kwamen. De behoefte aan
werk en meer welvaart had de overhand
gekregen en de oud-vakbondsleider Vik
tor Basjkatov voelde dat feilloos aan.
Het voorlichtingscentrum van de kern
centrale onder leiding van Basjkatov zet
te een offensief in, waarbij de tactiek van
de groenen als voorbeeld diende. Er werd
een krant uitgegeven en een televisie- en
radiostation opgezet. Bewoners kregen
rondleidingen door de kerncentrale om te
laten zien hoe veilig en geavanceerd het
bouwwerk is. „Ik zeg de mensen steeds:
dat vooruitgang niet te stoppen is", aldus
Basjkatov. De belangrijkste boodschap is
echter: Werk, werk, werk.
Korting
„In totaal zullen er dankzij de kerncen
trale 20.000 arbeidsplaatsen bij komen",
zegt Basjkatov. „Er zullen op de eerste
twee reactoren 3337 permanente arbeids
plaatsen komen. Minstens 10.000 mensen
zullen de komende 10 tot 15 jaar nog wer
ken aan de voltooiing van reactor 2. En
voor al deze mensen moet infrastructuur
worden aangelegd: huizen, winkels, ban-
ja's. Alleen in Volgodonsk zal de kerncen
trale voor 25 procent van de totale werk
gelegenheid zorgen. En de bewoners van
de regio krijgen 50 procent korting op de
energierekening. De kerncentrale is voor
de mensen even noodzakelijk als zuur
stof."
De eerste reactor komt volgens de plan
ning in november in gebruik. In 1998 wil
de de regionale regering niet langer de
verantwoordelijkheid dragen voor de
kerncentrale. Er moest op federaal niveau
maar besloten worden over het lot van het
onvoltooide bouwwerk. Het oordeel luid
de: Open. De Russische regering is van
plan het aantal kerncentrales drastisch
uit breiden. Kernenergie is goedkoop en
daardoor uiterst aantrekkelijk. De herin
nering aan Tsjernobyl is vervaagd. Er is
nauwelijks nog protest. De realiteit van
het dagelijkse bestaan heeft de bevlogen
heid uit het begin van de jaren negentig
verdreven. Onder de nieuwe president
Poetin is het Comité voor Milieuzaken af
geschaft. Ecologie bestaat alleen voor een
rijk land, lijkt de nieuwe gedachte in het
Kremlin.
Nikolaj Zjilkin realiseert zich dat zijn be
weging niet meer op massale steun hoeft
te reken. Hij blijft erbij dat de kerncentra
le in Rostov levensgevaarlijk is. De cen
trale staat te dicht bij het waterreservoir
en de stad terwijl de ondergrond gevoelig
is voor aardverschuivingen. Maar na ja
ren succesvol te hebben gevochten tegen
opening, gaat hij de strijd alsnog verlie
zen. Zjilkin zucht. „Het bestaan in Rus
land is moeilijk. De mensen willen werk."
Frank Hendrickx
groeien en dat iedereen met vier benen ge
boren zou worden. Tien lange jaren heb
ben we moeten vechten tegen deze ideeën,
maar we winnen. Dit j aar gaat de centrale
open. Een overwinning van het gezonde
verstand. Een overwinning voor onze ge
brekkige economie." Basjkatov staat er
bij als een generaal die geniet van zijn ei
gen woorden.
Model
De strijd om de kerncentrale in Rostov
'staat model voor de opkomst en geleide
lijke neergang van de milieubeweging in
Rusland. Het is een verhaal waarin onge
wild de hatelijke zin van de Duitse schrij
ver Berthold Brecht opdoemt: 'Erst das
Fressen, dann die Moral'; Eerst het vre
ten, dan de moraal. Of zoals een inwoner
van Volgodonsk, een stad amper 15 kilo
meter verwijderd van de centrale, het ver
woordt: „Wat maakt het uit of we sterven
van een catastrofe? Anders sterven we van
de honger.
De regio rond Rostov aan de Don, in het
Zuiden van Rusland, kende lange tijd een
van de sterkste milieubewegingen van het
land. Al onder het bewind van Michail
Gorbatsjov ontstond hier een ecologisch
georiënteerde volksbeweging, een tot dan
nagenoeg onbekend verschijnsel in de
Sovjet-Unie. Brandpunt van de beweging
was de constructie van de kerncentrale
tussen Rostov en Volgodonsk. De bouw
was afgekondigd in 1978 onder leiding
van Breznjev. In het oorspronkelijke plan
had de centrale open moeten gaan in
1984, maar er ging van alles mis. Er waren
te weinig arbeiders, toeleveranciers le
verden hun spullen niet op het afgespro
ken tijdstip, het geld uit Moskou kwam
niet of te laat. De constructie sleepte zich
voort, terwijl het land een politieke om
wenteling tegemoet ging waarin de woor
den glasnost en perestrojka centraal ston
den. Woorden die zich slecht leenden voor
de geheimzinnige en starre nucleaire in
dustrie in de Sovjet-Unie.
Nikolaj Zjilkin was een van de eersten die
het bouwwerk aan de rand van zijn stad
nauwkeuriger gingen bestuderen. Hij is
de aartsvij and van vakbondsleider Basjk
atov, maar allebei lijken ze gedeformeerd
door hun jai-enlange twist. Allebei heb
ben ze dezelfde eerste vraag die een over
zichtelijk wereldbeeld suggereert:
„Schrijf je voor of tegen ons?"
Zjilkin is een man die bij voorkeur praat
in dossiernummers. Hij hoeft nooit na te
denken over de data van belangrijke be
slissingen op regionaal of federaal niveau
en dreunt de internationale normen van
kernenergie op zoals een kind de tafel van
zes. Hij draagt altijd een aktetas bij zich
met belangrijke papieren en relevante
krantenartikelen. En hij is de man aan de
verliezende hand. „Onze kansen zijn
klein, veel kleiner dan de kans dat de cen
trale toch nog opengaat
Parlement
In 1990 was dat anders. Tegenstanders
van de kerncentrale, onder wie Nikolaj
Zjilkin, werden in groten getale gekozen
in het regionale parlement. Na de ramp in
Tsjernobyl groeide het verzet onder de be
volking. Het was voor het eerst dat de be
woners zich realiseerden dat aan de rand
van hun stad mogelijk levensgevaarlijke
activiteiten plaatsvonden. In de vrijheid
die de periode-Gorbatsjov bood, vonden
demonstraties plaats, ronde tafelge
sprekken, discussieavonden en openbare
onderzoeken.
Een overgrote meerderheid van de inwo
ners in de regio keerde zich tegen de cen
trale die op dat moment voor 95 procent
was voltooid. Terwijl de plaatselijke au
toriteiten volhardden in hun autistische
houding, profiteerde de milieubeweging
onder leiding van Zjilkin volop van de
vrijheid. „Perestrojka gaf ons eindelijk de
mogelijkheid iets te doen. We hebben die
kans gegrepen", zegt de milieuactivist.
De milieubeweging had enkele belangrij
ke argumenten om de opening van de cen
trale te blokkeren. De bouw was al in 1978
begonnen en kon daarom onmogelijk vol
doen aan de normen die na Tsjernobyl
aangescherpt waren. De kerncentrale
staat nog geen kilometer van het meer dat
de regio van water voorziet. De onder
grond is bovendien gevoelig voor aard
verschuivingen. Het gebied rond de cen
trale is volgens de moderne normen te
dichtbevolkt en het complex staat te dicht
bij een stad. Verder was er wantrouwen
over de bouwwijze, die gekenmerkt werd
door periodes van koortsachtige activi
teit afgewisseld met maanden van stil
stand. De ramp in Tsjernobyl was tenslot
te ook het gevolg van een constructiefout.
„We gingen met duizenden de straat op
om te demonstreren", zegt Zjilkin. „Men
sen die nog nooit in hun leven hadden ge
protesteerd gingen de straat op. Niet voor
hun eigen belangen, voor geld of werk,
maar voor het milieu." Een opiniepeiling
wees in 1990 uit dat ruim 97 procent van
de bevolking tegen de opening van de
kerncentrale was.
In augustus 1990 trokken afgevaardigden
van de milieubeweging met de massale
steun van de bevolking naar Moskou en ze
kregen gedaan dat de bouw gestaakt
moest woi'den. Een miljoenen verslin
dend project was daarmee in één klap
waardeloos geworden.
De strijd ontbrandde opnieuw voor de
verkiezingen in 1994, maar de bevolking
koos wederom gedeputeerden die tegen
de opening van de kerncentrale waren.
Staatsonderzoeken hadden uitgewezen
dat de centrale plotseling wel aan de nor
men zou voldoen als er slechts twee in
plaats van de oorspronkelijk vier kernre
actoren gebouwd zouden worden, maar
de meeste inwoners van de regio bleven
tegen. Het verzet was niettemin minder
massaal dan in het begin. Ruim 15 procent
van de bevolking was inmiddels voor ope
ning.
Bergafwaarts
Economisch ging het ondertussen bergaf
waarts in de regio Rostov, zoals in geheel
Rusland. In plaats van de gehoopte
sprong voorwaarts, kromp de economie
jaarlijks. Tussen 1990 en 1997 nam de be
drijvigheid met 40 procent af. De werk
loosheid steeg, de gemiddelde levensver
wachting daalde scherp, de werkloosheid
De kerncentrale in de Russische regio Rostov. foto G PD/F rank Hendrickx
Ruim tien jaar na de val van het communisme
en bijna een halve eeuw nadat de
Hongaarse variant van het stalinisme
honderden onschuldige slachtoffers maakte, is
Hongarije druk bezig een historische
schandvlek weg te poetsen.
De schandvlek bevindt zich aan de rand van het
stadje Vac, veertig kilometer ten noorden van
Boedapest. Hier liggen op een 1200 vierkante
meter groot terrein aan de rand van het stadje
vele tientallen slachtoffers van Matyas Rakosi,
de Hongaarse Stalin, en de zijnen begraven. Het
gros van hen werd begin jaren vijftig, veelal na
beestachtige martelingen, vermoord en
vervolgens in anonieme graven gedumpt.
De forensische antropologe en haar team
moeten nu uit zien te vinden wie in welk
graf terecht is gekomen. Daartoe moeten
tenminste 66 graven worden geopend en
onderzocht, zodat aan de hand van ar
chiefmateriaal en laboratoriumonder
zoek van de stoffelijke overschotten de
identiteit van alle slachtoffers kan wor
den vastgesteld.
„Het is een immens en zeer ingewikkeld
karwei, maar we moeten het tot een goed
einde zien te brengen. Het is onze morele
plicht deze mensen eindelijk een fatsoen
lijk graf te geven", zegt Eva Susa. Zo
denkt de Hongaarse minister van justitie,
Ibolya David, er ook over. „We hebben als
ministerie een heel krap budget, maar ik
zal er alles aan doen om te verzekeren dat
dit project succesvol kan worden afge
rond. Het is een nationale erezaak", aldus
Ibolya David.
De namen van de 66 slachtoffers die op
het terrein in Vac begraven zijn, zijn in
middels na jarenlang onderzoek van al
lerlei oude archieven, zoals die van het ge
vangeniswezen en het ministerie van
binnenlandse zaken, bekend. Maar om
dat de graven, op twee uitzonderingen na,
destijds niet genummerd zijn, is niet be
kend wie waar ligt. „Daarom moeten we
te werk gaan als archeologen. Ieder klein
detail in een graf kan bijdragen aan het
achterhalen van de identiteit van de over
ledene", legt Eva Susi uit.
Een ander belangrijk aanknopingspunt
voor het team onderzoekers is een eerder
onderzoek van een klein deel van de be
graafplaats. In 1964, toen vijftien door de
Stalinisten vermoorde sociaal-democra
ten posthuum gerehabiliteerd werden,
zijn de stoffelijke overschotten van vier
van hen met succes geïdentificeerd. „De
tekeningen van de graven die toen zijn on
derzocht, komen ons nu van pas bij de ori
ëntatie", aldus Eva Susi
Onder de slachtoffers die nog geïdentifi
ceerd moeten worden, bevinden zich be
kende en minder bekende Hongaren. „Er
liggen hier heel gewone mensen; leraren,
journalisten en arbeiders, maar ook een
aantal prominenten, zoals de sociaal-de
mocraat Istvan Riis. Een man met een heel
opmerkelijke biografie", vertelt Matyas
Szöke, een van de archeologen in het on
derzoeksteam. Istvan Riis behoorde tot
een groep van vooraanstaande sociaal
democraten die in 1948 overstapten naar
de communisten, toen hun partij - niet be
paald vrijwillig - met de communistische
partij 'fuseerde'. Als minister van justitie
was Riis verantwoordelijk voor de eerste
Stalinistische showprocessen in Honga
rije. Als dank voor dat vuile werk werd
Riis zelf drie jaar later door de AVO ge-
executeerd en vervolgens op het terreintje
in Vac gedumpt.
Als het karwei van het onderzoeksteam
geklaard is, zal een aantal slachtoffers el
ders worden herbegraven. „In negen ge
vallen hebben de nabestaanden die wens
uitgesproken. De overigen zullen hier ter
plekke opnieuw - en dit keer waardig -
worden begraven", aldus Eva Susi. De ge
meenteraad van Vac heeft al besloten dat
er een passend monument komt op de be
graafplaats.
Maar niet iedereen in het stadje legt het
zelfde enthousiasme voor het project aan
de dag. „De burgemeester, een vroegere
communist, hebben we hier nog niet ge
zien, de afgelopen drie weken", zegt Ma
tyas Szöke. En een vroegere directeur van
de gevangenis die amper honderd meter
van de begraafplaats woont, lijdt volgens
de archeoloog aan selectief geheugenver
lies. „Toen we bij hem aanklopten in de
hoop wat bruikbare aanwijzingen te krij
gen, beweerde hij van niets te weten en
zich helemaal niets meer van de j aren vijf
tig te kunnen herinneren."
Hans Gertsen
Sinds drie weken is de forensische an
tropologe Eva Susi met drie andere
specialisten en zes werklieden aan het
graven op het terrein dat tot eind jaren
vijftig in gebruik was als de begraafplaats
van de gevangenis van Vac. Een gevange
nis die sinds de machtsovername van de
communisten in 1948 vooral gebruikt
werd voor het opsluiten van tegenstan
ders van het regime. Tal van prominenten,
onder wie ex-president Arpad Göncz, za
ten er na de mislukte volksopstand van
1956 jarenlang gevangen. Maar de gevan
genis van Vac was vooral berucht tijdens
de Stalinistische periode, begin jaren vij f-
tig. Toen werd er volop gemarteld in Vac
en niet zelden met dodelijke afloop.
Niet alleen in de beruchte gevangenis van
Vac, trouwens. Op de voormalige be
graafplaats van de gevangenis zijn ook
slachtoffers van andere communistische
folterplaatsen gedumpt. „Mensen die in
de beruchte kelders van de AVO (de Hon
gaarse variant van de KGB-red.) in Boe
dapest werden doodgemarteld, werden
ook vaak hierheen gebracht, evenals
slachtoffers uit enkele interneringskam
pen elders in het land", weet Eva Susi.
Hongarije is bezig een historische schandvlek weg te poetsen. De leden van het onderzoeksteam zijn aan het werk om uit te vinden
wie in welk graf ligt. foto Hans Gertsen
